Рим құқығы

 

2. ЛАТЫНША-ҚАЗАҚША ҚЫСҚАША ЗАҢИ  СӨЗДІК.

ТҮСІНДІРМЕ

 

Мемлекеттік тілде болашақ заңгерлерді оқытуды дамыту Қазақстан Республикасындағы білім беру процесін ұйымдастырудағы ең қажетті және алдындағы бағыттарының бірі болып табылады. Юриспруденцияның теориялық негізі тұтастай алғанда мемлекет және құқық тарихы, сондай-ақ рум құқығы болып табылады. Қазіргі кезде әлемде ғасырлар бойы әрекет еткен және дамыған халықаралық заңи және ғылыми тіл бар. Бұл тілдің негізі – латын тілі. Жалпыға мәлім және аудармасыз түсінікті заңи терминдер коснтитуция, юстиция, юрист, прокуратура, адвокат және басқа да терминдер латын тілінен әлемнің барлық тілдеріне енген. Сонымен қатар олардың бастапқы мәні кез келген адамдарға беймәлім. Мысалы республика сөзі «res» «заттар, істер» және «publika» – «қоғам, бұқара» сөздеріне тіркестерінен құрылып, «республика – бұқаралық істер деген мағынаны білдіреді. «Конституция» сөзі «stituere» – орнату, жариялау деген түбірден және «con – қос-қостыру» деген жұрнақтан құралып, Конституция – қосып орнату, қосып жариялау деген мағнаны білдіреді және т.б. Өкінішке орай көптеген орыс- қазақ сөздіктеріндегі жалпыға мәлім халықаралық заңи терминдер сөз мағынасын аударусыз тура көшіріліп беріледі. Мысалы контракт - контракт, юстиция - юстиция, революция - революция және т.б.

Ұсынылып отырған қысқаша латын-қазақ  сөздігі өз алдына мақсат етіп бұл жетіспеушіліктерді немесе кемшіліктерді қалпына келтіруге және қазақ тілінде оқитын болашақ заңгерлерге заңи терминологияны меңгеруге көмектесу болып табылады. Сонымен бірге бұл сөздік тәжирбиелік заңгерлерге, адвокаттарға, судыларға жедел іздестіру қызметкерлерге бағдарлаушы көмек көрсетеді. Сөздік негізіне рим құқығы курсында, сондай-ақ салалық заңи ғылымдар – азаматтық, қылмыстық, әкімшілік және басқа да ғылымдарда қолданылатын терминдер кіреді. Оқиға болған жерді қарау, тергеу әрекетінде, тану хаттамасында кездесетін кейбір медицина терминдері де бұл сөздікке кіреді. Студенттерге студент, доцент, профессор, декан, лекция, ректор және т.б. сияқты терминдердің пайда болуын білу пайдалы. Бұлар да латын тілінен шықты.

Сөздік латын графикасы негізінде әліппе тәртібімен жасалған, Әріптердің айтылуы елеулі қиындық тудырмайды, өйткені латын тілінің бір қатар дыбыстары «а- а» «в- б», «д- г» сияқты тиісті әріптері бар. Кей жағдайларда «с» әріпі «к» және «ц» сияқты айтылуы мүмкін. «Ае», «ое» әріптерінің сәйкестігі қазақ тілінің ә және ө әріптері сияқты әліпе айтылады. «К», «V»,»Z» әріптері латын алфавитіне грек тілінен енген және олар сирек кездеседі, тек грек тілінен алынған сөздереде ғана. Бұл сөздердің аталуы жазылумен бірдей. Назар аударатын жай кейінгі кездерде «і» әрпі «j» әрпінің орнына жазылуы жолыға мәлім болды, сондықтан кейбір әдебиеттерде «Jus», «Jure» сөздерін «і» әріпі арқылы «Ius», «Iure» жазылады және бұл қателік деп есептелмейді. Сөздің аяғы «tio, tia» деп аяқталса оны «цио, ция» деп атауға болады.

 

ЛАТЫН ӘЛІППЕСІ

 

 

Бас әріптер	Кіші әріптер	Атауы	Айтылуы
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V X Y Z	a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v x y z	а бе це де э эф ге га и йот ка эль эм эн о пе ку әр эс те у ве икс ипсилон зета	[а] [б] [ц] жєне [к] [д] [э] [ф] [г] [г] и [й] [к] [л] [м] [н] [о] [п] [к] [р] [с] [т] [у] [в] [кс] [и] [З]және [ДЗ]

 

 

А

Ab ovo  –  жұмыртқадан шыққан ең бірінші, бастау

Aberratio –  жаңылу, шатасу, теріс кету

Abortus  –  аборт, түсік, іш тастау

Absolutus  –  абсолют, дербестік, шексіз, мүлде

Absolvo  –  ақтау, айыпсыз деп тану, Босату

Abdicatio  – құқықтан безу, қайту, қабылдамау

Abituriens  – талапкер, мектеп бітірген Оқушы

Abolitio  – айып жою, ақтау

Absent  – болмау, жоқ болу

 Abstractio – абстракция, дерексіз түсінік

Absurdum – абсурд, танытық, сандырақ

Abscessus  – абсцесс, ірінді ісік

Absolvere  – ақтау, жазадан шығару

Abuti   – қиянат ету, теріс пайдалану

Addicere  – сату, беру

 Ademрtio  – жою

Administratio - әкімшілік,басқарма

Adnotatio  – ескерту, көрсету

Adudicatio  – формулардың процесте формуланың бір бөлімі

Adunctus  – адьюнкт, қосылған, әскери аспирант

Adutans  – адьютант, көмекші

Adquirere  – қосылып алу, сатып алу

Adsidere  – біреумен бірге отыру

Adtemptare  – арбау, алдау, еліктіру, азғыру

Advocatus  – адвокат, қорғаушы, шақырылған кісі

Acmulatio  – қызғаныш, күндеу

Aequare  – теңеу, теңгеру

Aequator  – экватор, жерді екі тең бөлімге бөлетін сызым

Aequitas  – әділдік, әділет

Aequum  – бірдей, тең

Aes    – жез, ақша

Aetas    – жас шамасы, шақ

Affectio  – көңіл күйі, ниет, қайрат, ерік

Acceptus –  қабылдаған

Accredidivus– сенімді, сенетін (адам, қағаз)

Acta     – акт, әрекет, қимыл, жүріс

Actio    – акция, талап

Actio in res –  затты талап

Actio in personam– тұлғалы талап

Actus  -  басқа біреудің жерімен мал айдайтын сервитуты

Argo   –  грек тілінен әскер бала

Agrаrius –  жерлік, далалық

Agressio  –  агрессия, басқыншылық

Agentis  –  агент, әрекетті, басқа біреудің тапсырмамен

 істейтін адам

Agere  – сотта екі жаққа меңгеру іс жүргізу

Agressio – шабуыл

Agnatus  – агнат, туыстықтың бір түрі

Alius   – бөтен, басқа (зат есімі)

Alieni  – бөтен, басқа (сын есімі)

Allectio  – тарту (жауапқа)

Alimentum  – алимент, тамақ, жем, азық

Alibi   – алиби, басқа жерде болу

Album, Albus –  ақ, ақ түсті

Alternus  –  кезектес, алма-кезек

Alternative  –  альтернатива (мүмкін болған екіден бірін талған алу)

Ambigere  –  таласу, соттану, күмәндану, сезіктену

Ambitio  – амбиция, шамданушылық, шамданғыш

Amovere –  жою, иелігінен шығару, иелену құқығынан айыру

Amplus  –  үлкен, кен, едәуір, бірталай

Amnistia –  (грек тілінен) – амнистия, кешіру, рақымшылық

Amnesia  –  естің, еске сақтаудың солғындауы

Amoralis  –  аморальдық, құлықсыздық, имансыздық

Analis  –  грек тілінен талдау

Animus  –  рух, жан, ой, ниет

Animal  –  жануар

Animatio  –  жандандыру,тірілту

Annectio  –  қосып алу

Anquisitio  –  білу, тергеу, зерттеу (раселедонание)

Anonymos  –  грек тілінен атсыз, белгісіз, аноним

Anulus  –  сақина

Anus   –  анус, анатом, артқы шығыс тік ішек

Apocha  –  растау, растық

Appellatio  –  аппелляция, шағым арыз

Aprilis  –  жылдың төртінші айы, сәуір айы

Aqua   –  су

Aqua ductus –  су өткізу сервитуты

Aqua haustus– су алу сервитуты

Aqua vitae  -  өмір суы, арақ

Arbiter  –  претормен тағайындалған суды, делдал, келістіруші

Arrestum  –  қаулы, арест

Arbor  –  ағаш өсімдік

Arca   –  касса

Argentum  –  күміс, күміс ақша

Argentarii  - банкирлер

Argumentum –  аргумент, анықтау, айқындау

Ars   –  білім, өнер, өнеркәсіп, ғылыми жүйесі

Asylum  –  баспана

Augere  –  көбейте түсу, арттыра түсу, күшейту, нығайту

Augustus  – ең, биік, асқар, император Октавианның атағы,

август, тамыз айы

Auctio  -  өсіру, көбейту, аукцион

Auctoritas  – гарантия, кепілдік

Aurum  –  алтын, алтын ақша

Autor   –  автор

Autoritas  –  авторитет, бедел, абырой

Avis   –  құс

 

 

B

Barbari  – варварлар, сақалды жат елдіктер

Barbus  –  сақал

Bеati   –  бақытты

Bis   –  екі, қос

Bonus  –  жақсы, оңды

Bonaеfidei  –  ақ ниет

Beneficium  – жақсылық, жарылқаушылық

Bona, Bonis – мүлік, тұтас

Basis   –  грек тілінен базис, негізі

Biceps  –  бицепс, екі басты бұлшық ет

Bursa   – қалта, әмиян, шилан

 

C.

Cadere  –  жығылу, құлдыққа ұшырау

Caducum  –  өсиеттің пайдасы

Caedere  –  ұру, өлтіру, соғу

Caesar  –  цезарь, царь, кайзер, қайсар, патша

Calam  –  қалам

Calare   –  шақыру

Calenda  –  айдың бірінші күні

Calliditas  –  қулық айлакерлік

Cаlor   –  жылы, қызу, ыстық

Calumnia  –  өсек, жала

Calculatio  –  есеп

Canere  –  мақтау, көкке көтеру, дәріптеу (өлеңмен)

 Candidatus –  кандидат, аққа киінген адам

Canis   –  ит

Canon  –  канон, ереже, тәртіп

Cantor  -  әнші

Capere  –  алу, сатып алу, тартып алу

Capitalis  –  бас, жоғары

Caput  –  бас, тұлға, адам

Caput habere –  жеке тұлға жағдайы

Capitulatio  –  капитуляция, тізе бұғу, берілу

Carcer  –  карцер, қорған

Caritas  –  құрмет, ардақ

Canie   –  кариес, шірік

Castiquatio  –  ағарту, тазалату

Castratio  –  қорлау, піштіру, кестіру

Cassare, cassatio – кассация, сот шешімін өзгерту

Castrum  –  қала, қорған

Caseus  – ірімшік

Casus  –  казус, оқиға, жағдай

Cavere  –  1) абайлану 2) сотта талапкерге қорғау беру

Cautio  –  сақтық, құнттылық

Causa   –  жағдай

Causa cognito –  белгілі жағдай

Cassatio  –  жою, өзгерту қаулы

Calvatio –  қалжыңдау, әзілдеу

Caverna  –  үңгір, тесік

Cedero  –  жүргізуші

Cessio  –  цессия, тапсыру, алып бару

Celeres  –  жылдам жүретін, рұмдық атты әскерлері

Cencere  –  бағалау, баға қою

Centum  –  жүз

Centuria  -  әскери ұғым, жүздік, жүз

Centurionus  –  жүздің біреуі, полиция қызметкері

Cerae   –  балауыз

Cernere  - шешу, айыру

Certus  –  белгілі

Charta  –  қағаз парағы

Circum  – шеңбер, дөңгелек

Circumcisio –  сүндет, кестіру

Circumscribere –  алдау

Circumvenire –  (заңды) айналып кету

Citate  –  цитата, шақыру

Cibaria  –  азық- түлік

Chirographum – қолжазба

Civis   –  азамат

Civiles  –  азаматтар

Civilie  –  азаматтық

Clamor  –  айқай, шу

Clarus  –  ашық, жалтыр, мейірімді

Claudere  –  жабу, бітіру

Clausula  –  соңы

Clasus  –  шеге

Clementia  – момын, жуас

Clerus  –  дің басылар

Clintes  –  есту, тыңдау

Cloacа  –  науа, суағар

Co, com, con –  қосымша білгісі

Coalitio  –  қостыру

Codex  –  қостырып байланған жазба тақталар, кодекс

Codicillii  -  өсиетке қосылған соңғы сөз

Cogere  –  шақыру, жинау

Cogitatio  –  ой, пікір

Conscere  –  тану, тергеу

Cognatus  –  когнат, туыстық

Cognitor  –  сот процессі

Coheredes  –  мұрагерлер

Cohors  –  тобыр, қалың тобы

Colere  -  әдемілеу, өстіру, күту

Colonia  –  колония, жаулап алған ел, қала

Colonus  –  диқан, жерде істейтін адам

Colonarii  –  колония тұрғындары

Color   –  түс, түрлі түсті

Collega  –  коллега, жолдас, серіктес

Collegia  -  серіктестік, жолдастық

Collusio  –  құпия келісім

Comes  –  серік, жолдас

Commeatus –  ашық шығым, босату

Commendare –  тапсыру, сенімшілік беру

Comentarii  –  комментарий, ескерткіш  жазба

Comittere  –  рұқсат беру, мүмкіндігін беру, қылмыс істеу

Commixtio  –  араластыру, қостыру

Commondatum –  несие келісімі, көмек беру, қызмет ету

Communis  – жалпы, көпшілікті

Communicatio – байтаныс, хабарлау

Commutatio -  өзгерту, ауыстыру, басқа біреумен қостыру

Commutator –  байланыс қостыратын машина

Compensatio –  компенеация, қанағаттану, есепке алу

Competentio –  компетенция, құзырет

Competere –  бірге таласу, қос талап беру

Compilatio –  талау, тонау

Comprosmissum –  компромисс, ымыра, бірлескен келісім

Compression –  қысу, қысым

Compositio –  құрастыру, қосып алу

Comutare  –  есептеу, санау

Computer  –  бірге санайтын машина

Conatus  –  намыс, талаптану, әрекет жасау

Concussio  –  рұқсат беру, көну, кеміту (допустить)

Concillium  –  жиналыс, кеңес, жиын

Concubinatum –  заңсыз неке, некесіз  

Concurrere  –  бірге жүгіру, жарысқа түсу,  бәсеке

Cocurentus  –  конкурент, жарыстас, бәсекелес

Concussio  –  селкілдету, босаңсыту, босату

Conregssus  –  кездесу, жиын

Condere  –  құрастыру, салу, жарату

Condensatum –  қоюланған, қойылған

Conditio  –  шарт, жағдай, уәделесу, келісімінің шарты

Condictiones –  талаптардың ерекше түрі

Condominium –  бірлескен иелену, бірлескен мүлік

Conducere  –  жинау, шақыру, жалдау

Conductio  –  жалдап алу

Conductor  –  жалдап алатын тұлға

Confessio  –  мойындау, өз мойнына алу

Confinium  –  жалпы шекара

Confiscatio  –  қазынаға алу

Confirmare – күшейту, күшін көбейту

Conspiration - конепирация, пікірлестік, ынтымақтылық

Constituere  –  қою, қаулы шығару, орнату

Constitutio  –  конституция, заң, құқықтың нормасы

Consuetudo  –  әдет, дағды

Consulere  –  кеңесу, ақылдасу

Consulus  –  консул, кеңесші

Consilium  –  кеңес, дәрігерлердің келісімі

Consumere  –  тұтыну, ұстау, жұмсау, пайдалану

Contra  –  қарсы

Contractus  – контракт, цивиль құқығымен рұқсатталған шарт

Contragens  –  келісімге кіріскен тұлға, контрагент

Contumax  –  қырсық, қылтыр, қисық

Convenire  –  қосылысу, келісу

Conventus  –  жиналыс, мәжіліс

Conventio  -  келісім, халықаралық шарт

Copia  –  көп, көпшілік, копия

Corpus  –  дене, құрам

Corpus delicti –  қылмыс құрамы

Correctore  –  түзеу, ондау

Сorrector  –  түзетуші

Corrumpere  –  бұзу, бұлдіру, бұзылу

Corruptio  –  коррупция, сатқын, бұзылған, шіріген, тот басқан

Credo  –  сенім, сенемін

Credit  –  бұл сенеді, кредит, несие

Creditor  –  сенетін кісі, несие беруші

Crematio  -  өртеп жіберу, жағып жіберу

Cretio - ант, мәлімдеме

Crime  –  қылмыс, жаман іс

Criminalis  –  қылмысты

Criminalist  –  криминалистиканың қызметкерлері

Criminalistic-  криминалистика, тергеу істің ғылымы

Criminologia –  криминология, қылмыс зерттейтін ғылым

Cum   –  астындағы

Cum mani  –  бағынышты неке жағдайы

Culpa   –  кінә

Culpa lata  –  ауыр кінә

Culpa levis  –  жеңіл кінә

Cura   –  қамқорлық, қам

Curatarus  –  қамқоршы, куратор

Curriculum vitae (с.v.) - өмірбаяны, резюме

Custodire  –  күзету, сақтау

 

D.

Damnum  –  жойылу, бұзылу

Dare   –  беру, алып беру

De facto  –  шыныда, шындығы, факт бойынша

De jure  –  құқық бойынша

Debere  –  міндетті болу, қарызды болу

Debitum  –  қарыз

Deca   –  тақта

Decanus  –  он басы, Факультеттің бастығы, декан

Decanatus  –  деканат, деканның кеңесі.

Decem  –  он

December  –  декабрь, желтоқсан айы, құрылған

Decemiviri  –  он кісіден құрылған кеңес, қызметкерлер

Decipere  –  алдау