Сақ мәдениеті

Қазақстанның бірқатар аудандарында, негізінен орталық бөлігінде (Шығыс Қарқаралы аймағы) темір өндірілген ескі орындар сақталған, олардың біразы сол кезде пайдаланылған.

Дегенмен, ежелгі Қазақстанда  мыс пен қалайы өндіру неғұрлым басым болды. Саяқ пен Жезказғандағы, Қалба мен Нарымды ірі-ірі түсті металлургия орталықтарынан алынған құрамында күшала және қалайы бар қоладан жасалған жоғары сапалы қола бұйымдары темір бұйымдарынан кем түскен жоқ, сондықтан адамдар темірден көміртегі мол болат қорытуды үйренген кезде барып қана қоланың орнына темір қолданылатын болды.

Сақ заманында кен ісі мен руда шикізатын алғашқы өңдеу техникасы андронов дәуірімен салыстырғанда едәуір ілгеріледі. Сақ тайпалары әсіресе қола күю ісі мен басқа металдарды өндеу техникасында елеулі табыстарға жетті. Өндірістік және шаруашылық-тұрмыстық мақсаттарға арнап алуан түрлі бұйымдар жасалды. Құйма қалыптар ретінде қыш, металл, кейде тас пайдаланылды. Жебенің құйма ұштары мен қанжарлар жасау үшін олар екі немесе үш ұялы жармалардан тұратын қарапайым құйма қалыптарды қолданды, сақ металлургтері металл бұйымдарын жасаудың «жойылатын үлгі» тәсілімен құю сияқты күрделі әдістерін де білген. Оның мәні балауыздан немесе тон майдан үлгі жасап алып, оның сыртың балшықпен қаптау болатын. Балшық кепкеннен кейін қалып тұтас қыздырылып, еріп кеткен балауыздың немесе майдың орнына металл құйылады. Нақ осындай тәсілмен ірі бұйымдар: үлкен мыс қазандар, құрбан шалатын үлкен үстелдер, үлкен қоңыраулар құйылды. Құйма қалыптарда олардың салмақты жармаларын бөлетін тіректер ретінде құбырлар деп аталатын арнайы істелген кішкентай цилиндрлер қолданылды. Жануарлардың қуыс мүсіндерін жасау үшін мәнерлі біліктер мен кұйма жалғамалар пайдаланылды. Құйып жасалған заттардың көбі кейін қырналып, тегістелді, қажетжерлері бұрғымен тесілді. Қалайымен аптау техникасын меңгеру ертедегі құюшылардың елеулі жетістігі болды. Қалайымен апталған бұйымдар оншататтанбайды әрі көпке шыдайды. Сақ металы арасында қола және мыс қазандар, құрбан шалғыштар мен шырағдандар жиынтығы ерекше көп орын алады, олар Жетісу сақтарының өнері мен керкем құймаларының жалпы жұрттаныған ескерткішіне айналды. Металл өндеудің жоғары деңгейі мен көркем құйма өнері сақ заманы қола индустриясы гүлденген кезең болғанын дәлелдейді. Шаруашылықтың жаңа түрлері, мәдениеттің біршама биік деңгейге жетіп дамуы, тұрмыстың қиындауы келе-келе еңбек құралдарының, қару мен тұрмыс және табыну заттарының алуан түрлі болуын талап етті. Алайда қола дәуірінің шой шүйделі балталары, пальстав сияқты шоттары, қырлы және ұшты қашаулары, жетісулык үлгідегі деп аталатын орақтары сияқты қола бұйымдарының ең мінсіз түрлері сақталып қалды.

Ертедегі құймашылар ат-тұрманын, қару-жарак пен тұрмыстық  керек- жарақтар жасауға ерекше назар  аударды. Көне сақ заманының жүгендері ебедейсіз әрі күрделі болатын. Оның қола ауыздықтары екі ұшы кішкентай үзеңгі тәріздес етіліп жасалды. Үзеңгі тәріздес ауыздықтар жүген жақтауларьша айшықтармен жалғастырылды; үш тесігі немесе ілгегі бар бұл айшықтар қоладан, сүйектен, мүйізден жасалды [3].

2. Сақ-скиф үштігі: ат әбзелдері, қару-жарақ және "аң стилі"

Біздің заманызға дейін I мыңжылдықта Еуразия далаларында ертедегі көшпелілердің мәдениеті қалыптасып, олардың жекелеген орталықтары ерекшеленді. Олар: Қара теңіз жағалаулары, Солтүстік Кавказ, Арал маңы (Түгіскен; Үйғарақ), Орталық Қазақстан (Тасмола), Жетісу, Шығыс Қазақстан, Минусинск шұңқыры, Тува, Монғолия және Ордос. Аталған аумақтарда материалдық және рухани мәдениеті ұқсас бірлестіктер қалыптасты.

Олардың ортақ  белгілері ат әбзелдерінде, қару-жарақта және "аң стилінде" болмаған. XX ғасырдың басында зерттеушілер мұны скиф үштігі (ұштағаны) деп атады.

Еуразия далаларындағы скиф-сақ-сібір әлемі мынадай факторларымен ерекшеленді: аталған облыстардың, аумақтардың жақындасуымен; әлеуметтік-экономикалық негізгі нышандарымен; даладағы тұрақты сауда, мәдени және саяси байланыстарымен; ортақ мәдени дүниетанымдарымен;

ежелгі Грекия, Ахманид парсылары Қытай әлеміне қарсы далалық аумаққа айналуымен.

Скиф стиліндегі сырғалары

Далалық өркениеттің экономикалық негізі — дала мен тау аңғарларындағы әр түрлі формадағы мал шаруашылығы болды. Көшпелі мал шаруашылығы жағдайында жылқы шаруашылығы дамудың жоғары деңгейіне жетті. Жылқы көшпелілердің өмірінде үлкен рөл атқарды.Тіпті энеолит дәуірінен бастап-ақ мініс аттарын өсіру дәстүрі дамыған. Сақ-скифтердің жерлеу дәстүрінің бір сипатты белгісі — молаға ат әбзелдерін бірге көму. Ат жүгендерінің қалдықтары — ауыздық, жүгеннің әр түрлі айылбастары — ерте темір дәуірінің көптеген молаларынан табылған.

Ат жүгені елеулі өзгерістерге ұшырады. Ерте кезеңде қола ауыздықтың төрт түрі кең тараған: қосымша тесігі бар және тесігі жоқ, ұштары тік бұрышты және шығыршықты, үзеңгі тәріздес. Біздің заманызға дейін V ғасырда жүгендердің құрылысы да өзгерді. Ауыздықтың бір шығыршықты түрі пайда болды. Бірақ олардың Еуразия аумағында кең таралуы біздің заманызға дейін V—III ғасырларға тура келеді. Шығыршықты ауыздықтар көбіне темірден жасалды.

Ат әбзелдерінің жақсы  сақталған түрлері Алтай тауының қазіргі ресейлік бөлігінде зерттелген Пазырық үйінділерінен көптеп табылған. Олар осы заманғы жүгендерге ұқсас болған. Жүгеннің кеңсіріктің үстін басатын қайысы, тамақбауы, ауыздығы болған. Ауыздықтар көбінесе қоладан жасалған. Кейінгі заманғы ауыздықтардан бұл ауыздықтардың ерекшелігі — олардың екі жағындағы тізгін байланатын шығыршықтарының тұсында екі сулық болатын. Ауыздыққа бекіген сулық аттың екі езуінің екі жағында тұрады. Ол қоладан, сүйектен, темірден өрнектеліп жасалады. Сақ-скифтердің жүгенінде тізгін, шылбыр болады. Жүген екі қабатталып тігілген қайыстан жасалады. Қайыстардың қосылған жерлеріне металдан, сүйектен әр түрлі әшекейлер, қапсырмалар, шытыралар орнатылады. Жүгеннің аттың дәл маңдайына келетін жеріне дөңгелек әйкел орнатады.

Қазақ жерімен көршілес аймақтарды мекендеген сақтарда ертоқым болған. Қазіргі ертоқымға қарағанда олардың ерінің айырмашылығы сол, оның ұстынында ағаш болмайды. Кейбірінде ғана ердің алдыңғы қасы тұсында кішкене ағаш болатын. Ал ертоқым ішіне шөп, жүн-жұрқа толтырылған тері көпшік сияқты болатын. Есесіне, тоқым киізден сырылып, неше түрлі ою-өрнектермен әшекейленген. Ертоқымда бір айыл, өмілдірік, құйысқан болған.

Қару-жарақ. Көшпелі мал шаруашылығы өндірістік еңбектен көптеген ер адамдарды босатуға мүмкіндік берді. Ер адамдар күшінің босатылуы әскери ұйымдардың өзіне тән көптеген түрлерінің қалыптасуына негіз болды. Көшпелілердің әскери ұйымдары отырықшы егіншіліктегі әскери ұйымдардың алдында өзінің артықшылығын әлденеше рет дәлелдеді.

Сақтардың қару-жарағы садақ пен жебе, қанжар, қылыштан тұрды. Обаларды қазған кезде көп мөлшерде жебе ұштары табылған. Ерте кезеңде (біздің заманызға дейін VII—VI ғасырларда) Қазақстанның барлық аумағында жебелердің қола ұштарының екі түрі таралған: төлке пішіндегі және шие тәріздес. Жебе ұштарының көлемі өзгеріп тұрды. Бұл адырнасы үлкен күшпен керіліп тартылатын күрделі садақты ойлап табуға байланысты болды, мұндай садақ жебенің ұшу қашықтығын, қиратқыш күшін ұлғайтты. Сондай-ақ ұшы кішкентай жебелер анағұрлым қорамсаққа көп сыятын болды.

Сақ қару-жарақтарының құрамына қанжарлар да кірді. Ерте кезеңде қырлы сапты, жүрекке ұқсас және көбелек тәрізді айқаспалы бір типті қола және темір қанжарлар таралды. Біздің заманызға дейін V—III ғасырларда қанжарлардың пішіндері жаппай өзгере бастады. Олар қарапайым қылыш қанжардан сабының ұзындығымен ерекшеленді. Қару-жарақтың басқа түрлері бірлі-жарым болды. Мәселен, шоқпар, айбалта.

"Аң стилі". Сақ заманында "аң стилі" деп аталынған бейнелеу өнері кең тарады. Еуразияның далалық тұрғындарының ат әбзелдерінде, қару-жарақтарында, тұрмыстық және табыну заттарында зооморфтық аң бейнесі көрініс тапты. "Аң стилі" — мазмұны жағынан мифологиялық, өнер, яғни діни-наным сипатында болды. Жануарлар мен құстардың бейнелері, көбінесе жыртқыштар мен тұяқты жануарлар олардың тұрмыста қолданған заттарында бейнеленді. "Аң стилі" сәндік сипатта да қолданылды.

Өнер туындыларының келесі бір тобында — жолбарыс, арыстан, барыс, т. б. аңдардың тұтас бейнелері, жабайы жануарлардан — бұғы, таутеке, бұлан, қабан, үй жануарларынан — ат пен түйе бейнеленген.

"Аң стилін" 3 кезеңге бөлуге болады: Біздің  заманызға дейін VIII—VII ғасырларда  — архаикалық кезең: жануарлардың өзара үйлесімділігін сақтамай, қозғалмайтын бейнеде кескінделуі; біздің заманызға дейін VI—IV ғасырларда — классикалық кезең: жануарлардың өзара үйлесімділігін сақтап, қозғалыста, реалистік түрде бейнеленуі; біздің заманызға дейін III—I ғасырларда — біртіндеп құлдырау кезеңі: жануарлардың сұлбасын бейнелеу, жекелеген элементтердің өрнекке ауысуы (құстың тұмсығы, мүйізі және т.б.).

"Аң стилі"  белгілі бір діни наным-сенімге байланысты ұғымды білдірді. Жыртқыш жануарлар мен құстардың бейнелері қару-жарақтарға немесе атқа ерекше күш беретін тұмар ретінде қолданылды. Жануарлардың жекелеген бейнелерінен басқа олардың топтасқан (синкретикалық) бейнелері де кездеседі. Бұл бейнелер киелі, рәміздік мағына береді. Есік қорғанынан табылған "Алтын адамның" бас киімі жылқы, құс, таутеке, барыс, т.б. топтасқан бейнесінде алтын қапсырмалармен әшекейленген. Осындай топтасқан бейнелерді зерттеу темір дәуірі көшпелілерінің идеологиясы мен діни түсініктері туралы мағлұмат береді [4].

3. Жалпы өнері мен мифологиясы 

Сақ өнерінің зерттеушілері, бірінші жағынан, оның Иранның Ахеменид және Бактрияның көркем өнерімен, екінші жағынан,    Қытайдың Чжоу мен Хань дәуірлері өнерімен тығыз байланысты болған деп есептейді.

 Ғылымда сақтың «аң стиліндегі» өнерінің қай жерде, қай заманда пайда болып қалыптасқаны жөнінде алуан түрлі болжамдар бар.

Бабажан мекені мен Сурх-Дум  ғибадатханасында соңғы жылдары  жүргізілген қазбалар Луристан қоласының  жаңа нұсқаларынан: жер бауырлап жатқан қабылан, қойдың басы тәрізді тұтқасы  бар егеутас, бүркіттердің стильдендірілген бастары, жыртқыштар мен «заулап бара жатқан» бұғылар, аттар, мен түйелер бейнесін тауып берді. Алайда зерттеушілер сақ көркем өнерін тек луристан стиліне жатқызып қоюға болмайды, олар бір-біріне тәуелсіз стиль дес есептейді.

Бәрінен де бұрын б.з. дейінгі І-мыңжылдықтың бас кезінде қазіргі Иран территориясына ирантілді тайпалар келіп кіре бастаған, солардың ықпалымен елге бірқатар соны әдет-ғұрыптар, қару – жарақ пен ер-тұрманның жаңа түрлері тарай бастайды.

Сонымен бірге  ирандар Ассирияның, Элам мен Урарту мәдениетімен танысып, олардың өркениет табыстарын қабылдайды. Ирандықтар олардан композиция мен стильдің біраз белгілерін үйреніп алады. Ахеменид Иранының көркем өнері осылай туып қалыптасады да, ол сақтар өнеріне қатты ықпал жасайды. Осынау мемлекеттер өнерімен сақтар алдыңғы Азияға жортуыл-жорықтар жасаған сапарында танысады. Олардың патшалықтарынан Мидия патшасы Киаксар талқандағанна кейін, олар бейнелеу өнерінің көптеген үлгілерін алып, үйлеріне артынып-тартынып қайтып келеді [3].

Тувадағы Аржан  обасын қазған кезде – оның диаметрі 120 м, биіктігі 3 м орасан зор құрылыс  – оба үйіндісінің астынан  археологтар аса күрделі ағаш конструкциясын тапты: оның дәл ортасында  жуан бөренелерден қиылған көлемі 8 * 8 м үлкен там, ал оның ішінде көлемі көлемі 4,4х3,7 м тағы бір там бар екен. Сол тамда ағаш табытқа салынып көсем жерленіпті, оның жанында тағы тағы бірнеше еркектің – көсемнің туыстары мен серіктернің мәйіттері жатыр, тегі олар өз еріктерімен көсемі соңынан о дүниеге аттанса керек. Айналаға радиус бойынша орнатылған тамдар ішіне жорық ер – тұрмандарымен 160 ат қойылыпты.

Тағы да толып  жатқан аттар қалдықтары оба сыртындағы шеңберлі қабырлардан табылды. Барлық аттар құла және жирен түсті яғни патшалар мен абыздар түстеріне  сәйкес келеді екен.

Оба бағы заманда  тоналыпты, бірақ археологтар үлесіне  де көп-көп олжа қалыпты: түрі бүрісіп  жатқан ілбісінге немесе барысқа  келетін әлемдегі ең үлкен қола қаптырма, арқарлардың бейнелері, сабы қабан  бейнесіндегі қанжар, алтын өңіржиек, жебелер табылды. Оба б.з. дейінгі VIII ғ. тұрғызылған, сақ өнерінің одан кездескен заттары ең ескі дүниеліктер болып табылады. Соған қарап сақтың «аң стилі» Азия даласында туған деп болжам жасауға болады. Оған дәйекті негіз бар, осы арада оның бастаулары да бар. Тіпті қола дәуірінің өзінде жергілікті ісмерлер жануарлар бейнелерін жасаған. Бұғылады, бұқаларды бейнелейтін тасқа салынған суреттер кеңінен мәлім. Сол сияқты б.з. дейінгі ІІ-мыңжылдық соңы мен І-мыңжылдықтың басы кезінде ерекше бір көркем өнер туып қалыптасқан, бірақ ол әлі «аң стилі» емес еді.

«Аң стилі» өнері  сақтар Алдыңғы Азия мен Иранға жорық  жасаған кезде танысқан оңтүстік дәстүрлері әсерімен пайда болған. Дәп сол кездері осы арада  сақтар өнеріне арыстан, арыстан-самұрық, «өмір дарағы» образдары ауысып келеді. Бұл образдар бұғы, қошқар, түйе, барыс, жолбарыс, бүркіт сияқты жергілікті жануарлар бейнелірмен сіңісіп кетеді. Осы бір аталған образдар тек әсемдік әшекейлері ғана болмаған, сақтар олардың әрқайсысына белгілі мән берген.

Сақтар арасында зергерлік өнер мейлінше жетіліп, биік деңгейге көтерілген. Зергер-шеберлер алтын, күмісті балқытып құю, штампылап, өңдеу ісімен таныс болған, олар алтын мен күмістен, феруздан әсемдігі мен композициялық түзілімі кісіні таң қалдыратын бұйымдар жасаған, олары адам мен оның киім-кешегін, аттың ер-тұрманы мен тұрмыстық мүліктерді әшекейлеп, безендіру үшін пайдаланылған. Мұндай бұйымдар қатарында жануарлар басымен әсемдеоген өңіржиектер, сақиналар, лағыл мен феруза тізілген алқалар, алтын тоғалы белдіктер, киім-кешектің сәнін кіргізетін қаптырмалар болған.

 Сақтардың  зергерлік өнері Есік обасы  бұйымдарынан бәрінен де толығырақ  көрінеді, сол бұйымдарға қарап,  біз текті-дәулетті сақтардың  киген киімі, айқасқа шығарда  тағынатын қару-жарағы туралы  біраз мәлімет алдық.

Зергерлік өнерде олар ағаштан жасалған әртүрлі бейнелер мен әшекейлерді қақ алтынмен аптау әдісін кеңінен қолданған. Сақтар арасында ағашты өңдеп, оюлап бедерлеу ісі қатты дамығанын ағаштан істелген ыдыс-аяқтардан, аңдар мен жануарлар бейнелерінен, әралуан қапсырмалардан көруге болады. Ағаш ою-өрнектеумен бірге сүйекті өңдеу және одан әртүрлі бұйымдар – қапсырма, тоға, түйме жасау кәсібі де дамиды [1].