Конституциясы ҚР

 

Қазақстан Республикасының  Конституциясы

Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз.

1 бөлімі, Жалпы ережелер

2 бөлімі, Адам және азамат

3 бөлімі, Президент

4 бөлімі, Парламент

5 бөлімі, Үкімет

6 бөлімі, Конституциялық кеңес

7 бөлімі, Соттар және сот төрелігі

8 бөлімі, Жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару

9 бөлімі, Қорытынды және өтпелі ережелер

 

I БӨЛIМ

ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР

1-бап

1. Қазақстан Республикасы өзiн  демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары.

2. Республика қызметiнiң  түбегейлi принциптерi: қоғамдық татулық  пен саяси тұрақтылық; бүкiл халықтың  игiлiгiн көздейтiн экономикалық  даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демократиялық әдiстермен, оның iшiнде республикалық референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу.

2-бап

1. Қазақстан Республикасы - президенттiк  басқару нысанындағы бiртұтас  мемлекет.

2. Республиканың егемендiгi оның  бүкiл аумағын қамтиды. Мемлекет  өз аумағының тұтастығын, қол  сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз  етедi.

3. Республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысы, оның елордасының мәртебесі заңмен белгіленеді. Қазақстанның елордасы Астана қаласы болып табылады.

4. Қазақстан Республикасы  және Қазақстан атауларының мәнi  барабар.

3-бап

1. Мемлекеттiк билiктiң  бiрден-бiр бастауы - халық. 

2. Халық билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi.

3. Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды.  Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады.

Халық пен мемлекет атынан билiк  жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi шегiнде  Парламенттiң құқығы бар. Республика Үкiметi мен өзге де мемлекеттiк органдар мемлекет атынан оларға берiлген өкiлеттiктерi шегiнде ғана билiк жүргiзедi.

4. Республикада мемлекеттiк билiк  бiртұтас, ол Конституция мен заңдар  негiзiнде заң шығарушы, атқарушы  және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк  жүйесiн пайдалану арқылы, өзара  iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады. 

 

4-бап 

 

1. Қазақстан Республикасында  қолданылатын құқық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге  де нормативтiк құқықтық актiлердiң, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да мiндеттемелерiнiң, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесiнiң және Жоғарғы Соты нормативтiк қаулыларының нормалары болып табылады.

2. Конституцияның ең жоғары заңды  күшi бар және Республиканың  бүкiл аумағында ол тiкелей  қолданылады. 

3. Республика бекiткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшiн заң шығару талап етiлетiн жағдайдан басқа реттерде, тiкелей қолданылады.

4. Барлық заңдар, Республика  қатысушысы болып табылатын халықаралық  шарттар жарияланады. Азаматтардың  құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты нормативтiк құқықтық актiлердi ресми түрде жариялау оларды қолданудың мiндеттi шартты болып табылады.

5-бап

1. Қазақстан Республикасында идеологиялық  және саяси әр-алуандылық танылады. Мемлекеттік органдарда партия  ұйымдарын құруға жол берiлмейдi.

2. Қоғамдық бiрлестiктер  заң алдында бiрдей. Қоғамдық бiрлестiктер iсiне мемлекеттiң және мемлекет iсiне қоғамдық бiрлестiктердiң  заңсыз араласуына, қоғамдық бiрлестiктерге  мемлекеттiк органдардың қызметiн жүктеуге жол берiлмейдi.

3. Мақсаты немесе iс-әрекетi Республиканың  конституциялық құрылысын күштеп  өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан  келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бiрлестiктер құруға және олардың қызметiне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендiрiлген құрамалар құруға тыйым салынады.

4. Республикада басқа мемлекеттердiң  саяси партиялары мен кәсiптiк  одақтарының, дiни негiздегi партиялардың қызметiне, сондай-ақ саяси партиялармен кәсiптiк одақтарды шетелдiк заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берiлмейдi.

5. Шетелдiк дiни бiрлестiктердiң  Республика аумағындағы қызметi, сондай-ақ шетелдiк дiни орталықтардың  Республикадағы дiни бiрлестiктер  басшыларын тағайындауы Республиканың  тиiстi мемлекеттiк органдарымен келiсу арқылы жүзеге асырылады.

6-бап

1. Қазақстан Республикасында  мемлекеттiк меншiк пен жеке  меншiк танылады және бiрдей  қорғалады. 

2. Меншiк мiндет жүктейдi, оны пайдалану сонымен қатар  қоғам игiлiгіне де қызмет етуге  тиiс. Меншiк субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру көлемi мен шектерi, оларды қорғау кепiлдiктерi заңмен белгiленедi.

3. Жер және оның  қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер  мен жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай-ақ заңда белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы мүмкiн.  

7-бап

1. Қазақстан Республикасындағы  мемлекеттiк тiл - қазақ тiлi.

2. Мемлекеттiк ұйымдарда  және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады.

3. Мемлекет Қазақстан  халқының тiлдерiн үйрену мен  дамыту үшiн жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.

8-бапҚазақстан Республикасы халықаралық құқықтың принциптерi мен нормаларын құрметтейдi, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршiлiк қарым-қатынас жасау, олардың теңдiгi мен бiр-бiрiнiң iшкi iстерiне араласпау, халықаралық дауларды бейбiт жолмен шешу саясатын жүргiзедi, қарулы күштi бiрiншi болып қолданудан бас тартады.  

9-бап

Қазақстан Республикасының  мемлекеттiк рәміздері - Туы, Елтаңбасы  және Гимнi бар. Олардың сипаттамасы және ресми пайдаланылу тәртiбi конституциялық заңмен белгiленедi.

II БӨЛIМ 

АДАМ ЖӘНЕ АЗАМАТ

10-бап

1. Қазақстан Республикасының  азаматтығы заңға сәйкес алынады  және тоқтатылады, ол қандай  негiзде алынғанына қарамастан, бiрыңғай  және тең болып табылады.

2. Республиканың азаматын  ешқандай жағдайда азаматтығынан,  өзiнiң азаматтығын өзгерту құқығынан  айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан  тыс жерлерге аластауға болмайды.

3. Республика азаматының  басқа мемлекеттiң азаматтығында  болуы танылмайды.

11-бап

1. Республиканың халықаралық  шарттарында өзгеше белгiленбесе,  Қазақстан Республикасының азаматын  шет мемлекетке беруге болмайды.

2. Республика өзiнiң  одан тыс жерлерде жүрген азаматтарын  қорғауға және оларға қамқорлық  жасауға кепiлдiк бередi.

12-бап

1. Қазақстан Республикасында  Конституцияға сәйкес адам құқықтары  мен бостандықтары танылады және  оларға кепiлдiк берiледi.

2. Адам құқықтары мен  бостандықтары әркiмге тумысынан  жазылған, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айыра алмайды,  заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.

3. Республиканың азаматы  өзiнiң азаматтығына орай құқықтарға  ие болып, мiндеттер атқарады.

4. Конституцияда, заңдарда  және халықаралық шарттарда өзгеше  көзделмесе, шетелдiктер мен азаматтығы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшiн белгiленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ мiндеттер атқарады.

5. Адамның және азаматтың  өз құқықтары мен бостандықтарын  жүзеге асыруы басқа адамдардың  құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтiрмеуге тиiс.

13-бап

1. Әркiмнiң құқық субъектiсi  ретiнде танылуына құқығы бар  және өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда,  заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы.

2. Әркiмнiң өз құқықтары  мен бостандықтарының сот арқылы  қорғалуына құқығы бар. 

3. Әркiмнiң бiлiктi заң  көмегiн алуға құқығы бар. Заңда  көзделген реттерде заң көмегi  тегiн көрсетiледi.

14-бап

1. Заң мен сот алдында  жұрттың бәрi тең. 

2. Тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық  және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына,  нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi ешқандай кемсiтуге болмайды.

15-бап

1. Әркiмнiң өмiр сүруге  құқығы бар.

2. Ешкімнің өз бетінше  адам өмірін қиюға хақысы жоқ.  Өлім жазасы адамдардың қаза  болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар.  

 

16-бап

1. Әркiмнiң өзiнiң жеке  басының бостандығына құқығы бар.

2. Заңда көзделген  реттерде ғана және тек қана  соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы беріледі. Соттың санкциясынсыз адамды жетпіс екі сағаттан аспайтын мерзімге ұстауға болады.

3. Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған  әрбiр адам сол ұсталған, тұтқындалған немесе айып тағылған кезден бастап адвокаттың (қорғаушының) көмегiн пайдалануға құқылы.

17-бап

1. Адамның қадiр-қасиетiне  қол сұғылмайды.

2. Ешкiмдi азаптауға, оған  зорлық-зомбылық жасауға, басқадай  қатыгездiк немесе адамдық қадiр-қасиетiн  қорлайтындай жәбiр көрсетуге не жазалауға болмайды.

18-бап

1. Әркiмнiң жеке өмiрiне  қол сұғылмауына, өзiнiң және  отбасының құпиясы болуына, ар-намысы  мен абыройлы атының қорғалуына  құқығы бар. 

2. Әркiмнiң өзiнiң жеке  салымдары мен жинаған қаражатының,  жазысқан хаттарының, телефон арқылы сөйлескен сөздерiнiң, почта, телеграф арқылы және басқа жолдармен алысқан хабарларының құпиялылығы сақталуына құқығы бар. Бұл құқықты шектеуге заңда тiкелей белгiленген реттер мен тәртiп бойынша ғана жол берiледi.

3. Мемлекеттiк органдар, қоғамдық бiрлестiктер, лауазымды адамдар және бұқаралық ақпарат құралдары әрбiр азаматқа өзiнiң құқықтары мен мүдделерiне қатысты құжаттармен, шешiмдермен және ақпарат көздерiмен танысу мүмкiндiгiн қамтамасыз етуге мiндеттi.

19-бап

1. Әркiм өзiнiң қай  ұлтқа, қай партияға және қай дiнге жататынын өзi анықтауға және оны көрсету-көрсетпеуге хақылы.

2. Әркiмнiң ана тiлi  мен төл мәдениетiн пайдалануға,  қарым-қатынас, тәрбие, оқу және  шығармашылық тiлiн еркiн таңдап  алуға құқығы бар.

20-бап

1. Сөз бен шығармашылық еркiндiгiне кепiлдiк берiледi. Цензураға тыйым салынады.

2. Әркiмнiң заң жүзiнде  тыйым салынбаған кез келген  тәсiлмен еркiн ақпарат алуға  және таратуға құқығы бар. Қазақстан  Республикасының мемлекеттiк құпиясы  болып табылатын мәлiметтер тiзбесi заңмен белгiленедi.

3. Республиканың конституциялық  құрылысын күштеп өзгертудi, оның тұтастығын бұзуды, мемлекет қауiпсiздiгiне нұқсан келтiрудi, соғысты, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық астамшылықты, сондай-ақ қатыгездiк пен зорлық-зомбылыққа бас ұруды насихаттауға немесе үгiттеуге жол берiлмейдi.

21-бап

1. Қазақстан Республикасы  аумағында заңды түрде жүрген  әрбiр адам, заңда көрсетiлгеннен  басқа реттерде, оның аумағында  еркiн жүрiп-тұруға және тұрғылықты  мекендi өз қалауынша таңдап алуға  құқығы бар. 

2. Әркiмнiң Республикадан  тыс жерлерге кетуiне құқығы бар. Республика азаматтарының Республикаға кедергiсiз қайтып оралуына құқығы бар.

22-бап

1. Әркiмнiң ар-ождан  бостандығына құқығы бар. 

2. Ар-ождан бостандығы  құқығын жүзеге асыру жалпы  адамдық және азаматтық құқықтар  мен мемлекет алдындағы мiндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиiс.

23-бап

1. Қазақстан Республикасы  азаматтарының бiрлесу бостандығына  құқығы бар. Қоғамдық бiрлестiктердiң  қызметi заңмен реттеледi.

2. Әскери қызметшiлер,  ұлттық қауiпсiздiк органдарының, құқық қорғау органдарының қызметкерлерi мен судьялар партияларда, кәсiптiк одақтарда болмауға, қандай да бiр саяси партияны қолдап сөйлемеуге тиiс.

24-бап

1. Әркiмнiң еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсiп түрiн еркiн таңдауына құқығы бар. Ерiксiз еңбекке соттың үкiмi бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол берiледi.

2. Әркiмнiң қауiпсiздiк  пен тазалық талаптарына сай  еңбек ету жағдайына, еңбегi  үшiн нендей бiр кемсiтусiз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғалуға құқығы бар.

3. Ереуiл жасау құқығын  қоса алғанда, заңмен белгiленген  тәсiлдердi қолдана отырып, жеке  және ұжымдық еңбек дауларын  шешу құқығы мойындалады. 

4. Әркiмнiң тынығу құқығы бар. Еңбек шарты бойынша, жұмыс iстейтiндерге заңмен белгiленген жұмыс уақытының ұзақтығына, демалыс және мереке күндерiне, жыл сайынғы ақылы демалысқа кепiлдiк берiледi.

25-бап

1. Тұрғын үйге қол  сұғылмайды. Соттың шешiмiнсiз тұрғын  үйден айыруға жол берiлмейдi. Тұрғын үйге басып кiруге, оны  тексеруге және тiнтуге заңмен  белгiленген реттер мен тәртiп  бойынша ғана жол берiледi.