Вобразы палякаў і ўкраінцаў у міфапаэтычнай карціне свету беларусаў ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя

         Сутнасць палітыкі царызму на Беларусі была прадваранская              [10, с. 268]. Гэта вынікае з таго, што пад умовай вынясення прысягі мясцовай шляхтай на вернападданасць, расійскімі ўладамі захоўвалася недатыкальнасць фактычна існуючага землеўладання.

        Да паўстання 1830 г. захоўваліся таксама нормы Статута ВКЛ 1588 г., па якіх дзейнічалі нізавыя судова-адміністрацыйныя ўстановы. Шляхта мела права абранная членаў у губернскія і павятовыя суды.

         Былыя дзяржаўныя ўладанні раздаваліся дваранам, у асноўным расійскім саноўнікам. З 1773 па 1796 гг. Кацярына ІІ падаравала сваім прыбліжаным 180 550 беларускіх сялян. Пры Паўле І (з 1796 г. па 1801 г.) было падаравана яшчэ каля 28 000. У выніку рэзка скарацілася колькасць дзяржаўных сялян на Беларусі (прыкладна ў 3 разы) [10, с. 269].

        Гарадское і вясковае насельніцтва плаціла розныя дзяржаўныя і мясцовыя падаткі і выконвала павіннасці. Галоўным падаткам быў падушны збор, які, у адрозненне ад часоў існавання Рэчы Паспалітай і падворнага збору, быў даволі высокім, шмат для каго нават празмерна. Вяскоўцы і гараджане павінны былі пастаўляць у армію рэкрутаў. Тэма рэкруцкіх набораў надзвычай часта сустракаецца ў беларускім фальклоры.

        Большасць будаўнічых работ грамадскага прызначэння выконвалі самі жыхары або плацілі спецыяльны падатак. Усе таксама плацілі дарожны падатак.

         У сувязі з відавочным паніжэннем узроўню жыцця, насельніцтва беларускіх земляў неаднойчы, у розных рэгіёнах і з розным саслоўным складам выходзіла на барацьбу. Асабліва моцна выявілася незадаволенасць сялян феадальным прыгнётам.

         Барацьба прымала розныя формы. Вельмі распаўсюджанай з’явай была падача скаргі цару і мясцовым уладам на прыгнёт памешчыкаў. Асабліва многа паступала скаргаў сялян на павелічэнне павіннасцей і жорсткае абыходжанне з імі феадалаў.

        Так, сяляне маёнтка Плотніцы Пінскага ўезда ў 1834 г. скардзіліся мінскаму губернатару на памешчыка Завадскага, які “прыгнятае іх празмерна” і трымае на паншчыне “ад нядзелі да надзелі”. За самую дробную правіннасць гэты ж самы памешчык караў сваіх прыгонных розгамі ад 50 да 100 удараў [11, с. 91].

         Але скаргі сялян не прыносілі поспехаў, бо і цар, і мясцовыя ўлады падтрымлівалі інтарэсы феадалаў. Не знаходзячы падтрэмкі ў прадстаўнікоў улады, сяляне цэлымі вёскамі адмаўляліся выконваць празмерныя павіннасці. На працягу 1802 – 1804 гг. сяляне некалькіх вёсак Лідскага ўезда Гродзенскай губерні адмаўляліся выконваць паншчыну, спасылаючыся на тое, што да гэтага яны толькі сплочвалі чынш [11, с. 92].

         З часам колькасць выступленняў пачала павялічвацца, што вымусіла ўрад прыняць заканадаўчыя меры, каб абмежаваць свавол памешчыкаў і арандатараў і тым самым аслабіць незадаволенасць сялян. Такія спробы прымаў яшчэ Павел І, але тыя ўказы так і засталіся толькі на паперы. Не смог вырашыць гэтую праблему і ўказ Сената 1818 г., які прадпісваў губернатарам наглядаць за дзеяннямі памешчыкаў. Толькі ў 1820-х –       1860-х гг. былі праведзены рэформы, якія далі плён (рэформа графа Кісялёва, рэформа 1861 г.). Але прынцыпова становішча сялян не змянялася да самага 1917 г.

         Такім чынам, можна сказаць, што становішча насельніцтва беларускіх земляў у ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя залежыла ад расійскага ўрада і мясцовых феадалаў. Дадзены перыяд характарызуецца наяўнасцю вялікіх сацыяльных і ваенных узрушэнняў, рэформ. Таму фальклор ХІХ – пачатку ХХ стагоддзя насычаны народным адлюстраваннем гэтых падзей.

   

     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2. ЭТНІЧНЫЯ СТЭРЭАТЫПЫ І ІХ АСАБЛІВАСЦІ НА БЕЛАРУСІ

   

2.1. Схема “мы”  – “яны” 

         Яшчэ з першабытных часоў у нетрах родавай абшчыны фарміруецца вобраз прыналежнасці да паэнага калектыву. У гэтыя часы ён не глыбока асэнсаваны людзьмі, але дастаткова пэўны, бо няўзброеным вокам можна пабачыць разыходжанні ў матэрыяльнай і духоўнай культурах розных абшчын.

        Так фарміруюцца ўяўленні аб “сваіх” і “чужых” (“мы” – “яны”) [2, 105]. Нязвыклы свет выклікае недаверлівае, падазронае стаўленне да прадстаўнікоў іншых калектываў.

         Паступова гэтыя ўяўленні пашыраліся і паглыбляліся ў працэсе роста калектыву і далейшага асэнсавання розніцы паміж “намі” і “імі”. Ужо на этапе племені і народнасці ў чалавека нараджаецца жаданне і неабходнасць самавызначацца, адасобіцца і зразумець сябе лепей, высветліць, хто такія – “мы”. Зыходзячы з гэтага, у людзей складваецца комплекс псіхалагічных усталёвак і прынцыпаў наконт “іх”. Зразумела, што, чым больш істотная была розніца паміж супольнасцямі, тым большую антыпатыю і варожасць выклікалі прадстаўнікі іншых калектываў, “у той ступені, у якой “яны” адрозныя, непадобныя да “нас” ” [2, 105].

         Традыцыйнае грамадства ў асноўным пазбаўлена канкрэтнага, крытычнага стаўлення да незнаёмага свету, таму на гэтым узроўні цэнтальнае месца ў структуры этнічнай ідэнтычнасці займаюць этнічныя вобразы (комплекс уяўленняў аб іншых супольнасцях і іх прадстаўніках) і ўстаноўкі (у значнай ступені стандартызаваныя мадэлі паводзінаў з такімі людзьмі).

         Фармуючыся пасродкам міжэтнічных кантактаў, устаноўкі замацоўваюць канкрэтныя эмацыйна-ацэначныя адносіны да “чужой” этнічнай групы і яе прадстаўнікоў. Таму сярод этнічных вобразаў і ўстановак галоўнае месца займае этнічны стэрэатып.

        Этнічныя стэрэатыпы – шырока распаўсюджаныя традыцыйна існуючыя меркаванні і прадстаўленні, якія на ўзроўні паўсядзённай свядомасці маюць звычайныя людзі пра прадстаўнікоў розных этнічных груп [2, 105]. Узнікненне этнастэрэатыпаў звязана з развіццём этнічнай самасвядомасці, разумення асабістай прыналежнасці да пэўнага этнасу ці проста супольнасці з падобнымі звычаямі.

         Існуючая для ўсялякай групы этнічная агульнасць выражаецца ў існаванні “мы-пачуцця”. Яно і дазваляе адрозніваць сябе ад іншых, вобраз якіх у сувязі з гісторыяй узаемаадносін і дае стэрэатып. Часцей этнічныя стэрэатыпы не нейтральныя, а пазітыўныя ці негатыўныя [2, 106].

         Варта адзначыць, што этнічныя стэрэатыпы моцна залежаць ад мабільнасці этнасу: чым менш прадстаўнікі супольнасці бачаць іншых (“яны”), тым больш неканкрэтныя, некрытычныя і часта цалкам негатыўныя вобразы нараджаюцца.

         Што датычыцца ўласна беларусаў ХІХ – пач ХХ стст., то гэта этнас надзвычай аседлы і немабільны:

        “…Как оседлые, непроходные племена, они избирали постоянные места для исполнения обрядов своей религии, имели свои урочища, любимые леса, кущи, рощи, берега озёр и рек и, чтобы выразить свою привязанность к ним, они ставили в этих местах божницы… Оттого-то и до сих пор на земле кривичей… находят эти следы оседлости и привязанности к родным жилищам…” [22, 99].

         “Камунікацыя паміж адной і другой вёскай надзвычай рэдкая… Сярод вяскоўцаў сустракаюцца людзі, якія на працягу некалькіх дзесяцігоддзяў жыцця не наважыліся на вандроўку большую за пару міляў.” [12, 51].

         Таму варожасць да незнаёмага тут праяўляецца асабліва яскрава. Большасць этнічных стэрэатыпаў негатыўная і некрытычная. 
 
 
 
 
 
 
 
 

  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2. Вобразы “чужынцаў” 

         У ХІХ – пач. ХХ стст. беларускі этнас адносіўся да грамадстваў традыцыйнага тыпу. Асноўную частку этнасу складалі сяляне ( па перапісу 1897 г. – 93,8 %), а ўзровень пісьменнасці не перавышаў 14,5 % [1, 108].

         У сістэме традыцыйнай культуры  ўсялякі прадстаўнік іншаэтнічнай групы суадносіцца з катэгорыяй “чужога” і патэнцыйна небяспечнага. У аснове адносінаў да этнічных суседзяў ляжыць устойлівае прадстаўленне “мы” – “яны”, што азначае ў асноўным “свае” – “чужыя”. Асноўную ролю тут іграе адмаўленне чужога, як незразумелага і непрымальнага.

         Вобраз “чужыны” ў беларускім  фальклоры надзвычай разгорнуты. Вядомы такія даволі мяккія  абароты:

         “Чужая старана тугою арана,  слёзкамі засявана.” [3, 290], 

         “Чужбіна не грэець”  [3, 291], 

         “На чужбіне жыць – па-сабачы выць” [3, 291].

І жорсткія, радыкальныя:

          “Лепей гніць у магіле, чым жыць у чужыне” [3, 291],

         “У чужом краю, як на пагарэллі” [3, 291].

          Форму такога міжэтнічнага і міжкультурнага дыялога можна характарызаваць як “узаемнае адштурхоўванне”, у выніку чаго ў народных уяўленнях аб “чужынцах” пераважаюць не рэальныя факты, а вобразы, якія сфарміраваліся на аснове ўяўленняў і перакананняў. Чужым этнасам беларусы прыпісвалі нечалавечае паходжанне, фізічныя хібы, звышнатуральныя якасці і чараўніцкія здольнасці (часцей шкаданосныя), роднасць з “нячыстай сілай” і г. д. [1, 108 - 109].

         Адпаведна, выключэннем не сталі і вобразы палякаў/украінцаў, зносіны з якімі, безумоўна былі, але не надта шырокія і адносіліся больш да зоны міжэтнічных кантактаў і рэгіёнаў, у якія перасяляліся прадстаўнікі азначаных этнасаў.

         Таму большая ўвага ў рабоце  нададзена заходняму і паўднёваму  рэгіёнам этнічнай тэрыторыі  Беларусі, дзе вобразы палякаў/украінцаў,  як “чужынцаў” найбольш выразныя. Як сведчыць энцыклапедыя “Этнаграфія Беларусі”, у канцы ХІХ – пач. ХХ стст. найбольшыя групы ўкраінцаў жылі ў Гомельскім, Пінскім, Слуцкім, Брэсцкім паветах [15, 504], а палякі шырока рассяляліся ў заходняй Беларусі і на 1897 г. на тэрыторыі іх жыло больш за 140 тысяч [9, 381 - 382].

         Такім чынам, вобразы палякаў  і ўкраінцаў у міфапаэтычнай  творчасці беларусаў не варта  ўспрымаць, як лагічныя і паслядоўныя;  на самой справе ўвесь апісаны  негатыў і варожасць далёка  не мелі стоадсоткавага адлюстравання ў рэальным жыцці. Нараджэнне вобразаў “чужынцаў”, як вар’ятаў і дзіўных, непадобных да “нас” народаў – працэс цалкам заканамерны. Ён назіраецца ва ўсіх традыцыйных грамадствах. З другога боку, жах, які іспытвалі людзі, перапыняў і папярэджваў агрэсію. Намі не было знойдзена ніякіх падсведчанняў таму, што вясковыя беларусы таго часу часта канфліктавалі з палякамі ці ўкраінцамі. Хутчэй за ўсё, кпіны і высмейванні – асноўнае пабытовае праяўленне недаверу да “чужынцаў”.

    Традыцыйнае беларускае грамадства мірна ўжывалася з усімі этнасамі і іх асобнымі прадстаўнікамі, нягледзячы на ўсе ўяўленні і перакананні

[1, 110]. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

3. УКРАІНЦЫ  Ў БЕЛАРУСКІМ ФАЛЬКЛОРЫ 

3.1. Праблема  намінацыі 

         Вывучэнне фальклорных крыніц  адразу паставіла праблему перад  даследваннем. Гэта праблема называння  (намінацыі) прадстаўнікамі традыцыйнага  беларускага грамадства ўкраінцаў.  Зразумела, што на той момант ні Беларусь, ні Украіна не былі незалежнымі нацыянальнымі дзяржавамі, таму і адзінага этноніма не было. На Гродзеншчыне, напрыклад, быў зафіксаваны светапогляд, што яскрава ілюструе ўзровень этнічнай самасвядомасці тагачаснага насельніцтва:

         “Мы не палякі і не рускія. Мы тутэйшыя” [21, 98].

         Але азнаямленне з энцыклапедычнай  літаратурай і фальклорнымі матэрыяламі  дазволіла зрабіць выснову, што  некалькі іншых тэрмінаў можна адносіць менавіта да ўкраінцаў.

         Па-першае, гэта лінгвістычная адзінка “казак” (ад цюркскага – вольны, незалежны чалавек). Ва ўсходніх крыніцах упершыню ўпамінаецца ў грамаце вялікага князя літоўскага Вітаўта ад 1395 г. Казакі – гэта вольныя пасяленцы ўскраін Русі (Расіі), Вялікага княства Літоўскага і Рэчы Паспалітай. Складаліся ў асноўным з пераезжых ці беглых сялян і часта выконвалі ролю парубежных вартаўнікоў. Што датычыцца Беларусі, то яе насельніцтва кантактавала боль за ўсё з казакамі запарожскімі, якія склаліся пераважна з ўкраінскіх сялян [20, 231].

         Таму атаясамленне тэрміна “казак” з прадстўніком украінскага этнасу ў дадзеным выпадку не будзе памылковым, бо зона ўзаемадзеяння беларусаў з казакамі і была ў асноўным этнічнай мяжой з украінцамі.

         Па-другое, не выклікае сумненняў, што тэрмін “хахол” – таксама разумее ўкраінца. Нават на сённяшні дзень кожны ведае, што менавіта да гэтага этнаса выкарыстоўваецца такая назва. Яна даволі распаўсюджана ў фальклоры і мае тую ж сэнсавую афарбоўку, што і “казак”.

         Пры гэтым дадзеныя адзінкі лексічныя адзінкі маюць рознае значэнне. Гледзячы па радыкальнасці вобразаў “казака” ( ліхі ваяка, вольны і жорсткі чалавек ) можна выказаць здагадку, што гэты тэрмін адносіцца хутчэй да менавіты жыхароў Украіны – “чужынцаў”, учынкі якіх складана зразумець.