Негізгі қорлардың мәні және жіктемесі

Ағымдық жыл ішінде негізгі  құралдар обьектілері бойынша амортизациялық төлемдер амортизация есептеу әдісіне  байланыссыз ай сайын жылдық соманың 1/12 мөлшерінде төленеді.

Өзіндік құнды шығарылған өнім көлеміне пропорционалды есептен  шығару кезінде амортизациялық төлемдерді есептеу ағымдық жылдағы өнім көлемінің натуралды көрсеткіштеріне  және негізгі құрал обьектісінің бастапқы құны мен осы обьектіні  пайдалану мерзімі кезінде шығарылған өнім көлемінің қатынасына байлансыты болады:

 

 

  мұнда  А – бір өнім бірлігіне шаққандағы амортизация мөлшері; С – негізгі құрал обьектісінің бастапқы құны; В – мүмкін болатын шығарылатын өнім көлемі.

Бұл әдісте негізгі құралдардың  тозуы оларды пайдаланумен тікелей  байланысты.

Көбінесе шығарылған өнім көлеміне пропорционалды өзіндік құнды  есептен шығару әдісі табиғи қазбаларды өндіру кезінде қолданылады.

Мысалға кен орнында 1 000 000 т қазба байлық қоры бар деп есепетейік. Табиқи қорды өндіру кезінде қолданылатын негізгі құралдардың өзіндік құны  – 16 000 000тг.

Өнім бірлігіне амортизация  мөлшері  16 000 000/1 000 000 = 16 тг/т.

Егер жылына 100 000 т кен  өндіріледі деп есептейтін болсақ онда жылдық амортизация мөлшері 16 ´ 10 000 = 160 000 тг., ал егер жылдық өндіріс 50 000 т болса: 16 ´ 5 000 = 80 000 тг.

Істелінген жұмыс көлеміне пропорционалды амортизация есептеу  әдісі көбінесе автотранспортқа  амортизация есептегенде қолданылады. Амортизация нормасы әр 1000 км үшін транспорттың бастапқы құнының проценттік көрсеткіші ретінде бекітілген.

Жеделтеліген амортизация  әдісі. Ғылыми-техникалық жаңалықтарды енгізу және кәсіпорындардың жаңаруға және өндірістік қорлардың белсенді бөлігінің техникалық дамуға қызығушылығын жеделдету үшін кәсіпорындар өндірістік негізгі қорлардың белсенді бөлігінің жеделтетілген амортизациясы әдісін қолдана алады.

Жеделтетілген амортизация  негізгі қорлардың олардың баланстық  құнының өндіріс пен айналым  шығындарына ауысуының нормативті мерзімдерімен салыстырғанда мақсатты әдіс болып табылады, Кәсіпорындар амортизация есептеудің жеделтілген  әдісін есептегіш техникалар, жаңа прогрессивті материалдар, құрылғылар мен жабдықтар шығаруды арттыратын,  өнім экспортын кеңейту егер олардыескірген және моральды қартайған техниканы  жаңа техникамен ауыстырылған жағдайда қолданады.

Жеделдетілген амортизация  әдісін қолданған кезде кәсіпорындар бірқалыпты есептен шығарады және де бекітілген тәртіппен толығымен  қалпына келтіру үшін жылдық амортизация  төлемдер нормасы 2 еседен көп емес мөлшерде өсуі мүмкін

Жеделдетілген амортизация  кәсіпорындағы негізгі құралдардың  жаңару процесін тездетуге; жаңадан техникалық жарақтану және өндірісті реконструкциялау үшін жетімді қаражат жинақтауға; табысқа салық мөлшерін азайтуға; негізгі құралдарды жоғары техгикалық деңгейде ұстап тұруға мүмкіндік береді.

 

2.  АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН ЖҰМЫС ОРНЫН ҚҰРУ ТЕОРИЯСЫ

 

2.1 Дербес компьютер негізінде автоматтандырылған жұмыс орнын талдау принципі

 

Автоматтандырылған жұмыс  орны (АЖО) немесе қазіргі шетел терминологиясы бойынша «жұмыс станциясы» (work-station) автоматизвцияны орныдауға арналған арнайы құрылғылардан, функциялардан  тұратын және де белгілі бір кәсіпке  байланысты қолданушының жұмыс орны. Ондай арнайы құрылғылар әдетте ДК және оның басқада да қосымша электронды  құрылғылары. Қосымша құрылғылар ретінде  диск жнақтаушы, баспа құралдары, оптикалық  оқу құрылғылары немесе штрих  кодттарды тану құралдары, графикалық құралдар, басқа да АЖО-мен және де локальды есептеу желілерімен жұмыс жасайды.

Әлемде ең танымал және көп таралған кәсіби ДК негізінде IBM PC. архитектуралы АЖО қолданылады.

АЖО есептеуіш техникасы  жұмысы арнайы дайындығы жоқ қолданушы  арналған. АЖО негізгі бағыты жұмыс  орнынды мәліметтерді өңдеу, «өз» мәліметтер қорын бір мезгілде локальды желідегі АРМ және ДК енуде қолданылады, сонымен  бірге кейде қуатты ЭЕМ тұратын  глобальды есептеу желілері де болуы  мүмкін.

Қазіргі кезде өте көптеген кәсіпорындарда халық шаруашылықпен  басқару негізінде таратылған жүйелерінің  концепциясы іске асып жатыр. Оларда локальды, толық мәліметтерді өңдеу  иерархияның әр деңгейінде көрсетілген. Бұл жүйелерде егер ақпаратқа  жоғары деңгейлерде қажеттілік туындаса ғана тасымалдау төменнен жоғарыға орныдалады. Сонымен бірге ақпаратты өңдеудегі  нәтижелерінің маңыздылары және негізгі мәліметтер локалды мәліметтер банкісінде сақталуы тиіс.

Таратылған басқарудағы  ойларды жүзеге асыру үшін әрбір  басқару деңгейінде және пәндік аймақта  автоматтандырылған жұмыс орнын  кәсіби дербес компьютер негізінде  құру жүзеге асырылады. Мысалы, экономика  сферасында мұндай АЖО жоспарлауға, үлгілеуге, процестердің ықшамдауын, әртүрлі  ақпараттық жүйелерде шешімдердің  қабыл алуы және мақсаттардың әртүрлі  үйлестірулеріне арналған. Әрбір  басқаруға арналған объектілер үшін АЖО-ның сәйкестік мағыналарын  көңіл бөлінуі тиіс. Алайда кез-келген АЖО принципі жалпы болуы тиіс:

- жүйелілік;

- икемділік;

- тұрақтылық;

- тиімділік;

Жоғарыды айтылған әрбір  ұғымдарына түсініктеме берейік.

Жүйелілік - АЖО-ның құрылымы функционалдық тағайындаумен анықталатын жүйе ретінде қарастырамыз.

Икемділік - жүйе мүмкін болатын қайта құруларға бағытталған, яғни барлық жүйеастының модульділік негізінде құрылуы және олардың элементерінің стандартизациясы.

Тұрақтылық - негізігі принціпі ретінде қандайда да ішкі және сыртқы факторлар әсер етсе де, АЖО негізгі функцияларын орнындауы қажет. Демек жеке бөлімдерде істен шыққан бұзулылар жеңіл жөнделетін және де жүйенің жұмыс жасау қабілеті тез қалыпына келуі тиіс.

Тиімділік - АЖО жүйені эксплатациялауға және жүйені құруға, көрсетілген принциптердің жоғарғы көрсеткіштерге бар интегралды  орныдауға ие болады.

Қазіргі кезде көптеген функцияларға ие АЖО өңделуде. АЖО бұл -техникалық құралдардан және программалық қамтамадан тұратын, нақты маман-администраторға, экономистке, инженерге, конструкторға, архитекторға, дәрігерге, дизайнерге, зерттеушіге, кітапханашығы, музей  қызметшісіне және тағы да басқа қызмет түріндегі мамандарға арналған арнайы жүйе.

Жұмыс орнын автоматтандыруға қойылатын талаптар:

- мамаңдардың ақпараттық  және есептеуіштік қажеттіліктерін  дер кезінде қамтамасыз ету;

- тұтынушылардың сұранысына  аз уақыт ішінде жауап беру;

- тұтынушылардың даярлық  деңгейі мен оның кәсіби сұранысын  бейімдеу;

- жұмыс орнын автоматтандыруда  жұмыс тәсілдерін меңгерудің  қарапайымдылығы;

- қызмет көрсетудің сенімділігі  мен қарапайымдығы;

- тұтынушы мен қарымқатынастықта  шыдамдылықтың, 

- тұтынушыларды тез арада  оқыту мүмкіндіктері.

Жұмыс орнын автоматтандыру көмегімен атқарылатын жұмыстар: пернатақта мен ақпаратты еңгізу және бұл үрдісті монитордың көмегімен  визуалды қадағалау, деректерді жөндеу, ақпараттарды көшіру, орналастыру, жою, ақпараттарды экранға, принтерге шығару, магнитті тасымалдауға жазу, деректерді бір эл.есептеуіш машинадан екіншісіне көшіру,арналар бойынша деректер мен алмасу, онда есептеуіш желінің  локальді шеңберінің байланысын немесе интернет желісін пайдалану,деректерді жинау, сақтау, қажетті ақпараттың деректерін жаңартып жинап, іске асыру,дерекқордан  ақпарат алу, іздеп ақпаратты  қорғауды іске асыру, тиімді түрде кәсіби деңгейде құрылған.

 

 

2. Автоматтандырылған жұмыс орнының тілдік құралдары

АЖО тілдік құралдары ең алдымен  қолданушы мен ДЭЕМ реакциялары  арасында әрекеттерінің сәйкестіктерін қамтамасыз етеді. Осы сәйкестік  оқу процессі, диалогты жүргізу, қателіктерді табу және оларды жөндеуде жүзеге аспайды. Мұнда басты қиындық ретінде  өңдеуді процедурасыз тіл қызметі  болуы тиіс. Егер процедуралы тілді  көрсетсе, әрекеттің қалай орындалуын анықтайды , ал процедурасыз болса  әрекеттер бөлшектеусіз орындалады. АЖО ойшылдығы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым процедурасыз тілдерінде тиісті мүмкіншіліккке ие болу керек екенін ескергенін жөн.

Басқа тілдер секілді АЖО  тілдері негізінде алдан алаанықталған  терминдер негізінде және жаңа терминдерді  орнатуға, толықтыруға немес өзгертуге  болатын тәсілдерден тұрады. Бұл  АЖО жобалау кезінде АЖО-ның  терминологиясын жіктеп, тілдің негізгі  синтаксистік конструкциясын және терминдер  арсындағы семантикалық байланыстар  жиынтығы.

Тіл мүмкіншіліктерін  көп  жағдайларда қолданушылар формалды конструкциялар , сәйкес орныдаулар, ақпараттық қажеттілік ережелер тізімін анықтайды.

Мысалы, кейбір АЖО-да  барлық мәліметтер және конструкциялар кесте  түрінде (кестелік АЖО) немесе арнайы операторлар (функционалды АЖО) түрінде құрылады .

Қолданушы тілдері АЖО  диалог түрлері бойынша бөлінеді. Диалогты қолдау құралы негізінде қолданушы  білуі тиіс тілдік конструкциялар анықтайды.

Бір АЖО-ның конструкциясы  қолданушының үйрену  және жұмыс  жасау процессінде белсінділігіне байланысты және АЖО қолданушысының даму құралдарына байланысты бір  емес, бірнеше  типті диалогты қолдануға  болады.

АЖО құруда барлық диалогтар  ішінде көп қолданылатын диалог түрлері: диалог, құрылған ДЭЕМ, формаларды толтыру  диалогы, гибритті диалог, оқытылмаған  қолданушылар және ақпараттар белгіленген  кадрлары көмегімен құрылған диалогы. Диалог кезінде ДЭЕМ инициялизвциясын бастағанда АЖО-ның қолданушы толық  түрде мнемоника зерттеуінен  және тіл контрукцияларының практикалық  оқылудан толық босатылады. Осы тәсілдің модификациясы ретінде бір немесе бірнеше ДЭЕМ ұсынған нұсқаларынан тандалатын мәзір әдісі болып  табылады. Диалогты формаларды толтыру  кезінде ДЭЕМ иницилизацияланады, қолданушы  дисплей бетінде қажетті арнайы формаларды толтырып, ары қарайғы  талдау мен өңдеуге жол ашады.

Гибритті диалог қолданушымен де, ДЭЕМ көмегімен де инициялизвциялануы мүмкін.

Осы салада арнайы оқымаған қолданушыда жасалатын жұмыстың дұрыстығына ешқандай күмән болмауы  тиіс, яғни ДЭЕМ жауаптары түсінікті  болуы тиіс.

Ақпараттар кадрын фиксирленген диалог түрінде ДЭЕМ тізімдегі бар  жауаптарды таңдайды. Мұндай жағдайда қолданушы қысқа жауаптарды енгізеді, ал негізгі ақпара автоматты түрде  беріледі.

Диалог типі сонымен бірге  АЖО классификациясын да анықтайды. Мысалы, арнайы дайындалмаған қолданушының диалогты құралдарымен АЖО. Бұл түрі және белгілері бойынша АЖО қолданушының кәсіби орнетациясы  классификациясына  сай келеді.

Егер автоаматтандырылған  жұмыс орнын программалық құралдар және оларды іске асыру бойынша қарастырсақ, онда АЖО классификациясы өте  кеңейтілген тұрғыда қарастыруы мүмкін. Олар программалау тілдері  бойынша, қолданушыға программалаудың  процедуралық құралдар негізінде, программалық жүйелердің эксплуатациялау процесінде құруларды бітіру негізінде, мәліметтерді басқару жүйелерінің көмегімен, қолданушы тілінің трнасляторы немесе интерпритаторы арқылы, қателерді табу, оларды түзеу құралдары және тағы басқалар негізінде классификациялануы мүмкін. АЖО-да қолданылатын қолданбалы программалар пакеттері нақты қосымшаны жүйемен байланыстыру үшін параметрлендіріледі. Қолданбалы программалар генераторы да қолданылуы мүмкін.

АЖО құрамына міндетті түрде  негізгі есептік функциялар мен  диалогты  ұйымдастыру, мәліметтер қорын басқару жүйесі, трансляторлар, анықтамалық жүйелер, әр түрлі программалық компоненттер, өзіндік мәліметтер қорынан  тұрады. АЖО негізгі компоненттері  оның құрамын және әр түрлі белгілер бойынша АЖО классификациялауына  мүмкіндік туғызады.

АЖО құралдарын қолдану сферасына  байланысты және АЖО қолданушы көмегімен  дамуына байланысты оларды екі үлкен  классқа жіктейміз: Олар: қызмет көрсетуші  және интеллектуалды. Осы екі класстың АЖО әр түрлі қолданушыларға арналуы  мүмкін. Алайда кейде қолданушыны  кез-келген АЖО мен жұмыс жасай  алмайды. Мысалы: қызмет көрсету персоналы(іс- қағаз мамандары, секртарлар) қолдану  спецификациясына, орныдайтын функциясына  байланысты интеллектуальды АЖО  қажет етеді.

Қызмет көрсету АЖО  басқару сферасына байланысты мынадай  түрлері болуы мүмкін:

• Ақпараттық-анықтамалық.
• Есептеуіштік
• Мәтіндерді құраушы

Интеллектуальды АЖО-ны мәліметтерге негізделген және білімдерге негізделген(датологиялық және фактологиялық).

Ақпараттық-анықтамалық  АЖО қандай да бір басқару процессіне қызмет етеді. Есептеуіштік АЖО мазмұны  бойынша әр түрлі және қолданушылардың  көпсандылық категорияларын қолдануы мүмкін. Осы категориялар көмегімен  бір-бірімен байланысқан немесе байланыспаған  ұйымдық-экаономикалық  есептер, АЖО функционирленген процессте  алдын ала анықталған немесе анықталмаған мәліметтерді өңдеу және іздеу жүзеге асады. Мәтіндерді құрушы АЖО әр түрлі  құрылымдағы текстік ақпараттарды және жорамалдарды өңдеу және генерациялауды жүзеге асырады. Интеллектуальды АЖО  даталогикалық типтегі кеңейтілген  түрде мәліметтер қорын және қолданушылар тілі негізінде құрлған. Мұнда қолданушы  өз бетімен мәліметтер қоры мен тілдерді модификациялауға, диалогтық мүмкіндіктерді түрлендіруге негізделген. Бұл АЖО  білім қоры болмайды, яғни басқарылып отырған объектің құрылымы, ережелер жиынтығы болмайды. Білім қоры фактологиялық  типтегі компонент ретінде АЖО  құрушы. Шын мәнінде АЖО жұмысының  шарттарында  оның негізінде айрықша  жиналған тәжірибемен және кисынды  шығарумен анықталып жатыр. Ұйымдастырушылық басқару автоматизациясы шеңберінде бірнеше негізгі функцияларды айырықша атап өтуге болады: