Рим құқығы

Жалпы қауымдық меншiк Рум құқығында  аса кең дамыған жоқ, өйткенi румдықтар  меншiктік ешқашан бөлiнбейдi деп  заң сияқты пiкiр шығарған. Бiрақта  өмiр iшiнде меншiктi бөлетiн жағдайдар  болатын. Мәселен, мұрагерлiк құқық  бойынша бiр зат бiрнеше  мұрагерге келсе сол зат бөлiнбей зат болса оны бөлетiн, ал бөлiнбесе бiр затқа бiрнеше ие болып шығады. Осыдан condоminium-дық меншiгiнiң ұғымы пайдаланған.

 

8.3. Меншiк құқығын  алу және жою.

Меншiк құқығын алу бiрнеше  тәсiлдер мен құқық бойынша бекiтiлген. Сондай тәсiлдердiң түрлерi екi жағынан шығатын. Бiр жағы - алғашқы тәсiлдер, екiншiсi - туынды тәсiлдер. Сонда алғашқы дегенiмiздi бұрын осы заттарға ешкiм ие болған жоқ деймiз, ал туынды бiр иеден басқа иеге берiлген деп айтуға болады.

Алғашқы тәсiлдер осындай болған:

1. Оккупация (occupatio). Заттарды бiреу тауып алса, жабайы жануарларды, құстарды ұстап алса, сонда оккупация тек қана осы заттардың бұрынғы иесi болған жоқ кезiнде заңды болатын. Бiрақ кейде иесi болған сол заттарды өзi керек емес деп тастаған кезiнде заңды түрiнде есептелген.
2. Ескiлiк бойынша алу. Бұл затты иесiнiң адал көп уақыт иелiгiнен құқығының табылуы. Сонда алғашқы замандарда ескiлiк мезгiлi жер бөлiмдерге екi жыл, басқа заттарға бiр жыл болатын. Одан кейiн преторлық құқығы бойынша провинциядағы жер бөлiмдерге ескiлiк мезгiлi он жыл, және жиырма жыл егер осы екi иелер басқа жаққа провинцияда тұрған болса бекiтiлген.
3. Көмбе табу. Рум құқығы бойынша көмбе тапқан азаматқа бiр жарты шаршы жер иесiне екiншi жартысы берiлетiн.

 

Туынды тәсiлдердi басқаша екiншi қайтара әлде қосымша тәсiлдерi деп айтуға болады.

Mancipatium және traditio. Осы меншiктiң алу түрлерi бұрын заттардың түрлерiн көрсеткенде анықталған. Екеуiде сатып алу және сатып беруiнiң түрлерi.

Spetificatio- спецификация. Бұл заттың басқа түрге айналдыруы болған. Мысалы жезден, бiлезiк, ағаштан қайық істелсе зат басқа түрге айналады. Сонда жаңа затты iстеген кiсi бұрынғы заттың иесiне оның бағасын төлеп сол затқа ие болатын.

Заттарды қосу. Егер азамат екi әлде бiрнеше заттарды қосып жаңа затты iстеп шығарса, сол азамат жаңадан шыққан затқа ие болатын. Бiрақ та осы тақтайлар, әлде тастар бұрын тұлғаның меншiгiнде болса, бұрынғы заттардың бағасы екi есе бұрынғы иесiне қайтарылатын.

Өсиет бойынша алу. Рум  құқығы бойынша мұрагерлiк құқығы екi жолмен алынған: өсиет бойынша және өсиет болмаса заң бойынша. Сонда мұрагер өсиет бойынша алынған мүлiкке өсиет қалдырған. Тұлға қайтқан күнiнен бастап ие болған.

Ius fruendi бойынша алу. Бiр  азамат басқа азаматқа жер  бөлiмiн әлде мал бөлiмiн пайдалануға берсе және сол жердiң, малдың fruit-қа (жемiс, төл) пайдалануға құқық берсе, пайдаланушы сол жемiске әлде төлге ие болатын. Кейде меншiктік құқығы сот бойынша әлде претордың шешiмiмен берiлген. Меншiктік құқықтың жойылатын жағдайлары осындай болған:

1. Derelictio (дереликция) меншiкке қабыл алмау, өзiнiң ықыласымен заттардан бас тарту.
2. Заттың жойылуы әлде бұзылуы.
3. Заттың басқа бiреуге өз ықыласымен беруі.
4. Затты сот әлде претор шешiмiмен басқа бiреуге беруі.
5. Затты айналмастан шығару

4 Сұрақ. Меншiк құқығын қорғау

Меншiк құқығы көбiне талаптар бойынша  құралған. Осындай қорғаулар үшiн  Рум құққығы бiрнеше талаптардың  түрiн шығарған. Сол талаптардың iшiнен ең негiзгiсі – виндикациялық  талабы болып табылған. Vindicatio - vindicatial деген сөзден шықты. Сонда vindicatial сот iшiнде таласқа берiлетiн зат. Мәселен талапкер сотқа бiр мал әкелiп, бұл менiкi десе, ал жауапкер: Жоқ, менiкi десе, сол мал vindicatial болатын.

Виндикациялық талабы - затты басқа тұлғаның меншiгiнен сот бойынша тартатын талабы болған. Сонда заттың басқа иесi адал ниеттi әлде қара ниеттi иесi болып шығуы мүмкiн. Легисакциялық және формулярдық процесстердiң тәртiбi бойынша талапкер және жауапкер таласқан затқа өз құқығын дәлелдеу экстраординарлық процесс бойынша мiндет тек қана талапкердiк мойынына iлiнген, жауынгер тек қана талапқа қарсылық білдіруі мiндеттелген.

Сол шешуiмен бұрынғы иесiн адал ниетпен затқа ие болғаны шығарылса, сол жауапкер затты қайтарып сот  бойынша заңға келтiрiлген иесiне басқа ештеңе бермеген. Ал бұрынғы  иесi қара ниетпен затқа ие болып шықса, сот оған заттан басқа заңды иесiне заттан алынбаған пайдасын қайтаруға мiндеттi болған.

Негаторлық талап бойынша жағымсыз талабы делiнген. Сонда negator - терiс, жағымсыз мағынада. Негаторлық талап заттың иесi заттан айырылмаса, бiрақ осы затты дұрыс пайдалануға әлде иемденуге басқа бiреу кедергi келтiрсе берiлген. Мәселен, басқа бір жер бөлiмнiң иесi сол жерде биiк қабырға құрып, талапкердiң жерiне күннің көзiн жебермесе, талапкер осы кедергінi негаторлық талап ретінде преторға беретiн. Осындай талап заңды болып шықса, сот жауынгерге қабырғаны бұзуға әлде талапкерге басқаша қанағаттандыру беруе шешiмін шығаратын.

Прогибиторлық талабы. Prohibito - тыйым салу деген сөзден шыққан. Осы талап негаторлық талабымен ұқсасты болған. Бiрақта талапкер претордан кедергi келтiретiн басқаға тыйым сал деп сұрамай, маған тыйым салуға құқық бер деп сұраған. Сондай талап қанғаттандырылса, жер әлде басқа зат иесi осындай тыйым салуға өзi құқықты болатын.

Публициан талабы. Виндикациялық талабына сәйкес болған. Көбiне ескiлiк бойынша затты алу үшiн берiлетiн. Осы талап алдымызда көрсетiлген тақырыпта да анықтамасын алған. Бұл талаптар фикцияға қосылған талаптардың бiреуi.

 

Andiator et altera pars - Қарсы жақты латында.

(Латын  мақалы)

9 ТАРАУ. БӨТЕН  ЗАТТАРҒА ҚҰҚЫҚТАР.

 

 

 

 

Бөтен заттарға құқықтарының мазмұны.

Заттар құқықтар ішінде бірнеше құқықтар иесіне емес, бөтен тұлғаларға берілетін болған. Соңда иелік құқығы, жеміспен пайдалану  құқығы бөтен тұлғаларға пайда болған. Мәселен, бір тұлғаға пайдалануға  беретін. Сол сияқты құқықтар бөтен заттарға құқықты болып есептелген. Әрине, басқа тұлға ісінің заттарға толық құқықтарына ие болмаған, сонда осы құқықтарды басқаша шектелген заттарға құқықтары деп атаған. Мазмұны бойынша осындай құқықтар бір жағынан тағы басқа тұлға пайдасына берілетін және мұраға қалдырылатын, екінші жағынан басқаның пайдасына берілмейтін және мұраға қалдыратын болған, екінші жағынан басқаның пайдасына берілмейтін және мұраға қалдырмайтын болған. Сонда бірінші жағынан ең кең тараған құқықтардың түрлері servitutes-серврттуттер деп аталған. Бұлар басқа тұлғаның пайдасына берілмеген және мұра бойынша қалдырылмайтын. Екінші жағынан, кепіл құқығымен бірге эмфитевзис-суперфиций деген және emphiteusis-эмфитевзис деген құқықтар болған. Олар тағы басқа біреудің пайдасына және мұра бойынша қалдыруға кейбір жағдайларда мүмкіндік болған.

2 сұрақ. Басқа тұлғаның пайдасына берілмейтін және мұра бойынша қалдырылмайтын құқықтар.

Сервитуттер- Servitutes - заттардың құлдық мағынасындада болған. Осындай құқықтар бірнешеу болып, екінші жағынан жергілікті әлде prediction предиалдық сервигутгерге және тұлғалы сервиттурге бөлінген. Жергілік сервитуттарды кейде заттық сервитуттер деп атаған. Бұлар екіге бөлінеді. Бір жағы - ауылдық сервитуттер, екіншісі - қалалық сервитуттер.

Ауылдық сервитуттердің түрлері осындай болған: Iter - жаяу, салт әлде зембілмен басқа біреудің жерімен жүрy құқығы. Actus - басқа біреудің жерімен мал айдау құқығы. Via - басқа біреудің жерімен арбамен өту құқығы. Aquae dustus - басқа біреудің жерімен су өткізу құқығы. Aquae haustus - басқа біреудің жерінен су алу құқығы.

Жер әлде мал емес басқа заттарды пайдалануға берілетін. Мәселен, ақша. Ақшаны пайдалануға алған тұлға ақшаның жемісін пайдалануы мүмкін /сол ақшаны айналдыруға кіргізсе/. Тек қана иесінен алынған ақша толық сақталса. Ақшаны пайдаланатын тұлға, алған ақшасын сақтай алмаса, әрине ақшаның иесіне қарызы болып шыңады. Habitatio - өмір бойы иесінің ішінде тұру құқығы.

Ореrае - құлдарды әлде малды пайдалану құқығы. Пайдаланылатын зат құл болса - ореrае servoram, мал болса ореrае animalum аталатын.

3 сұрақ. Басқа тұлғаның пайдасына берілетін және мұраға

қалдырылатын құқықтар. Эмфитевзис. Суперфиций.

Кейбір пайдалану құқықтар басқа тұлғаға берілетін және мұраға қалдырылатын құқықтармен бірге берілетін. Осы құқықтар алдымен Румда болған жоқ. Оларды грек құқығы халықтар құқығының /ius. gentium/ арқасымен рум құқығына перегриңдердік преторлар кіргізген. Содан соң бұл құқықтардың аты латын тілінен емес, грек тілінен шықты. Оның біреуі Emphiteusis (эмфитевзис) екіншісі Superficies (суперфиций) болған. Emphiteusis - жер бөлімінен өмір бойы, басқа біреуге және мұра бойынша қалдыру құқықтарына қосылған пайдалану құқығы. Осы құқықты иесі жерімен және жердің жемісімен толық пайдаланады. Эмфитевзиспен пайдаланған тұлға жердің иесіне (мемлекет) жер сапасымен пайдаланатын төлемін төлеу міңдетті болған.

Оларды үш жыл бойында  төлемесе эмфитевзис құқығынан айырылатын. Пайдаланушы осы құқықты басқа біреуге сатып бергісі келсе, алдымен оны жер иесіне сатып беруге міндетті болатын. Басқа біреуге сатып берсе, жер иесіне екі продеят бағасынан беретін.

Superficies - эмфитевзиcға ұқсайтын құқық. Тек қана суперфициде жер емес, жердің үстінде салынған қозғалмайтын объектерін пайдалану құқығы берілетін. Бұл да басқа тұлғаның емес, жер иесінің меншігі болып есептелген.

Сонда үй салған тұлға сол  үйдің иесі емес, пайдаланушысы сияқты есептелген, өйткені жерден жерге салынған қозғалмайтын заттар айырылмайды деп есептелінген.

Pеcoris adaquuni - басқа біреудің жерінде мал суару құқығы.

Pascenti - басқа біреудің жерінде малды бағу құқығы. Қалалық сервитуттердің бірнеше түрлері болған:

Protegenti - құрлыста шатырды, көрші жерінің үстінгі жағына құру құқығы.

Tignmi immitendji - құрлыста көршінің қабырғасы арқылы мәтке тіреу құқығы.

Stillicidii - көршінің жерінен ағып атқан жауын суын пайдалану құқығы.

Fluminis - көршінің жерімен пайдаланған суын шығару құқығы.

Cloake - көршінің жерінен сарқынды суды өткізу құқығы.

Nelurninilus officiatur - көршіге құрылыспен күннің көзін жаптырмау міндеті. Осы мәселелер бойынша предиалдық әлде жергілікті сервитуттер заттарымен байланысты болатын, ал тұлғалармен байланысты сервитуттер Persoiioum (тұлғалы) деп аталатын.

Тұлғалы сервитуттер ерекше тұлғаларға берілетін. Сонда ерекше тұлға басқа біреудің затын (жер, әлде үй болса) тұтасымен пайдаланған. Бірақ та осы құқықтар мазмұны бойынша әртүрлі болатын. Usus – шектеулі пайдалану құқығы. Заттың иесі пайдаланатын тұлғаға бірнеше шек қоятын.

Мәселен: жеміспен тек қана керек кезде пайдалануға, бірақ сатуға әлде басқа біреуге беруге рұқсат берілмеген.

Usufructus - затпен және оның жемісімен пайдалану құқығы. Осы пайдаланатын тұлға заттың жемісі меншік құқыққа берілетін. Пайдаланатын тұлға затты басқа түрге айналдыруға құқықты болған жоқ. Мысалы, жерді өсімдік өсіруге берсе, оны басқа түрде құрлыс салуға рұқсат етілмеген.

Usus және Usufructus - пайдаланатын тұлғаға өмірлік түрінде берілетін, бірақ басқа біреуге беруге әлде мұра бойынша қалдыруға құқығы болған жоқ. Узуфрукттың ерекше түрі Quasiusufructus - квазиузуфрукт болатын. Онда Quasi сол сияқты мағынада Узуфрукт сияқты құқықты деп атауға болады.

 

 

4 сұрақ. Кепіл және оның түрлері.

Кепіл рум құқығында бірнеше  түрлі болатын. Сондықтан латынша  кепіл әртүрлі терминдермен аталған. Кепіл дегеніміз - басқа біреудің затын пайдалануға әлде иеленуге міндеттілікті келісім бойынша атқару үшін aлy құқығы болатын. Кепіл берген тұлға өзінің міндеттілігін атқармаса, сол заттан айырылатын. Ал міңдеттілік атқарылса, зат иесіне қайтарылатын. Кепілдіктің ежелгі түрі Fiducia - фидуция болатын. Фидуцин бойынша заттың иесі кепіл ұстайтын тұлғаға өзінің затын маниципация бойынша меншікке сатып беріп сол тұлғамен келісім бекіткен. Сал келісім орындалса, зат қайтарылады, ал орындалмаса, зат кепіл ұстайтын тұлғаға меншікте қалады. Фиддуциенттің бір жаман жағы болатын. Зат меншікке сатылған болса, сатып алған тұлға сол затты басқа біреуге сатып беруге, айырбастауға құқықығы болатын. Фиддуцияның орнына румдықтар кепілдің басқа түрін Pignus-пигнуст шығарған. Пигнус бойынша кепілдік зат меншікке емес, тек қана иемдену құқығына берілетін. Зат ұстайтын тұлға пайдаланатын және иемденетін құқығына ие болған жоқ. Тек қана келісім орындалмаса, зат ұстаған тұлғаға толық меншік құқығымен қалатын. Одан әрі кепілдің ең тараған және өте пайдалы және қолайлы түрі ipotheca - ипотека болған. Ипотека бойынша қарыз алушы өзінің кепілді затын қарыз берушіге бермей өзіне пайдалану үшін қолданатын. Қарыз алушы келісімді орындамаса, кепілдік зат қарыз беретін кісіге беріліп, саудалап сатылатын. Саудалап сатылған заттың бағасы қарыз берушіге ақшамен қайтарылатын. Сол ақша қарыз бағасына жетпесе, жетпейтін бағасын қарыз алушы төлеген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Est modus in rebus - Әрбір зат өлшенеді.

(Латын  мақалы)

 

10.ТАРАУ.  МІНДЕТТЕМЕ ТУРАЛЫ ҰҒЫМ.

 

10.1.Міндеттеме  анықтымасы.

10.2.Міндеттеменің  пайда болуы.

10.3. Міндеттемедегі  тұлғалар.

 10.4.Міндеттемеде тұлғаларды ауыстыру

10.5.Міндеттемені  орындау.

 

 

 

 

 

 

 

10.1. Міндеттеме аңықтымасы.