Вобразы палякаў і ўкраінцаў у міфапаэтычнай карціне свету беларусаў ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя

4.1. Праблема намінацыі 

         Этнонім “палякі” дастаткова  распаўсюджаны ў беларускім фальклоры,  бо Польшча з высокага Сярэдневечча  была незалежнай дзяржавай на  нацыянальнай аснове. Актыўнае узаемадзеянне  з суседнімі краінамі, асабліва  з Вялікім княствам Літоўскім, стала прычынай частага ўжывання тэрміну менавіта “палякі” ў адносінах да насельніцтва дзяржавы [14, 52].

          Але ў міфапаэтычнай творчасці  бытавалі і іншыя лексічныя  адзінкі. Напрыклад, слова “ляхі”  – безумоўна адносіца да жыхароў  Польшчы ці пераежых палякаў:

           “Ляхі. Пра польскую шляхту. Лях  – гістарычна ўстарэлая назва  паляка” [3, 555].

           Бліжэйшымі заходнімі суседзямі  беларусаў на працягу стагоддзяў  былі жыхары Польскай этнічнай  вобласці Мазовіі – “мазаўшане”  ці             ( часцей ) “мазуры” [3, 555], вобраз якіх таксама шырока распрацаваны ў беларускай традыцыйнай творчасці.

          Існаванне вышэй пералічаных  прыкладаў этнонімаў у адносінах  да палякаў з’яўлялася аб’ектыўна  лагічнай і паслядоўнай з’явай, бо так палякаў называлі на ўсіх узроўнях грамадства.

         Іншая праблема паўстае з вобразамі “паноў”. У большасці выпадкаў “пан” – проста кіраўнік, ад слова якога залежыць лёс селяніна, але гэты вобраз відавочна звязаны з палякам. Па-першае, пан у сваёй гаворцы часта карыстаецца польскімі выразамі, сэнс якіх нярэдка скажаецца, а ў некаторых выпадках сяляне іх не разумеюць ці робяць такі выгляд:

         “Пан і кажа тады, паказваючы  на дзверы: “А ну, замыкай! ( польск. – “зачыняй” ).” У адказ на што селянін замычаў, як карова, хоць і ведаў сэнс выраза [4, 341].

         Па-другое “панам” прыпісваліся тыя ж хібы і звычкі, што і “ляхам”, “палякам”, “мазурам”. Зразумела, што пан у рэальнасці далёка не абавязкова паляк, але беларускі фальклор яўна намякае на яго польскае паходжанне ці жаданне быць палякам.

         Амаль ідэнтычная сітуацыя са  словам “ксёндз”. Адзіная істотная розніца, што “ксёндз” не ўсведамляецца ў якасці паляка, калі гаворка ідзе аб агульных рысах з “папом”.

         Так, беларуская міфапаэтычная  творчасць захавала некалькі этнонімаў, псеўдаэтнонімаў і сацыяльных выразаў, якія варта адносіць да характарыстыкі вобразу “палякаў”. Гэта словы “лях”, “мазур”                       ( “мазаўшанін” ), “пан”, “ксёндз”. Аднак, трэба моцна сачыць за кнтэкстам, каб не памыліцца з ідэнтычнасцю вобраза.

4.2. Польскія гарады 

         Вобразы польскіх гарадоў у  міфапаэтычнай карціне свету  беларусаў адпавядаюць агульнаму  вобразу “чужыны” з той розніцай, што горад – сфера ў большай  ступені культурная і, хоць  далёкая, але ўпарадкаваная і часта пажаданая для пражывання. У вобразах польскіх гарадоў маюцца агульныя матывы з вобразам Кіева. Прапануецца разгледзець дадзеныя вобразы не прыкладзе Варшавы і Кракава.

          Варта адзначыць, што выраз,  які з’яўляецца прыкладам двухсэнсоўнасці ўспрыняцця далёкага горада Кіева ( і пажаданы, пазітыўны, і далёкі, “тагасветны”) “Jezyk i da Kijewa dapytaje” [24, 144], характэрны таксама і да Варшавы “Jezyk i da Warszawy dapytaje” [24, 327], і да Кракава “Jezyk i da Krakowa dapytaje” [24, 151] ці “Пайшла слава аж да Аршавы” [3, 506].

. Такая з’ява, безумоўна, невыпадковая, таму што і Варшава, і Кракаў, і Кіеў – далёкія “чужыя” гарады, аб якіх мала рэальных звестак. Адначасова вядома, што жыццё там лепшае за сялянскае і людзі там разумнейшыя, таму нараджаюцца вобразы пажаданасці для пражывання там.

         Агульным сэнсам для Варшавы,  Кіева, Кракава, Масквы, Вільні  напоўнены выраз:

         “Ni adrazu Krakaũ (Vilno etc.) pabudavali” [24, 151].

         Гэта сведчыць аб шаблоннасці  ўспрыняцця буйных культурных і палітычных цэнтраў усходніх славян з боку беларускай традыцыі. Па сённяшні дзень бытуе выраз “Не за день Москва строилась” і да таго падобныя.         

         Прыкладам аддаленасці і суб’ектыўнага  ўспрыняцця адлегласці тагачасным беларускім традыцыйным грамадствам з’ўляюцца выразы:

         “Az Warszawy widno” [24, 327],

         “Niedzie daleko, aż ũ Warszawi” [24, 327].

         Пацвярджэннем пажаданасці для  жыцця і працы выступае прымаўка  “Warszaũskaja rabota” [24, 327], што азначае “добрая работа” [3, 557].

          Як далёкая “чужая стронка”  Польшча выступае ў беларускіх  фальклорных творах у якасці  небяспечнай прасторы, звязаная  з ідэямі смерці:

           А ў Варашаве агонь гарыць,

           А ў Польшы відненька.

           Памёр, памёр казачанька

           У нядзелю раненька. [12, 57].

           У гэтым плане польскія гарады  семантычна змыкаюцца з рускімі  і ўкраінскімі:

         Праважу я мілага хоць да  Кіева,

         А з горада Кіева ў Варшаў-горад.

         У Варшаве-горадзе станавіліся,

         Там мы з сваім міленькім  распрасціліся [12, 57].

          Кракаў паўстае нярэдка як прынцыпова “іншы свет”, у якім усё рэзка змяняецца, які непадобны да звыклага свету:

         “Хоць да Кракава, усюды аднакава” [3, 502].

          Намі не быў высвелены дакладны  сэнс выраза “Варшавяк, як  галодны, то свішча” [3, 506], але  ён відавочна ўказвае на непадабенства  варшаўскіх жыхароў да звыклых  беларускіх і таксама звязаны  з аддаленасцю горада.

          Такім чынам, вобразы польскіх гарадоў цалкам упісваюцца ў агульную традыцыйную карціну свету беларусаў таго часу і іх уяўленняў аб “чужынцах”, незнаёмай тэрытарыяльнай прасторы. Адзіная розніца – адносіны як да больш упарадкаваных, культурных мясцінаў. 

          

          
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

4.3. Вобразы  палякаў 

         Вобразы палякаў у міфапаэтычнай  карціне свету беларусаў ХІХ  – пачатка ХХ стагоддзя вылучаюцца  сваёй двухсэнсоўнасцю. У адносінах  да Польшчы, як да тэрытарыяльнай  прасторы пераважаюць слаба міфалагізаваныя  звесткі з высокай доляй гістарычнасці ці рэакцыяй на рэальныя падзеі, а палякі ў якасці этнаса прадстаюць, як “чужынцы”.

         Ёсць таксама падстава для  разважанняў у сэнсе прыналежнасці  палякаў да вышэйшага саслоўя  і высакароднасці іх мовы:

         “Havaryǔ by pa polski, ale jazyk konski” [24, 214].

         З іншага боку дадзены выраз  можна ўспрымаць, як адносіны  да польскай мовы – “конскі  язык”. Такая версія таксама  мае права на жыццё, бо наконт  паходжання польскай мовы зафіксавана  легенда, дзя гаворыцца, што ў пачатку света быў чалавек (“першы мазур”), які ніколі не саступаў дарогі. Адноічы ён сустрэўся з чортам і пачаў з ім біцца. Чорт стукнуў яго і выбіў яму зубы. Чалавек стаў шапялявіць, і ад яго пайшоў цэлы род, дзеці перанялі яго гаворку [1, 108].

         Беларусы ў народнай творчасці часта высмейвалі хібы “чужынцаў” і наддавалі ім нечалавечае паходжанне. Гэтая з’ява не абмінула і палякаў. Напрыклад, паводле ўяўленняў беларусаў, мазуры, як і жывёлы нараджаліся сляпымі ( “Мазуры родзяцца сляпымі”, “Мазур да сёмага дня сляпы” [12, 56] ) і мелі своеасаблівую фізічную адзнаку ( “У кожнага мазура чорнае паднябенне” [12, 56] ).

         Што датычыцца хібаў маральнага  і сацыяльнага планаў, сярод іх  фігуруюць авантурызм і недальнабачнасць, гультайства, задзірыстасць і канфліктнасць, ганарлівасць і пыха, празмерная юрлівасць:

         “Мудзёр лях па шкодзе” [3, 512],

         “Мазур каб і смерць угледзеў, то не ўтоіцца” [3, 513],         

         “Агледзеўся лях, што трасца ў зубах” [3, 512],

         “Мазур то анно да гуляння зух” [12, 56],

         “Мазуру біцца, так як людзям хлеб з маслам з’есць” [3, 512],

        “Знаць ляха па халявах” [3, 512],

         “Па чом пазнаць ляха? – Па  том, што на чэраве бляха” [3, 512],

         “Мазур юрлівы, за дзеўкамі, як кныр бегае” [12, 57].

          І, як вынік з усяго вышэй  сказанага:

          “Гэтыя мазуры ўсе то на  кпіны зроблены” [3, 513].         

          Вобраз “паноў” таксама напоўнены  негатывам. Такая з’ва верагодна  бытавала не толькі па прычыне  іншаэтнічнага паходжання, але яшчэ і іншасацыяльнага:

           “Усё паны да паны, а свіней  няма каму пасці” [3, 297],

         “Што пан, то сабака” [3, 298],

       “Нігдачкі пан не быў бы панам, каб не ўмеў махляваць” [3, 299],

         “Пан саломаю напхан” [3, 299].

        Тут высмейваюцца няздольнасць “паноў” да фізічнай працы, іх махлярства і нізкія разумовыя здольнасці.

          У фальклоры зафіксаваны таксама  рэлігійны антаганізм “польскай”  і “рускай” веры ( каталіцтва  і праваслаўя ):

          “Каталік – у неба мык, русь – у пекла шусь” [3,513].

          Негатывам напоўнены і вобразы  “ксяндзоў” і ў якасці царкоўных  саноўнікаў, і ў якасці простых  людзей:

          “Мужык толькі піва зварыў, а  ксёндз ужо з вядром стаіць”  [3, 336],

           “Ксёндз з панам-богам едзе, а сабака брэша” [3, 336].

           Беларускі фальклор, як ужо адзначалася, напоўнены, у дачыненні да Польшчы, высокай гістарычнасцю. Па версіі Л.Р. Барага існуе, напрыклад, нямала сведчанняў адлюстравання падзелаў Рэчы Паспалітай у народнай памяці [3, 556]:

            “Дажыліся палякі: ані хлеба, ні табакі” [3, 505],

            “Вось тут статут і канступацыя!” [3, 505],

            “Палякі былі гайдамакі, мала аб край дбалі і для таго прапалі”        [3, 505],

            “Наша Польша была даўней шмат больша” [3, 505].

            Такім чынам, вобразы палякаў  і іх тэрытарыяльнай прасторы  ў беларускай традыцыйнай творчасці  адпавядаюць агульным вобразам  “чужынцаў” ( негатыў, кпіны, варожае стаўленне ) і напоўнены гістарычнасцю. 
 
 

  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ЗАКЛЮЧЭННЕ 

         Аналіз і характарыстыка беларускіх  народных уяўленняў ХІХ – пачатку  ХХ стагоддзя адносна ўкраінцаў/палякаў  і іх тэрытарыяльнай прасторы  паказвае, што іх сімвалічны статус  у міфапаэтычнай карціне свету  фармаваўся ў залежнасці ад  геаграфічнага, гістарычнага, сацыяльна- палітычнага і рытульнага кантэктаў і суадносіўся вобразам “чужынцаў”, супрацьпастаўляўся “сваёй старонцы”. У той самы час сімволіка буйнейшых гарадоў Украіны і Польшчы двухсэнсоўная: з аднаго боку, як да культурных і ўпарадкаваных, з другога – як да далёкака “таго свету”.

         Такім чынам былі зроблены  наступныя вывады:

         1. Азначаны перыяд быў для беларускіх  земляў надзвычай складаным і  супярэчлівым. Існаванне ў новых  межах раней варожай Расіі  выклікала шэраг праблем у нацыянальным станаўленні.

         2. Механізм этнічнай стэрэатыпізацыі  працаваў у беларусаў па схеме  “мы - яны” і цалкам адпавядаў  фарміраванню любых вобразаў  “чужынцаў”.

         3. Беларусы азначанага перыяду  ў адносінах да ўкраінцаў часцей ужывалі этнонімы “казак”, “хахол”; да палякаў “ляхі”, “мазуры”, “паны”, але этнонім “палякі” таксама множна сустракаемы.