Негізгі қорлардың мәні және жіктемесі

Шаруашылық субъектілерінде негізгі қорларға ай бойы есептелген амортизациялық аударым сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, істелген жұмыстар мен көрсетілген қызметтердің өзіндік құнына қосылады. Маусыммен жұмыс істейтін шаруашылық субъектілерінде негізгі қорларға жыл бойы есептелген амортизациялық аударым сомасы жыл соңында субъектінің жыл бойы өндірген өнімдері мен көрсетілген қызметтерінің өзіндік құнына кіргізіледі. 

Шаруашылық субъектілеріне жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі қорларға амортизациялық аударым келесі айдың бірінен бастап есептеледі. Ал субъектінің баласынан есептен шығарылған негізгі қорларға келесі айдың бірінен бастап амортизациялық аударым есептелмейді.  
Бухгалтерлік есептің №16 ХҚЕС «Негізгі қорларды (құрал-жабдықтарды) есепке алу» - деп аталатын стандартында негізгі қорларға амортизациялық аударым есептеу үшін мынадай әдістер бекітілген: 

1.құнды бірқалыпты (тура жолды) есептеп шығару әдісі.  
2.құнды орындалған жұмыстың (өндірілген өнімнің) көлеміне тепе-тең мөлшерде есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс)  
3.жылдамдатып есептен шығару әдістері  
4.қалдық құнның кему (қалдық азайту) әдісі  
5.сандардың жиынтығы бойынша құнын есептен шығару (коммулятивтік әдіс) әдісі. 

Амортизациялық аударым есептеудің қолдануға таңдап алынған әдісі шаруашылық субъектінің есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру кезеңіне дейін дәйектілі түрде қолданылады. Егер негізгі қорларға қолданылатын амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгерістің қандай себептермен болғаны қаржылық есептемеде айтылып көрсетілуі керек. 

Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін немесе қоршаған ортаны қорғау мақсаттарында сатып алынуы мүмкін. Осындай жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтарды сатып алу қолда бар нақты жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдалардың ұлғаюына тікелей байланысты болмаса да, ұйымға тиесілі басқа активтерді пайдаланудан алынатын болашақ экономикалық пайдаларды ұйымның алуы үшін қажет болуы мүмкін. жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтардың осындай активтері активтер ретінде танылуы мүмкін, өйткені, егер осы объектілер сатып алынбаған болса, алынуы мүмкін болатындардан тыс тиісті активтерден ұйымның болашақ экономикалық пайдалар алуын қамтамасыз етеді. Мысалы, химия компаниясы қауіпті химиялық заттарды өндіру немесе сақтау кезінде экологиялық нормалардың сақталуын қамтамасыз ететін жаңа технологиялар енгізе алады; технологиялар мен жабдықтарды жетілдіру жөніндегі тиісті шаралар актив ретінде танылады, себебі компания оларсыз химикаттарды өндіріп, сата алмайды. Солай бола тұрса да, ондай активтің және осыған байланысты активтердің баланстық құнының жиынтық мәні 36-«Активтердің құнсыздануы» IAS Халықаралық стандартына сәйкес құнсыздану мәніне байланысты тексерілуге тиіс. 

Қ.К Кеулімжаевтың., Н.А. Құдайбергеновтың «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» атты оқулығында былай деп жазылған: Негізгі қорлардың өндіріс үрдісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайдалануға жарамай қалады да, бұл құралдардың орнына жаңа негізгі қорлар аустырып алуға тура келеді. 

Негізгі қорлардың тозуын табиғи және сапалық тозу деп екіге бөледі. Негізгі қорлардың табиғи тозу олардың материалдық жағынан тозуы болып табылады, яғни жұмыс істеу үдерісінде машиналар мен құралдардың жеке бөліктерінің қажалып мүжілуі, үйлер мен ғимараттардың тозығы жетіп құлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың көп уақыт бойы пайдаланылмағандығына ғана байданысты емес, оған сонымен қатар басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі қорлардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың ұзақ уақыт пайдалануы және оларға басқа да факторлардың әсер етуі нәтижесінде болып табылада.  
Негізгі қорлардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ құнсызданып, өндірістің даму үрдісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда болуынан пайда болады. 

Осы жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, негізгі қорларың тозуы дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипаттарын жоғалтуы деп те айтуға болады. 

Негізгі қорлардың сапалық тозуының бірінші себебі - өндіріс салаларында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек өнімділігінің өсуі болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бұйымды, құрал-жабдықты және тағы да басқаларды өндіруге кететін уақыт азаяды да, оның құны соғұрлым төмендейді. Осыған сәйкес еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа құрал-жабдықтардың, машиналардың, яғни негізгі қорлардың бағасы бұрын сатып алынған тура осындай негізгі қорлардың бағасына қарағанда арзан болады. Мұндай жағдай ұйымдарға қымбат және тозыңқыраған машиналар мен көліктерінің құрал-саймандарының тағы да басқа негізгі қорларының орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі қорларды сатып алуды тиімді етеді.

Негізгі қорларды қайта бағалау №16 ХҚЕС сәйкес, негізгі қорлардың бастапқа құнын белгілі бір күнге әрекет етіп тұрған бағасымен сәйкес келтіру үшін объектілерге қайта бағалау жүргізіледі,содан соң ол есепте және есеп беруде көрініс табады.Оның барысында негізгі құрал-жабдықтардың нақты бары және құрылымы, олардың нақты қалпына келтіру құны мен тозу дәрежесі туралы дәл де толық мәлімет алынады. Негізгі қорларды қайта бағалау кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін анықтаудың экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық қатынастар жағдайында ете маңызды болып табылады. Негізгі құрал-жабдықтарды қайта бағалау техникалық прогрестің дамуын есепке ала отырып амортизация нормаларын нақтылауға негіз бола алады, қазіргі заманғы ұдайы өндірісті жетілдіруде қажетті жағдайларды жасап, негізгі құрал-жабдықтарды сақтау мен тиімді пайдалануға жол ашады. 

Инфляция (ақшаның құнсыздануы) жағдайында негізгі қорларды қайта бағалау негізгі құрал-жабдықтарды бағалауды реттеу мақсатын және де өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнындағы амортизация үлесін реттеуді көздейді. 

Негізгі құрал-жабдықтарды қайта бағалауды өткізу үшін мүліктік түгелдеудегідей комиссия құрылады. Негізгі қорларды қайта бағалауды өткізердің алдында мүліктік түгелдеу жүреді. Негізгі құраларды қайта бағалауда олардың бастапқы (ағымдағы) құны негізгі мәлімет болып табылады. Қайта бағалау меншік түріне, қызметіне және жұмыс істеу жүйесіне қарамастан барлық кәсіпорындарда жылына бір рет негізгі қорлардың жыл басындағы күйі бойынша жүргізіледі. Қайта бағалау өз меншігінде және ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал-жабдықтарға жүргізіледі. Сондай-ақ әлі орнатылмаған, қоймадагы құрал-жабдық, бітпеген күрделі құрылыс та қайта бағаланады. Қайта бағалау өнеркәсіптік өнімді шығарушы кәсіпорындардың көтерме бағасына белгіленген салалық индекстер бойынша негізгі қорлардың құнын өсіру коэффиценттері бойынша жүргізіледі. Қазақстан Республикасы үкіметінің тапсыруы бойынша коэффиценттерді Статистика Агенттігі тағайындайды.  

 

1.3 Негізгі құралдарға  амортизация есептеу әдістері

Амортизация есептеу тек  рұқсат етілген әдістермен ғана жүргізіледі. Қазіргі таңда Қазақстанда негізгі  құралдарға амортизация есептеу  келесі әдістермен жүргізілуі мүмкін:

• бірқалыпты түзусызықты әдіс;

• қалдық құн әдісімен;

• пайдалы қызмет мерзімі бойынша жылдар санын өзіндік құнын есептен шығару немесе өндірістік;
• өнім құнына пара-пар өзіндік құнды есептен шығару;
• жеделтетілген әдіс бойынша амортизация есептеу. 
  

Осы әдістердің біреуін қолдану  негізгі құралдардың пайдалы  қызмет етуінің бар мерзімі бойы жүзеге асырылады.

Бірқалыпты әдіс ең кең  тараған әдіске жатады. Оны кәсіпорындардың 70 % қолданады. Бұл әдістің көптеп кездесуі қолдану қарапайымдылығымен байланысты. Бұл әдістің мәні мынада әр жыл сайын бірқалыпты негізгі құралдар құнынан амортизация есептелініп отырылады

Жылсайынғы амортизациялық төлемдер мөлшері келесі жолмен есептейді:

 

 

 

мұнда    А – жылсайынғы амортизациялық төлемдер мөлшері; С_{бастапқы} –объектінің бастапқы құны;  Н_а – амортизациялық төлемдер нормасы. 

Мысалы, кәсіпорын компьтер сатып алды. Оның құны 10 000 тг. құрады, пайдалы қызмет мерзімі 5жыл.Сонда  біз амортизацияға жыл сайын 10000/5 = 2000тг есептен шығарып отыратын боламыз.

 

Кесте 1.1

  Бірқалыпты түзусызықты әдіс мысалының кестесі

Жыл	Жыл басына қалдық құн (тг.)	Жылдық амортизация мөлшері (тг.)	Жыл соңына қалдық құн (тг.)
1	10000	2000	8000
2	8000	2000	6000
3	6000	2000	4000
4	4000	2000	2000
5	2000	2000	0

 

Келесіні айта кеткен жөн. Егер компьтердің қалдық құны нөлге  тең болса онда компьтердің бағасы да нөлге тең деген сөз. Бұл  компьютер әлі де құнды болып  тағы бірнеше жыл қызмет көрсетуі мүмкін. Компьютердің нөлдік қалдық құны тек кәсіпорынның осы компьтерді алуға кеткен шығындардың толығымен  жабылғанын ғана көрсетеді.

Сурет 1.1 Бірқалыпты түзусызықты әдіс арқылы құнның есептен шығару графигі. a- жылдық амортизация, ә-қалдық мәні, б-есептен шығару

 

Бірқалыпты әдісті негізгі  құралдардың қызмет мерзімін шектеуші фактор болып тозу емес уақыт болып  табылатын кездерде қолданған дұрыс  болып табылады.

Кемімелі қалдық әдісі  кезінде жылдық амортизация сомасы жыл басындағы негізгі құралдың қалдық құнымен және обьектінің пайдалы  қызмет ету мерзіміне есептелген амортизация нормасы бойынша  анықталады:

 

 

 

мұнда   С_қ –объектінің қалдық құны;  k – жылдамдату коэффициенті; Н_а – берілген объекті үшін амортизация нормасы. 

Мысалы кәсіпорын құны 120 000тг құрайтын құрал-жабдық сатып алды, пайдалы қызмет мерзімі 8 жылды құрайды. Жылдамдату коэффициент 2-ге тең. Сонда жылдық амортизация мөлшері жылдамдату коэффициентімен қосқанда 25 % (100%:8×2) құрайды. Амортизацияны есептеу келесі кестеде көрсетілген:

 

Кесте 1.2

  Кемімелі қалдық әдісі мысалының кестесі

Жыл	Жыл басына қалдық құн (тг.)	Амортизация нормасы, %	Жылдық амортизация сомасы(тг.)	Жыл соңындағы қалдық құны (тг.)
1	120000	25	30000	90000
2	90000	25	22500	67500
3	67500	25	16875	50625
4	50625	25	12656	37969
5	37969	25	9492	28477
6	28477	25	7119	21357
7	21357	25	5339	16018
8	16018	25	4005	12013

 

 

Бұл әдісті қолдану кезінде алғашқы құнның ешқашан есептен шығарылмайтынын атап айтқан жөн. Біздің мысалымызда амортизацияны есептеудің соңғы жылы 12013 тг мөлшеріеде қалдық қалған. Бұл кемшілігіне қарамастан бұл әдіс активтің қызмет ету мерзімінің алғашқы жылдарынан-ақ максималды амортизациялық құнды есептен шығаруға мүмкіндік береді. Осылайша кәсіпорын негізгі құралдарды сатып алуға кететін шығындарды тиімді орналастыруға мүмкіндік алады.

 

Сурет 1.2 Бірқалыпты түзусызықты әдіс арқылы құнның есептен шығару графигі. a- жылдық амортизация, ә-қалдық мәні, б-есептен шығару

 

Өзіндік құнды есептен  шығаруды пайдалы қызмет көрсетілген  жылдар саны бойынша жүргізетін әдіс бойынша жылдық амортизация негізгі  құрал обьектісінің алғашқы құнына және әлі де пайдалы қызмет ете алатын жылдар саны мен жалпы қызмет ету жылдар санының қатынасына байланысты болады:

 

 

 

мұнда  С_бас – объектінің бастапқы құны; Т_ж – қалған  пайдалы қызмет көрсете алатын жылдар саны; Т – пайдалы қызмет мерзімі.

Мысалы құны 100 000тг құрайтын жабдық сатып алынды.Пайдалы қызмет мерзімі 5 жыл. Пайдалы қызмет еті жылдарының жалпы сомасы 15 (1+2+3+4+5). Есептеулерді кестеде көрсетейік:

 

Кесте 1.3

  Өндірістік тәсілінің кестесі

Жыл	Жыл басына қалдық құн (тг.)	Амортизация нормасы, %	Жылдық амортизация көлемі (тг.)	Жыл соңына қалдық құн (тг.)
1	100000	100000´5/15=3333	33333	66667
2	66667	100000´4/15=2667	26667	40000
3	40000	100000´3/15=2000	20000	20000
4	20000	100000´2/15=1333	13333	6667
5	6667	100000´1/15=667	6667	0

 

 

Сурет 1.3 Бірқалыпты түзусызықты әдіс арқылы құнның есептен шығару графигі. a- жылдық амортизация, ә-қалдық мәні, б-есептен шығару

 

 

  Бұл әдіс кемітілген қалдық әдісіне ұқсас бірақ обьектінің құнын қалдықсыз есептен шығаруға мүмкіндік береді.