Турбо Паскаль тіліндегі басқарушы операторлар

Readln

Readln (a1, a2,….., an);

Операторын пайдалану  ќажет. Сонымен  Readln (a1, a2,….., an); Readln

Операторын пайдалануға болатындығы белгілі болды.

Паскаль тілінде нәтижені экранға шығару үшін WRITE (жазу) операторы пайдаланылады;

WRITE (a1, a2,….., an);

Мұндағы  a1, a2,….., an жай айнымалылар немесе опострофтар ішіне алынған символдар тобы болуы мүмкін. Мысалы: егер В= 17.15 болып мына команда орындалғанда:

Write(‘ B мәні=’,B)

экранда B мәні=17.15 информациясы көрінеді. Шығарылатын параметрлер бір бірімен үтір арќылы ажыратылып, ќызмет сөзінен соң дөңгелек жаќша ішіне жазылыды. Бүтін және наќты сандарды шығару үшін сандардың формасын беру ќажет. Наќты сан үшін формат 2 саннан тұрады:

Санға берілетін барлыќ орын ‡тірден кейін бөлшек бөлік саны

Мысалы:

WRITE (y; 5; 2)

мұндағы 5 нәтижеге берілген барлыќ орын екі үтірден соң алынатын бөлшек бөліктің саны. Жалпы түрде:

Бүтін сан үшін WRITE (N: S)  немесе WRITE (‘ K=’, N: S) мұндағы S формат яғни бүтін санға берілген орын.

Наќты сан үшін:

                            WRITE (‘y=’, y; 8:3)

Егер Y=1.75  болса экраннан Y= 1.760 көрінеді.

  Жалпы түрде: WRITE (‘y=’, y: M: N); Мұндағы M барлыќ сан үшін берілгенорын саны, N бөлшек орынының саны.

Паскаль тілінің параметрсіз шығару операторы Writeln жаңа жолға көшу үшін пайдаланылады. Егер Writeln (a1, a2,….., an); операторы пайдаланылса, онда a1, a2,….., an мәндерін экранға шығарған соң курсор келесі жолға көшеді. Write операторын түсініктеме беру үшін де пайдала нуға да болады. Мысалы:

                                           WRITE (A,B,C-мәндерін енгіз ;);

                                            READ (A,B,C);

  Болған жағдайда экранға: A,B,C мәндерін енгіз деген сөз шығады.

Компьютерде көрсетілген айнымалы типі клавиатурадан константалар типін, күтеді. Клавиатурадан ќандайда бір константаны теру керек, сосын [Enter] клавищасын басаьыз. Enter басќаннан кейін клавиатурадан компьютерге беріледі. Осы константа бойынша айнымалы мәнін меншіктейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. БАСҚАРУШЫ ОПЕРАТОРЛАР

2.1. Ќұрама операторлар.

Бірнеше операторларды  бір операторға біріктіргенде шыќќан оператор ларды ќұрама операторлар дейді. Ол оператордың жазылуы:

       BEGIN

оператор

оператор

                     .....................

                      n -1- оператор

                      n – оператор

        ЕND

Бұл жағдайда   BEGIN  /басы /, ЕND /соңы/ ќызмет сөздері операторлыќ жаќша деп аталады. Ќұрама оператор бүтін тип оператор ќызметін атќарады, сондыќтан оны программаның кез келген бөлігінле ќолдануға болады. Ќұрама оператордың ќұрамында өзінің ќұрама оператрлары да болуы мүмкін

BEGIN – ң соңына, ЕND – ң алдындағы оперпторға нүктелі үтір ќойылмайды

Мысалы: егер (A, D, C, D), (K, L, M), E, ((R, S)) болса, онда программа былай болады:

BEGIN

   BEGIN

              A оператары;

              В оператары;

              С оператары;

             Д оператары

ЕND;

BEGIN

             К оператары;

             L оператары;

             М  оператары

ЕND;

          F  оператары;

BEGIN

             R оператары;

             S оператары;

 ЕND

ЕND

Ќұрама операторларға шартты көшіру және ќайталау операторы жатады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Тармақталу операторы

2.2.1. Шартсыз көшу операторы

Паскаль тілінде негізінен  операторлар рет ретімен орындалады. Олардың бұл орындалу тәртібін өзгерту үшін көшіру операторы орындалады.            / оќылуы гоу ту/  жазылуы:

GO TO   белгі

  Бұл операторлар бойынша белгісі көрсетілген операторға көшіріледі. Белгі ретінде таңбасыз 1-9999 үшінші бүтін сан пайдаланылады. Ол бүтін сан операторлар алдына жазылып операторлардан ќос нүкте арќылы ажыратылады. Әдетте шартсыз көшіру операторы программаның кейбір бөліктерін орындамай өтіп кету үшін пайдаланылады. Мысалы:

GOTO  34

10: A:=2;

………….

3.4:

y:=x/z;

Мұнда Goto 34 операторынан соң 34 белгісі бар операторлар орындалады. Көшіру операторы ќарапайым операторлар ќатарына жатады.Белгі LABEL /белгі/ бөлігінде өрнектеледі. Жазудың түрі:

LABEL белгі:

 

 

2.2.2. Шартты операторлар

   Тармаќталуы бар процестерді ұйымдастыру ұшін шартты операторлар ќолданылады. Тармаќталу белгілі бір шарттың орындалуы немесе орындалмауына тәуелді басќарылады. Бұл алгаритмдік тілдегі тармаќталу командасына сәйкес келеді.

          Егер Шарт              IF шарт THEN 1- серия   

          Онда 1- серия          ELSE  2- серия

          Әйтпесе 2- серия (оќылуы – иф, зен, элс) бітті.

Жалпы түрде бұл оператордың форматы:

IF шарт (логикалыќ өрнек) THEN 1—оператор ELSE 2- оператор

Мұндағы 1 және 2 операторларының өзі ќарапайым немесе ќұрама операторлары болуы мүмкін.

Егер IF сөзінен кейінгі жазылған шарт саќталса / аќиќат болса / Онда THEN сөзінен кейінгі жазылған оператор сериясы орындалады, ал 2 серия операторы орындалмайды. Егер шарт саќталмаса, онда ELSE сөзінен кейін 2 серия командалары орындалады Жалпы түрде шартты

L1 * L2 түрінде ќарауға болады. Бір мезгілде бір емес бірнеше шартты яғни ќұрама шартты жазу үшін логикалыќ амалдарды пайдалануға болады. Кей жағдайларда шартты операторларды басќаша былай да жазуға да болады:

IF  логикалыќ өрнек

THEN 1- оператор 

ELSE 2- оператор

Егер жазылу операторы  бір жолға сыймай ќалған жағдайда пайдаланылады. Шартты операторға ќұрама командасын пайдалануға да болады:

IF  логикалыќ өрнек THEN

BEGIN

оператор

о;ператор;

            ....................

           n – 1 оператор

            n – оператор

END

ELSE

BEGIN

оператор

оператор;

.....................

          n – 1 оператор

           n – оператор

END

 

 

3. Таңдау операторы

Берілген өрнектің мәніне тәуелді бір немесе бірнеше оператор орындалатын жағдайда таңдау операторы пайдаланылады.  Таңдау операторы  алгоритмдік тілдегі таңдау командасына ұќсағаны мен бір өзгешелігі бар. Алгоритмдік тілде таңдау шарт бойынша орындалса, паскаль тілінде тұраќтылар бойынша іске асырылады.

Жазылу формасы /түрі/;

 

Таңдау                                                 

Жағдай 1- шарт: 1-серия                    

Жағдай 2- шарт: 2-серия                    

..........................................                    

Жағдай n- шарт: n-серия                    

Бітті                                                       

 

Case   өрнек   of

1 тұраќты: 1- оператор;

2-тұраќты: 2- оператор;

…………………………

n-тұраќты: n- оператор;

End

Таңдау операторы былай орындалады:өрнектің мәні берілген тұраќтының ќайсысына тең болса, оның сәйкес операторын орындайды да, басќару таңдау операторының соңындағы операторға беріледі. Егер өрнектің мәні тұраќтылардың еш ќайсысына тең болмаса да басќару таңдау операторынан соңғы операторға беріледі. ¤рнектің мәні және тұраќтылары әрќашан да бүтін сан болуы керек. Тұраќты типпен өрнек типі бірдей болуы керек. Мысалы:

Case  k+1 of

           5: y:= SQR (x);

         11: y:= SQRT (x);

          4: Z:=y*(A-B);

           7: WRITE(A,B)

END

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Қайталану операторлары.

2.3.1. Цикл әзір

Алдын ала берілген шарт бойынша қайталану.Алдын ала берілген шарт бойынша қайталанудың саны белгісіз болған жағдайда, пайдаланылады. Бұл оператор WHILE /оқылуы –уайл / -әзір және DO /оқылуы-ду /орындау қызмет сөздерінің көмегі арқылы орындалады да, алггоритмдік тілднгі әзір қайталау командасына сәйкес келеді. Оның жазылу түрі мынадай:

Әзір шарт Цб Серия Цс

WHILE шарт DO Begin Серия  цикл денесі End.

 

 

 

 

 

Мұнда шарт орынында логикалық  өрнек тұруы мүмкін. Серия көп жағдайда циклдің денесі деп аталады. Операторлық ашылшатын Begin және жабылатын End жақша ішіне алынып жазылады.

Жалпы түрде былай  жазуға да болады.

WHILE шарт DO

 

цикл денесі

Begin және End қызмет сөздері  жазылмайды.

Егер қайталау денесінде  көшіру операторы болып ол циклдің сыртындағы оператордың белгісіне басқаруды берсе, онда циклдің орындалуы ары қараи жалғаспайды.    Мұндағы В шарт /логикалық өрнек / Р- операторлар /цикл денесі/. Бұл оператор былай орындалады: алдымен шарт тексеріледі, егер ол орындалса, /сақталса/ онда цикл денесі орындалады; одан кейін шарт тексеріледі, бұл процесс қашан шарт орындалмағанша қайталанады.

Егер шарт орындалмаса, басқару операторлыөқ жақшаның /end/ соңыда тұрған операторға көшіріледі.

 

 

 

2.3.2. Цикл дейін.

Келесі шарт бойынша орындалатын қайталану операторы.

Бұл опеоратор көп  жағдайда қайталанудың саны белгсіз  болған жағдайда пайдаланылады. Оның жазылу түрі:

 Repeat

 Қайталау  денесі                                                       

UNTIL логикалық өрнек

 

Мұндағы Repeat – қайтала, UNTIL- соған дейін қызмет сөздері.

Оның орындалуы: қашан  логикалық өрнектің мәні ақиқат болғанша,циклдің  денесі қайталана береді. Алгоритмдік  тілде бұл қайталауды « цикл дейін  » дейді,оның жоғарыда көрсетілген  «цикл әзір»- ден ерекшелігі, мұнда қайталанатынкомандалар сериясы кемінде бір рет орындалады. Операторлардың соңы UNTIL қызмет сөзімен бітетін болғандықтан, мұнда операторлар ашылатын және жабылатын жақшалар

Орынына қолданылатын қызмет сөздер жазылмайды. Егер қйталау денесінде көшіру операторы болып, ол циклдің сыртындағы опеоратордың белгісіне  басқаруды берсе, онда циклдің орындалуы ары қарай жалғаспайды.

 

2.3.3. Параметрлік қайталау.

Жағдайларда қайталану саны белгілі болғанда, шарсыз қайталау, яғни параметрлік қайталау операторын қолдануға болады. Параметрлік қайталау операторының қайталау түрі алгоритмдік тілдегі параметрлі қайталау командасына :

I үшін m1 бастап m2 дейін h қадам

Цб

Серия

Цс

Сәйкес келеді де, былай  жазылады:

 

For I: = m1 To {Downto} m2Do Begin     (серия) операторлар End;

 

Мұндағы For – үшін,  To – дейін, Do – орындау деген мағынаны білдіретін қызмет сөздері.

Циклдің параметрі, I –  паскаль тілінде міндетті түрде  бүтін типтегі айнымалы болуы  қажет;

m1, m2 – сәйкес параметрдің  бастапқы және соңғы мәндері, олар бүтін сандар болуы немесе бүтін сандар беретін арифметикалық өрнектер болуы мүмкін. Паскаль тілінде парамертрлер қадамы тек екі 1 немесе I ді ғана қабылдайды. Қадамның мәніне тәуелді опеораторда TO  немесе DOWNTO

   DOWN – төмен, TO – дейін, DOWNTO – азайту, егерде қадам бірге тең болса, онда TO, ал қадам I ге тең болса, DOWNTO пайдаланылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. АЛГЕБРАЛЫҚ ТЕҢДЕУЛЕР ЖҮЙЕСІН

ГАУСС ӘДІСІМЕН ШЕШУ.

Жалпы түрде берілген (3.1) теңдеулер жүйесін қараймыз. Кері матрица әдісі мен Крамер формуласын белгісіздер саны мен белгісіздер саны өзара тең болғанда және жүйенің анықтаушы 0-ге болмаған жағдайда ғана қолдануға болады. Жалпы жағдайда көбінесе Гаусс әдісі қолданылады.