Токугава сегунаты билігі кезіндегі Жапония

     Хидэтада  есімімен барлық саяси-ұйымдастырушы  сегунат институттарының қалыптасуы мен бекітілуі- дайме әмірші үйінің үстінен, бақылауды күшейту, бүкіл ұйымдастырушы органдарды қайта ұйымдастырумен тікелей байланысты.

     Иэсиге 1761 жылы 12 маусымда қаза болып, Дзодзедзи (Эдо) будда ғибадатханасының аймағында  көміледі. 

     Елдің сыртқы әлемнен оқашаулану саясатына ұмтылысы

     Оңашалау  саясатының дамуы XVII ғасырдағы саяси  іс шаралардың маңыздылардың қатарына елді сыртқы әлемнен «жабу» жайлы  шешімі жатқызылды. Ол бір сәттік болмады. Елді оңашалау бойынша іс шаралар  50 жыл ішінде үзіліспен жүргізілді, яғни ол бакуфу осындай қадамға маңызды  жағдайлардың қысымынан барды.

     Шетелдіктердің  Жапониядан қуылуының басты себебі елдің оңтүстігіндегі католиктік миссонерлердің белсенді қызметі болды. Бір жағынан, христиандықтың таралуы синто дініне үрей тудырды, және жапондық қоғамының  үстінен билігінің идеологиялық бақылаудың дәстүрлі механизмдерін  бұзды. Басқа жағынан жаңадан  айналдырылған діншілмен манипуляция  жасап миссионерлер Жапонияның ішкі саяси өміріне белсенді түрде  араласады, елдің оңтүстігіндегі сепаратисттік  тенденциялардың дамуына объективті түрде септігін тигізді, ал бұл өз кезегінде бакуфу өкіметіне лайық емес.

     Католиктік  миссионерлерді Жапониядан қуып шығу әрекеттерін Тоетоми Хидэеси  қабылдаған болатын, алайда оның жарлықтары нақты іске асырылмады.  Токугава сегунатының құрылуымен аталмыш  саясат табанды түрде жүргізіле  бастады. 1612 жылдан бастап жарлықтарымен  Токугава Иэясу христиандық дінді  заңнан тыс қойды. 1624-1636 ж оның артында  Жапонияның еуропалықтармен қарым  қатынасын шектейтін және испандықтарға  елге кіруге тыйым салатын жарлықтар  қатары жарық көрді.

     1639 ж Жапонияда болу мен онымен  сауда жасау португалдықтарға  тыйым салынды. Бұл қадамның  себептерінің бірі болып жапондық  шаруалар қатысқан Симбарлық  көтеріліс (1637-1638ж) болды. 1641 жылдан  бастап тек қана голландтықтар  мен қытайлықтарға бакуфудың  тікелей бақылауында болған Нагасаки  портында сауда жасау рұқсат  етілді. Голландтықтарға рұқсат  бере отыра, бакуфу Симбарлық  көтерілісті басу кезіндегі олардың  көмегін ескерді.

     Токугава  сегунатының кезеңінде Жапонияны  оңашалау жайлы әңгіме қозғағанда, тарихи әдебиетте «сакоку»( «шынжырдағы  ел») термині кең қолданылады. Алайда бұл эмоцианалды термин шетелдіктерді  қуып жіберу мен ішкі саудадағы бақылауды  күшейтумен байланысты бакуфу жарлықтары шыққанда емес, сегунат күшейген кезде, яғни  XIXғ басында пайда болғанын естен шығармауымыз қажет.

     Елді  оңашалау саясатында негативті жақтармен  қатар, жақсы жақтары да болды. Басқа  мемлекеттермен кең және еркін сауда  жасауға мүмкіндіктің жоғы жапондық көпестің кәсіпкерлік белсенділігін  шектеді, бірақ басқа жағынан, барлық ынта, ойлап тапқыштық пен тапқырлықты  ішкі сауданың дамуына бағыттай отырып, олар жапон тарихының жаңа тарихында  тіпті тиімді болған іскерлік қатынастың жеке этикасын, істі жүргізу мен  басқарудың ерекше жапондық түрін жасап  шығарды. Токугава кезеңіндегі Жапон  қоғамы сыртқы күштердің әсерінен дамуға мүмкіндік алды.

     Сонымен қатар, оңашалау абсолюттік болмады. Жапония  сыртқы әлеммен тек қана Нагасаки порты арқылы ғана емес, сонымен  қатар Корея мен Рюкю аралы  арқылы байланыс жүргізіп отырды. Сауда  жасау құқығы үшін голландтықтар  жылына бір мәрте Жапонияның шегінде  болып жатқан маңызды жайттар  жайлы баяндама жасауға міндетті болды. Сол себептен, түгел ұлт  өзін әлемнен оңашалады деп бекітуге болмайды: негізінен, олардың жағынан  Жапонияның ішкі істеріне араласу қаупі  туған кездегі беймаза шетелдіктерге  қарсы белсенді қорғану позициясын  ұстанды. Бакуфу жағынан бұл ойластырылған  қадам болды, және XVII ғ бірінші  жартысында шетелдіктерді қуып жіберу елдегі тұрақтылықтың болуына септігін тигізетін шаралардың бірі болды. 

                            Оқашаулану саясатының ішкі саудаға әсері

     Оңашалау  саясатын жүргізуде жапон өкіметі  өзднрі үшін айтарлықтай маңызды  болып саналатын жағдаймен санасуы  тиіс еді: ішкі саудадан түсім бакуфу қаражатындағы табыстың маңызды  мақаласын құрады. Сол себептен, сегунаттың ішкі сауданы сақтаудағы қызығушылығы айқын еді.

     XVI ғ соңы мен  XVII ғ басында  Жапонияның ішкі саудасы кейбір  жаңа сипатқа ие болды. Сол  кезде Жапонияның ішкі саудасында  ертеректе Жапонияға қытай жібегі  мен жібек маталарын кіргізуге  монополиясын өз қолдарында ұстаған  португалдықтар мәні азайды. Жапонияға  ұзақ үзілістен кейін  қайтадан, Жапония мен Қытай арасындағы  дипломатиялық қарым қатынасы  жөнге келмесе де, ( бұл тек  XIX ғ екінші жартысында, Мэйдзи  кезеңінде болды) , саны бірте  бірте өскен қытай кемелері  келе бастады. Қарым қатынас  жапон теңіз қарақшыларының(вако) Қытай жағалауындағы әрекеттері  үшін, ал кейін жапондықтардың  Кореяға  (1592-1598) келуі әсерінен  тоқтатылды.

     Сонымен қоса, Жапонияның ішкі саудасындағы өзгерістер Жапонядағы өкімет басына жаңа билеушінің келуімен байланысты болды. Португалдықтар Тоетоми Хидэеси жанұясымен тығыз  қатынаста болды, ал Токугава Иэясу Жапонияда  XVII ғ басынан бастап сауданы жүргізе бастаған голландтықтар мен ағылшындықтарға басты тігіс жасады. Жапон –голландтық және жапон ағылшындық сауданың дамуында маңызды орынға Жапонияға  1600ж сәуір айында келген және Иэясудың кеңесшісі болған ағылшындық У.Адамс ие болды.

     Голландтықтар Жапонияға  1609 ж келді, ал ағылшындықтар  Кюсюдың батыс жағалауындағы  Хирадо аралында  1613ж өз факториясының  негізін қалады. У.Адамс өлімінен кейін, ағылшын факториясы біраз  уақыт бойы өмір сүруін жалғастырды, бірақ оның шаруасының жағдайы қиын болды, сауда шығыны көп болып  кетті, және 1623 ж желтоқсанында ол жабылып қалды. Ағылшындықтардың саудадағы  сәтсіздіктерінің басты себебі голландтықтар  жағынан қатты бәсекесі болды. Сонымен  қатар, XVII ғ басында ағылшындықтар  голландтықтармен салыстырғанда Ост  Үндістанда берік нығаймады және тауарларды уақытында уақытында  алуға мүмкіндігі болмады. Голландтықтар  әлемнің бұл ауданында айтарлықтай  мықты болды және сол себептен ағылшындықтарға тек қана Жапониядан ғана емес, сонымен қатар ұзақ уақытқа  Ост Үндістаннан мүлдем кетуге тура келді.

     Ішкі  саудадағы Жапония өкіметінің бақылау  және қатысу формасы болып арнайы рұқсатты беру тәжірибесі саналды-қызыл  мөр(сюиндзе) оны Тоетоми Хидэеси  енгізген болатын оларды беру құқығына Кюсю аралындағы ірі дайме болды- Симадзу, Мацуура, Арима, Набэсима. Шетелдіктермен сауда көптеген жерде жүргізіледі, тіпті рұқсатқа ие болғандардың арасында тек қана саудагерлер ғана емес, сонымен қатар бакуфу шенеунігі  мен дайме  болды. Ары қарай, ішкі саудадағы бақылауды нығайтуға  тырысқан Иэясу аталмыш рұқсатты Токугава үйімен байланысқан саудагерлерге  ғана бере бастады.

     Көптеген  саудагерлер Оңтүстік Азия елдерінен  саудада ірі байлыққа кенелді, олардың  көбісі Иэясудың қорғаушылығына ие болды  және оған аз емес сома төлеп тұрды. Кейінірек, елді оңашалау саясатының толық  дамуынан кейін олар XVIII ғ басына дейін сауда контрабандасымен айналысты, және осы үшін барынша ізіне түсушілікке , тіпті мүлкін тәркілеуге дейін барды.

     1633ж  ақпанында жарияланған  Жарлыққа  сәйкес, кемелерді, родзюдан келісім  алған жағдайдан басқа шекарадан  тыс бағыттауға тыйым салынды.  Жапондықтар тек сол кемелермен  ғана шекарадан тыс жөнеле  алды. Өлім жазасы үрейімен, кеме  иелеріне бортқа шығуға рұқсат  қағазы жоқ тұлғаларды алуға  тыйым салынды, оларға христиандықты  уағыздаушы елдерге кіргені үшін  жауапкершілік салынды. Осы жарлықпен  шетелдіктерден тауарларды сатып  алу тәртібі де анықталды. Келесі  жарлықтар тәртіпті күшейтті, сонымен  қатар, шетелдік саудагерлермен  қатынас тәртібін бекітті.

     Осылайша, бакуфу өкіметі ішкі сауданы монополизациялады, яғни өз қолдарына алды, сол себептен бакуфудың ішкі саудадан табыстары  оңашалау саясатының басталуынан кейін  өсе түсті. 

     Сауда өсімқорлық капиталдық іс-әрекеттің күшеюі

     Аталмыш мазақы түсініктер тек XVIII ғ аяғында, Эдодағы жылсайынғы миссиялар формалдық  сипатқа ие болғанда ғана тоқтатылды. 1790ж кейін миссия төрт жылда бір  рет келіп тұрды, алайда сауда  мөлшері де сол кезде азайғанын  атап өтуіміз қажет.

     Жапонияға жібек, дәмділер мен сол кезде  Қытайдан, Оңтүстік Шығыс Азиядан  сатылып әкеленетін басқа да, Жапония  үшін сирек тауарларды жеткізетін голландтық кемелердің саны бірте бірте азайды. Ф.Зимбольдпен жиналған ақпарат  бойынша, 1609-1709 ж Нагасакиге  480 голландтық кемелер келді, ал келесі жүз жылдықта(1709-1809) тек қана  70 болды.

     Сауданың  көлемі де азайды. Алғашқыда, голландтықтар  сол кездегі португалдықтар секілді, тауарлар үшін төлемді күміспен алған  болатын. XVI ғ екінші жартысы мен XVII ғ  Жапония басқа кез келген азиялық елдермен салыстырғанда, көп  күміс тапты. Жапониядан алтын да сыртқа шығарылды. Бірақ бірте бірте бірінші орынға мыс шықты. XVIIIғ амстердам базарында жапон мысы сауда келісімдерінде маңызды рөлді атқарды.

     Егер  XVIIғ басында ішкі сауда болмаған масштабта жүргізілсе, ал  XVIII ғ  оның жедел төмендеуі байқалды. Осылайша,1622 ж голландтықтар Жапонияға тауарды  4579878 кан күміс сомасында алып келсе, ал 1729-1477757 кан, ал 1789-593859 кан болды. Алып келінетін тауарлардың ішінде жібек, шикізат, қант басым болды, бірақ  бірте бірте жапондықтардың өздері бұл тауарларды өңдіре бастады, бұл  оларға импортты азайтуға мүмкіндік  берді. XIX ғ30 ж Жапония қантты алып келуді тоқтатты.

     Шетелдік  тауарлар үшін ішкі рынокты жабу саясатын елді оңашалау саясатының ары қарай  дамуы деп қарастыруға болады. Бірақ ол табиғи ресурсты сақтау және өзіндік  өндірісті дамыту үшін жағдай туғызу мақсатын қуалады. Сол себептен, ішкі сауданың масштабтарын шектеу саясаты  бакуфу әбден ойластырылып жүргізілді. Алайда, голландтықтар істің нашарлауына  қарамастан Жапониядан кетіп қалмады. Өзінің сауда монополиясын олар 1854 жылға дейін сақтап қалды. 
 

     Шаруалар  көтерілісі және олардың  формалары

     Жапониядағы Токугава кезеңінде шамамен 2700 шаруалар көтерілістері өтті. Кезеңнің бірінші  жартысында олар, салықтық ауыртпалықтардың ұлғаюы және ауыл ұйымдастығында ұйымдастырылған  қарсылықтар формасында өтті. Кезең  ортасында шаруалар көтерілістері  одан да қатты күшейді. Оны, басшыларын ортадан қуып шыққысы келетін  шаруалардың өзі көтерді. Олар тек  шенеуніктерге ғана қарсы емес, сонымен  қатар көпестер мен артықшылығы  бар ауыл бас жақтарына қарсы  шықты.

     Кезең соңында Токугава шарулар көтерілісі әсерінен күшті болып, биліктегілерге үлкен үлкен қауіп төндірді. Қауіптерді басу үшін үлкен әскери күштер қолданылуы тиіс болды. Шаруалар қол жеткізген  өмір деңгейі мен мемлекеттің  экономикалық қатысу мүмкіндігін талап  етіп, өз қызығушылықтарын қорғауды үйренді. Олар жапон қоғамында болып жатқан қоғамдық- экономикалық өзгерістерде белсенді рөл ойнай бастады.

     Шаруалар  қозғалысы қоғамдық наразылықтың бір  түрі болды. қаруларын алып қойғандықтан, шаруалар наразылықтың петициалы формасына  көшті. Күрестің басқа түрі болып, ауылдардан басқа князьдықтарға не қалаларға  қашу есептелді. Шаруаларға талаптар ұсынған билікке қарап, сәйкесінше барлық ауыл таптарының қызығушылықтарын білдірді. Олардың ішінде салықтарды азайту, жаңа берулерді ликвидациялау, еңбек және гуждық борыштарды алып тастау, аренда төлемін азайту, күріш пен нанның монопальды құнын құрту, шаруаларға нарыққа өздері шығып, азық- түлікті сатуға құқығын беру кездесті.

     Шаруалар  қызметтегі тұлғалардың беделін  пайдалану, уезд шенеуніктерін ауыстыру немесе таңдау секілді әрекеттеріне жаза талап етті.

     XVII ғ.даймены жаңа орынға көшіру  тәжірибеленді, ол әсіресе бірінші  3 сегундарда өте жиі болды.  Шаруалар осыған белсенді қарсылық  білдірді, өйткені жаңа даймелер  жаңа салықтарды енгізді.

     XVIII ғ. көтерлістер санының өсуі

     XVIII ғ.шаруалар жағдайы нашарлана  түсті, барлық рұқсат етпеулерге  қарамастан, олардың ауылдан қашуы  өсе түсті. XVIII ғ.бірінші жартысында  сегунат қаланы  қашқын шаруалардан  «тазарту» жайлы бірнеше қаулылар  шығарды, мұның бәрі ауылдағы  тынышсыздықты көрсетті.  Климаттық  жағдайлардың нашарлауы, стихиялы  апаттар, шегірткелер өнімділікті  құртып, аштық пен құнның өсуіне  әкеліп соқты

     1732ж  Эдода аштық көтеріліс өтті- жыл  өнімді болмай қалды. Тұрғындар  қоймалар мен күріш сатушылардың  үйін тонады. Бұл Токугава кезеңіндегі   ең бірінші қала астындағы  ірі көтеріліс болды.

     1737-1739 жж- да сегунаттарға тиесілі Икуно  бұлағында таукеншілер бас көтерулері  өтті. Себебі- күріш құнының өсуі  мен айлықтың төмендеуі  болды.  Көрші князьдықтан әскер шақыруға  мәжбүр болды. Бас көтеру шаншылып, 32 бастаушылары түрмеге тасталды.