Атқарушы органдары

    Жергілікті  мәселелердің ішіндегі аса маңыздыларын шешу үстінде не Кеңестің өзі немесе халықтың бір бөлігінің талабымен  жергілікті референдум өткізіледі. Референдум жөнінде бастама көтеретін адамдардың саны жарғыда көрсетілуі шарт. Көптеген жерлерде Жарғының өзі де референдум арқылы қабылданады.

    Біздің  бүгінгі өмірімізге қарағанда, жергілікті өзін-өзі басқарудың ең басты ерекшелігі – жоғарыдн төменге дейінгі бағыныштылықтың, тәуелділіктің болмауы. Мысалы, Ауыл Кеңесі мен оның Атқару органы ауданның  Кеңесі  мен  Атқару органына бағынбайды, оларға есеп бермейді.   Бәріне де мәлім ең жоғарғы демократия мемлекеттің тұрақтылығы жергілікті өзін-өзі басқару жүйесі болып табылады. Осыған бағына отырып азаматтық инцативасы және қоғамдық келісім қалыптасты,  жргілікті өзін-өзі басқару құқықтың негізі біздің мемлекетте Қазақстан Республикасының Конституциясында қойылған және одан басқа бірнеше заң жобасында бекітілген. Бірақ маңызды бөлігі нақты айтылған нормалары бүгінге дейін толық жасалмаған. Бұл жағдай әлі жергілікті өзін-өзі басқарудың бір жобаға келмегенін айтамыз.

      Жергілікті өзін-өзі басқарудың  жоққа шығарудың басқа мәселесіне  мыналар жатады:

    1) ұжымның бөлігін құрайтын, анықтайтын  жергілікті өзін-өзі басқарудың  жоқтығы;

    2) және оның жобасын толық түсінуінің  жоқтығы;

      Біздің пікіріміз  бойынша жергілікті өзін-өзі басқару — бұл ерекше мемлекеттің элементі болып табылады, және ол мемлекеттің ұжымына бағынбайды. Ал оның басқа ісі жергілікті халықтың жағдайын жасау. Сондай-ақ, жергілікті өзін-өзі басқару институты ең маңызды жобасы ретінде қарастыруы керек және азамат пен қоғам сондай-ақ, мемлекет барлығымен бір жүйеде байланысты болуы керек. Соның ең ортасында адам тұруы қажет. Өзінің талаптары мен қажеттілігіне жергілікті өзін-өзі басқару институтының құрылымы барлық қоғамдық экономикалық, экологиялық және басқа мәселелерді шешуге белсене қатысуы керек.

      Жергілікті өзін-өзі басқару тағайындаған адам, жергілікті тұрғындардың жағдайын қарастырады және оның территориясын қорғайды, олардың керектілігін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, тілектерін, яғни қоғамның барлық жағдайын қарастырады. Бірақ заң түрінде жергілікті өзін-өзі басқару халықты толық билігіне алуға тыйым салу қажет. Ол үшін заңды түрде жергілікті өзін-өзі басқаруды қамтамасыз ету, сайлау науқанын қамтамасыз ету, нақты өздерінің заң жобасын енгізу және жергілікті өзін-өзі басқаруды ұжымдық   тағайындау.

      Жорғарыда айтылғандарды ескере отырып, «концепциялық шектеу қою өкілеттік деңгей, соның арасында мемлекеттік басқару және бюджеттік  аралас қатынасты орнату».

    Біздің  көзқарас мынадай, жергілікті өзін-өзі  басқаруын ұйымдастырушыларға нақты  талап қою. Қазақстан Республикасындағы  жергілікті өзін-өзі басқару жобасын  енгізу ең басты мақсат. Әрбір адам өзінің тұрақтылықты жерінде өз құқығын  қорғай алады.

      Жергілікті өзін-өзі басқару заң жобасы жүзеге асырылса, мынадай принциптерді қоюға болады:

    — демократизациялық принцип;

    — субсидарлық принцип;

    — департаментализациялық принцип;

    — территориялық принцип;

    — өзіндік принцип.

      Жергілікті өзін-өзі басқару заң жобасының ең қиыны мемлекеттік басқаруды бөлу және жергілікті өзін-өзі басқару жобасы мемлекеттік тұрғыда бір сатыда келу.Бұл үшін бұл жобаның мемлекеттік минималдық стандарт енгізу қажет:

    а) мемлекет басқаруды нақты жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіне бөлу;

    б) заңның шынайылығы;

    в) қатаң тәртіпті, бұйрықтыорындау.

      Бұл жобаны қабылдау үшін мынадай мәселелерді шешу қажет:

    1) мемлекеттік және орталық басқармалардың  қайталандырмау;

    2) нақты жергілікті өзін-өзі басқарудың  өкілеттік ұжымына шектеу қою;

    3) мемлекеттік басқарымға шектеу  қою;

    4) толық басқару мехнизм орнату  шағын ауылдарды, райондарда бұл  шараны Қазақстанның демократизацияға  байыпталған жаңа реформа деп  тануға болады.

    Қазір мемлекеттік басқару мәселесінде  үлкен өзгерістер  жасалынып жатыр. Осыған байланысты Азаматтық кодекске, «Жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заңға өзгерістер мен түзетулер енгізілуде. Сенат «Қазақстан Республикасының кейбір заң актілеріне жергілікті мемлекеттік басқару мәселелер бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заң жобасын бірінші оқылымда талқылап, екінші оқылымда қарау туралы шешім қабылдады. Сенаторлар палаталарында осы заң жобасына 66 түзету енгізу ұсыныс жасаған болатын. Пысықтау кезінде ол түзетулердің бірқатары алынып тасыталынды. Сенаттың жалпы отырысында Заң жобасында 54 түзету ұсынылды. Жан-жақты саралау кезінде, осы түзетулердің 13-і тағы алынып тасталынып, барлығы 41 өзгеріс пен толықтыру заң жобасына енгізілді. Сенаторлар ұсынған өзгерістер жергілікті әкім ұсынысы бойынша құрметті азамат атағын беруге, мәлихаттар аппаратындағы мемлекеттік қызметшілер санына, мәслихат хатшысының еңбекақысына, кәсіпкерлік қызметке тыйым салуға, жергілікті әкімдіктің құзыретін кеңейту мәселелеріне қатысты болды. Заң жобасы осы өзгерістермен мәжіліске қайтарылды.  

    Мемлекетімізде  билікті орталықсыздандыру мәселесін  жан-жақты ойластыра отырып шешуді қажет етеді. Парламент депутаты тұрақты қызмет пен жалақы алып жұмыс  істесе, жергілікті мәслихат депутаттары  тұрақты жұмыс істемейді. Заң  жобасында ондағы хатшы мен тексеру  комиссиясының төрағасы жалақы алатын етіп белгілеп отыр. Оның жалақысын  әкімнің орынбасарының жалақысымен  бірдей етіп көтеру қажеттігін депутаттар айтуда. Олар мемлекеттік қызметші болып саналады. Заң жобасында  хатшы мен тексеру комиссиясының  төрағасы мемлекеттік қызметші болып  саналатындықтан тек ғылыми жұмыстармен  шұғылдануға құқылы. Ал қалған мәслихат депутаттарының кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар болмақ.

    Бұл заңдарды жете қайта қарау мақсатымыз — өкілеттік бір орталықтан  басқару функцияларын облыстық деңгейдегі басшылықтарға беру. Жергілікті жердегі  басқару органдары орталыққа  қарағанда белгіленген міндеттерді  жақсы атқарады. Өйткені олар өздерінің  өзекті мәселерінің туындап отырған  себептерін және қайсысына басымдық беруі керектігін жақсы біледі. Сондықтан  кейбір құқықтық функциялардың көпшілігін, оның ішінде сәулет, қала құрылысын  жүргізу, қоршаған ортаны қорғау, кейбір кәсіпкерлік түрлерін лицензиялау  мәселелерін жергілікті жердегі  атқару билігіне берілу жолдары қарастырлуда. Мәселен, сонау қиырдағы кәсіпкер сол  жерден туристік шағын мекеме ашу  үшін Астанаға келіп Туризм және спорт  Агенттігінен лицензия алатын. Ендігі жерде олай болмайды. Кәсіпкер тұрғылықты жеріндегі агенттіктік басқармасы не бөлімшесінен тиісті құжаттарын кешіктірмей  ала алады.

    Мұнда республикалық және жергілікті мемлекеттік  мекемелердің дәйектеу қарастырылуда. Бұл заң жобаларының ендігі бір  қыры — облыс пен аудандар арасындағы мемлекеттік мекемелердің қызметтік  міндеттері нақтыланып, бірін-бірі қайталамауы  қарастырылуда.

    Талай жылдар бойы осы мәселе үлкенді-кішілі мінбелерде көтеріліп келе жатса  да, ешқандай құзырлы органның өзі  атқарып отырған билік тұтқасының белгілі бір бөлшегін басқаға  бергісі   келмейтіндігі белгілі  болып отыр. Сондықтан, біз мұны нақты заңдармен, құқықтық актілермен бекітуіміз қажет. Бұл қадамның ар жағындағы жалғасы ретінде аудандық әкімдіктер мен мәслихаттардың міндеттерін ауылға өткізе бастаймыз. Оның ішінде ауылдық жердің құрылыс саласын дамыту, сонда орналасқан кәсіпкерлік қызметін лицензиялау ауыл әкімдіктеріне беріледі. Елді-мекендердегі әкімдіктердің аппаратын құруға республикалық бюджеттен 2004 жылы 2 млрд. 882,5 млн-дай теңге жұмсалды. Осы заң тезірек қабылданса әкімдіктерді заңды тұлға ретінде отау етіп шығарып, олардың штатын бекітіп қаржыландырамыз. Соның ішінде тұрғындардығң тұрмыстық жедел шешіп отыру мақсатында шаруашылық ісін жүргізетін коммуналдық кәсіпорын ашуына рұқсат етілетін болды. Бұл шаралар әкімдердің жергілікті тұрғындарға жасалатын әлеуметтік-тұрмыстық қызметтерін тиянақты және уақтылы орындауына мүмкіндік береді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІІ.  ҚР Жергілікті өзін өзі басқаруды  дамыту және шешу жолдары. 

    3.1 Жергілікті мемлекеттік  басқару және  өзін өзі басқару  жүйесін жетілдіру жолдары.

    Қазақстанның  қазіргі сатыдағы дамуы реформа үрдістерінің арасалмағын орталықтан жергілікті денгейлерге тусіруді қажет етеді және де оны билік те, қоғам да моиындайды. Оған тағы бір дәлел, 2003 жылдыц 3 - сәуірінде   өткен Ұлттық кеңестің кезекті отырысы толықтай осы проблемаға арналды. Және де бұл мәселе бойынша үкімет арнайы құжат әзірлеген.  ''Мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру тұжырымдамасы". Дәл сол кеңесте Елбасы Н.Назарбаев осы мәселе жөнінде былай деп өз пікірін біддірді. "Бәрін бір қолға тастай қысып, айрылмайтын әдет біздің дамуымызды тежеп отыр". Сондықтан Президенттің халыққа Жолдауында орталықсыздандыру проблемасы саяси міндеттердің алғашқысы болып аталды. Бірақ бұны елімізде жүзеге асыру көптеген себептерге байланысты қиынға  соғуда.

    Саяси орталықсыздандырудын табиғатын, оның қаншалықты таралғанын, жүзеге асыру барысында қолданылатын әдіс-тәсілдерін анықтамай және тиімді жолдарын іздестірусіз қашанда қоғамның ұлттық ерекшеліктерінен бастау алатын демократиялық мемлекет құру процесі жетістікке жетпейді. Әлбетте, орталықсыздандыру процесі өзіндік жергілікті ерекшеліктерді ескеруі тиіс, оның ішнде  тұрғылықты халықтын менталитеті, әдет-ғұрпы, рухани мәдениеті, демократиялық дәстүрдің орнығуы және де сол сияқты көптеген мәселелер кіреді. Биліктің өкілеттігін тек механиқалық жүзінде кешіру мүмкін емес, ол   қоғамда орын алып отырған нақты жағдайларға сүйенуі тиіс. Керісінше жағдайда, онын арты мемлекетте терең шиеленістің пайда болуына альш келуі әбден мүмкін.

    Бірінші жағдай билік тепе – теңділігін  сақтай отырып, өкілеттіктерін орталықтан одан төменгі билікке беруді көздейді. Бұл түсініктен орталықсыздандыру демократиялық басқаруға жағдай жасай отырып, үкіметті халыққа жақындата түседі деп айтуға болады.

    Екінші  анықтама бойынша, мемлекеттік функциялардын  бір бөлігі (меншік, каржы және баска  да сол сияқты) жергілікті өзін-өзі  басқару органдарына тапсырылады. Олар өз кезегінде, осы орталықсыздандырылған  құзырлары шеңберінде, жоғары билікке жүгінбей-ақ, өз жеке атынан окілетін іске асырады. Осындай жолмен жергілікті автономия қамтамасыз етіледі.

    Қазақстан Республикасында жергілікгі өзін-өзі басқару мәселесіне келгенде баса айтатын жайт, еліміздің 1995 жылы қабылдаған Конституцияның 89 бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында жергілікті өзін-өзі басқару   танылды. Және де, бұл Атазаң қабылданғаннан кейін екі жыл мерзімінде жүзеге асуы тиіс. Әрине, бұл Заңның осы күнге дейін қабылданбай келе жатқаны заңға кайшы, оны бұзушылық. Дегенмен, бұл Заң қатардағы зандардан айрықша - саяси салдары бар Заң, сол себептен де оны асығыс түрде қабылдау, басқасын айтпағанда, мемлекеттілігімізге нұқсан келтіруі мүмкін.

    Соңғы үш-төрт жыл аралығында жергілікті өзін - өзі басқару проблемасына қоғамдық ұйымдар тарапынан да мұқият назар аударылуда. Қоғамдық ұйымдар, саяси партиялар мен козғалыстар көптеген басқосулар өткізіп, осы мәселенің төркінін шеше алмауда. Нәтижесінде көптеген ұсыныстар да жасалды. Бірақ нақты бір тоқтамға келе қойған жоқ.

    Жергілікті  өзін-өзі басқару — "... шешім  қабылдауды неғұрлым адамдарға жақындату, олардың сөзсіз жүзеге асуына ммкіндік береді, өйткені барлық үдерісте оны орындағанға дейін олар өздері қатысады".

    Еуропалық Хартияға сәйкес, жергілікті өзін-өзі  басқару мемлекеттік істердің мардымды бөлігін регламенттеу және де оны басқару құқығы мен нақты қабілеті  деп түсініледі .

    Жергілікті  органдардың өкілеттіктері арнайы заңдармен, сондай-ақ мемлекеттік басқарудың әртүрлі салаларын реттейтін заңдармен бекітіледі. Ал жалпылама ол Конституцияда орын табады.

    Халықаралық тәжірибеде жергілікті өзін-өзі басқарудың екі моделі қолданылады англосаксондық (ағылшындық) және континентальдық (фран-цуздық). Бұл екі модельдің айырмашылықтары жергілікті органдардың өзара, сондай-ақ жоғарғы биліктермен қатынастарынан негіз табады. Англо-америқандық модель бойынша жергілікті өзін-өзі басқару мемлекеттіктен төменгі барлық деңгейлерде орын алады. Бұл ретте мемлекет саналы түрде өзінің биліктік ықпал ету салаларын шектеп, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына тиісті деңгейден барлық меселелерді өздері шешуіне жол береді, мысалға, қала, аудан, поселке деңгейлерінде.

    Орталықсыздандыру мен жергілікті өзін-өзі басқаруды жүзеге асыру олардын жергілікті тұрғындар алдындағы жауапкершілік мәселесін көтереді. Сайлау арқылы құрылған орган жұмыс барысында тұрғылықты халыққа жауапты болуы шарт. Егерде ол өзінің міндеттерін орындамаған жағдайда, оны арнайы бақылау механизмдері арқылы тарату қажет.  Мысалы, жапон елінде өзінің муниципалдық басшысының жұмысына риза болмаған сайлаушылар, белгілі санда қол жинап, петиция арқылы сенімсіздік білдіріп, оның өкілетін қайта шақырып ала алады. Осындай жолдың алдын алу мақсатында, жергілікті өзін-өзі басқару органының кұрамын, құрылысын және жұмыс репаментін құру барысына, орталық органдар емес, жергілікті қауымдастықтың тікелей қатысуы шарт.

    Жергілікті  өзін-өзі басқару органының жергілікті мемлекеттік басқару органынан айырмашылығы сол жергілікті басқару органдары орталық органдардың тағайындауымен құрылады, ал жергілікті өзін-өзі басқару органы — жергілікті азаматтардың таңдауы арқылы десе де, оларды сайлау арқылы көру проблеманың шешімі емес. Жергілікті өзін-өзі басқару органдары сайланғанмен бірге, нақты өкілеттіктерге ие болуы керек, олай болмаған жағдайда, оның мәні жоқ. Оған дәлел - Қазақстанда экспериментальды түрде өткізілген ауыл әкімдерін сайлау. Қорытындылары көрсетіп отырғандай, оларды сайлағаннан ешнәрсе өзгермеген. Сайланған әкімнің қолында белгілі мәселені шешге бағытталған өкілеттігі болмаса, онда оның тағайындалған басшыдан айырмашылығы шамалы.