Турбо Паскаль тіліндегі басқарушы операторлар

МАЗМҰНЫ

 

 

	КІРІСПЕ	3
1.	ТУРБО ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕГІ ПРОГРАММА  ҚҰРЫЛЫМЫ	4
	Метка бөлімі	5
	Тұрақтылар бөлімі	6
	Айнымалылар бөлімі	6
	Операторлар бөлімі.	7
2.	БАСҚАРУШЫ ОПЕРАТОРЛАР	14
	2.1. Құрама операторлар	14
	2.2. Тармақталу операторы	16
	2.2.1.  Шартсыз көшу операторы	16
	2.2.2. Шартты операторлар	16
	2.2.3.Таңдау операторы	18
	2.3. Қайталану операторлары.      2.3.1. Цикл әзір	20 20
	2.3.2. Цикл дейін.	21
	2.3.3. Параметрлік қайталау.	21
3.	АЛГЕБРАЛЫҚ ТЕҢДЕУЛЕР ЖҮЙЕСІН ГАУСС ӘДІСІМЕН ШЕШУ.	23
	ҚОРЫТЫНДЫ	27
	ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР	28
	ҚОСЫМША	29

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                  КІРІСПЕ

 

Паскаль тілі - программалаудағы  өте жаќсы  тіл. Бұл  тіл жеңіл, түсінікті  болып  оќылады. Паскаль тілі  жазылудың, яғни  ќұрылымын үйретеді. Паскаль тілі  Бейсик  тіліне  ќарағанда  өте жеңіл  тіл. Паскаль тілінде   әртүрлі  типтермен  рекурсиямен  жұмыс  істеуге болады.

Паскаль тілінің  шығу  тарихына  тоќталатын  болсаќ. Алгоритмдік тіл  АЛГОЛ  1950-60  жылдары  шыќќан. Паскаль тілі  осы АЛГОЛ-дың  мұрагері болып  табылады. Бұл  тілді  шығарған  швейцардың  ғалымы НИКЛАУС ВИРТ ол осы  тілмен  өз  студенттерін  үйреткісі  келді.

Паскаль  тілі  70- ші жылдары  пайда болады. Паскаль тілі, АЛГОЛ тіліне  ќарағанда  жеңіл  және түсінікті. Бұнда  енгізу  және шығару процедуралары бар  және  АЛГОЛ  тіліне  ќарағанда  мүмкіндігі өте көп.

    BORLAND фирмасының  TURBO PASCAL тіл стандартының   кеңейтілген түрі  болып  табылады. Сонымен ќатар программа ќұрылуының  процесін  жылдамдататын  және жеңілдететін  интегрерленген ортасы бар. TURBO PASCAL   пайда болғанға  шейін  бұл  программалыќ  өнім   жеті версиядан өтті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ТУРБО ПАСКАЛЬ ТІЛІНДЕГІ ПРОГРАММА ҚҰРЫЛЫМЫ

Паскаль тіліндегі программа мына түрде болады:

     PROGRAM аты);

     BEGIN – программа денесі

     END – программа соңы

Программаның таќырыбын көрсету үшін PROGRAM ќызмет сөзі ќолданылады. Программаның таќырыбы жалпы былай жазылады:

PROGRAM <программа аты>

Программаның таќырыбын ” ; ” символымен аяќтайды.

Программаларға (операторларға) түсініктеме беру үшін түсініктемені”(* ”және” *)” белгілерінің арасында кез келген жолдан немесе кез келген позициядан бастап жазуға болады. Мысалы:

     (*үшбұрыштың ауданы*)

     (*берілгендер бейнесі*)

Блок:

1.Белгілерді бейнелеу бөлігі.

2.Тұраќтыларды бейнелеу бөлігі.

3.Типтерді аныќтау бөлігі.

4.Айнымалыларды бейнелеу бөлігі.

5.Функцияларды және процедураларды бейнелеу бөлігі.

6.Операторлар бөлігі.

Паскаль тіліндегі программалардың ќұрылымын жалпы былай көрсеруге

болады:

PROGRAM   аты

сипаттау  бөлігі

BEGIN

Оператор бөлігі

END

 

Программаның жалпы ќұрылымы былай болады:

PROGRAM  аты;

LABEL 

белгі бөлігі

CONST 

Тұраќтылар бөлігі

TYPE 

Типтер бөлігі 
VAR 

айнымалылар бөлігі

PROCEDURE 

процедура бөлісі.

FUNCTION

функция бөлігі

BEGIN

Оператор бөлімі

END

 

 

1. Метка бөлімі

Метка бөлімі белгі ретінде  кез-келген бүтін оң сан,символ, символдар тіркесі пайдаланылады.Белгі операторды немесе программаның бөлігін табу үшін пайдаланылады. Белгі операторалдындаорналасады да,ќос нүкте арќылы ажыратылады.Ќажетті операторға,программаның бөлігіне оралу белгі арќылы жүзеге асырылады.Белгіні пайдалану үшін алдын ала белгі бөлігінде label(белгі)ќызмет сөзі арќылы хабарлануы керек.

Белгіні хабарлау түрі төмендегідей:           

LABEL сан, сан,... сан символ

Мысалы:

                 Label 5,12, 45. Sum AB:

2. Тұраќтылар бөлімі

Программада тұраќтылар өз түрімен немесе атауы арќылы берілуі мүмкін.

Егер тұраќтылар атау арќылы берілсе, онда оны программаның тұраќтылар бөлігінде міндетті түрде бейнелеу ќажет.

Бейнелеу түрі:           

CONST тұраќты атауы = мәні;

Мысалы:

CONST N=28;

Бір бөлімде бірнеше тұраќты жазуға болады. Біраќ олар “;” арќылы ажыратылып жазылуы ќажет.

Мысалы:

CONST

             K=23; (*бүтін тек*)

             В=1.8 E-3; (*наќты тип*)

             Р=3.14; (*наќты тип*)

S=’R’; (*символдыќ  тип *)

          L= TRUE; (*логикалыќ тип*)

 

 

3. Айнымалылар бөлімі

Программада командалардың кез келген айнымалылары, программаның айнымалылар бөлігінде бейнеленуі ќажет.

Айнымалыларды буйнелеу VAR (айнымалы)ќызмет сөзіне басталады.

Жазылу түрі:        

  VAR “ айнымалы атауы”; тип;

Мысалы:

VAR K; INTEGER;

(*K- айнымалысының типі бүтін *)

Бір мезгілде бірнеше айнымалыларды  бейнелеуге болады.

Мысалы:

  VAR

A: INTEGER;(*A-бүтін типтегі айнымалы  *)

S: REAL; (*S- наќты типтегі айнымалы *)

S2: CHAR; (*S2- символдыќ типтегі айнымалылар*)

L: BOOLEAN; (*L-логикалыќ типтегі айнымалылар*)

 

Егер бірнеше айнымалылардың типтері бірдей болса, онда оларды бір жолға үтір арќылы бөліп жазцып, типін бір-аќ рет көрсетсе де болады.

Мысалы:

VAR

M,N; INTEGER; (*M,N- типі бүтін *)

S,SUM,K,L; REAL; (*S6SUM,K,L- типі наќты*)

P,R,R1; CHAR; (*P,R,R1- типі символдыќ*)

Немесе 

VAR

K,L; INTEGER;

Сонымен айнымалы деген атау берілген әр түрлі мән ќабылдайтын обьект.

 

4. Операторлар бөлімі.

Меншіктеу операторы 

Айнымалы аты:= өрнек

Меншіктеу белгісі “:=”мұны теңдік белгісімен “=” шатастыруға болмайды.

Меншіктеу операторының жазылу түрі төмендегідей:

W: = E;

Бұл оператор екі міндет атќарады:

Айнымалылардың белгілі мәндері бойынша Е- арифметикалыќ өрнегінің мәнін есептейді;

Есептелген мән W атауына меншіктеледі, яғни мән  W- ге сәйкес жады ұяшығына орналасады. Жалпы жағдайда арифметикалыќ өрнек

          тұраќты

                       айнымалы атауы

             Е={   функция

                            өрнек

түрлерінің бірінде берілуі мүмкін. Мысалы:

R:=19.35;

M:=’завод’

Y:=SQR (SQR(x)+1);

Y1:= 3.1+SIN(x).

Мысалы: Егер Z айнымалысы

Var z: integer

Z:=11*(10*1) болса онда, есептің шешуі121 болса, онда Z:121 ге тең болып Z оның шыќќан мәнін меншіктейді. Меншіктеу операторы ”;” мына белгімен  белгіленеді.

 Мысалы:

Z=1. t=2;

Егер программада меншіктеу  операторы мән алмаса оны “?” белгісімен белгілейміз

Программаның имитациясы

 

Орындалатын                                   операторлар	Жады жағдайы
	X	y	z
	?	?	?
Z:=1	?	?	1
X:=3	3	?	1
Y:=15	3	15	1
X:=10	10	15	1

 

Program a2(input, output);

Var

x,y,z: integer;

Begin

Z:=1

X:=3

Y:=15

X:=10

End

 

Writeln (өрнек) – шығару операторы

Z:=1: Writeln (1+z);

Writeln (z<=1)

Экранда мына символдар  пайда болады.

2

true

Меншіктеу операторының ішіне бірнеше өрнек жазуға да болады.

X:=2; Writeln (1, x, x*x, x*x>2)

экранда 121 true шығады.

Келесі түрде символдарды опострофќа алып жазуға болады.

‘x=’, ‘123’, олар жолдыќ константалар деп аталады.

Мысалы:

x:=2;

Writeln (1,’ x=,’x’;  ‘x2=’, ‘x*x,’ x2>2:’, x*x>2)

x=2; x2=4; x2>2;

true экранға шығарады.

Мысалы:

X:10;

write (‘x=’, x:5’, x2=’, x*x; 1)

Экранда 10 ассанының алдында үш пробел ќойылады және барлы цифрлар 

100

x=10,

x2=100.

Writeln мен write операторының айырмашылығы Writeln операторы орындалғанда соңғы константалалдан кейін, курсор экранның келесі жолына жылжымайды. Мысалы:

X:=2;

Writeln (‘x=,’  x);

Write (‘,x2>2;’,x*x>2)

Экранға X=2, x2>2; true шығады.

Курсор Е әрпінен кейін оң жағында ќалады.

 

Енгізу операторы

Readln - фғылшын тілінен ќысќартылып алынған Read line – жолды оќу деген магынаны енгізеді. Берілген ьәндерді айнымалыға жазу үшін меншіктеу операторын пайдалануға болады.

 Мысалы:

А:=15;

BC:=-16.4 т.с.с.

Біраќ бұл жағдайда программа әмбебап /универсалды/ болмайды. Программаны әмбебап етіп жасау үшін, айнымалылар мәндерін өзгеретін түрде жасау ќажет, бұл жағдайда программа әр түрлі мәндер үшін дұрыс болады. Ол үшін енгізу операторы READ пайдаланылады. Енгізу операторының жалпы түрі /форматы/ төмендегідей:

READ (a1, a2,……., a n);

 

Мұндағы   а1, а2,......., а n – айнымалы атаулары, оларды енгізу операторларынңпараметрлері деп те атайды. READ операторы орындалғандапараметрлер өздеріне сәйкес келесі мәндерді ќабылдайды.

Оператор READ

Оператор READ ерікті сандағы параметрлер арќылы жұмыс атќара алады.

Параметрлердің сандыќ мәндері бір бірінен бос орын арќылы жазылады, ажыратып мәндерді беріп болдыќ дегенді білдіру үшін ВК (enter) клавищасы басылыды. Мысалы: Енгізу операторы READ (A, B, C);

Түрінде берілсе, параметрлерге мәндер беріледі. Бұл жағдайда A=5, B=6.2, C=4.5 мәндер ќабылдайды.Осы мәндер арќылы программа орындалып болған соң, басќа мәндер үшін программаны ќайталау ќажет болса, онда программаны басынан бастап ќайта орындау ќажет. Бұтін айнымалыларға бүтін, наќты айнымылыларға наќты мәндер берілуі ќажет.

Айнымалы бейнеленгенде  наќты сан ретінде бейнеленсе, оған наќты да, бүтін де мән беруге болады. Себебі наќты сан ќұрамына  бүтін сан енеді.

VAR 

A,B: REAL;

READ (A, B);

Түрінде буріліп А, В айнымалылары үшін 4,5ВК орындалса, онда оларды 4.0  5.0 түрінде ќабылдайды. Сандар арасына бір немесе бірнеше бос орын ќалдыруға болады. Себебі сан енгізілгенде бос орын ескерілмейді. Мәндерді енгізгенде, мін енгізген жолдан келесі жаңа жолға көшіру үшін, параметрсіз немесе параметрмен сәйкес