Изучение скифо-сакской эпохи Казахстана в трудах отечественных и российских исследователей (вторая половина ХХ - начало ХХI вв.)

- тарихнамалық мәліметтер дамуының сапа жағынан жаңа кезеңдерін айқындау және қаралып отырған кезеңдегі Қазақстандағы сақ-скифтер дәуірін зерттеу тарихының дәуірлерге бөлінуін дәлелдеу;

- сақ-скифтер қауымының этномәдени атрибуциясы жөніндегі мәселенің тарихнамасын зерттеу;

- Қазақстан территориясындағы ерте темір дәуірінің экономикалық және әлеуметтік-саяси қайта құрудың мәселелерін зерттеу;

-      мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыру барысында Қазақстан территориясындағы сақ-скифтер дәуірінің ескерткіштерін ғылыми зерттеу болашағы мен нәтижелерін айқындау;

-      Қазақстандағы ерте көшпелілер дәуірінің тарихи-мәдени мұрасының сақталуы мен мұражайландыру үдерісінің жағдайын бейнелейтін мәселелер шеңберін анықтау.

Диссертацияның әдіснамалық негізі ретінде кешенді, жүйелі, салыстырмалы-тарихи, аналитикалық және құрылымдық зерттеу әдістері қолданылды. Қазақстан территориясындағы сақ-скифтер дәуірін зерттеу тарихы тарихнамалық деректер кешенін тарихи-генетикалық және салыстырмалы-салғастырмалы тұрғыдан талдауды қарастырады, ол ғылыми-танымдық міндеттерді қою және оларды шешуде жалпы және айрықшаны айқындауға мүмкіндік береді.

Зерттеу міндеттері ХХ ғ. екінші жартысы – ХХI ғ. басындағы Қазақстандағы ерте темір дәуірінің тарихи-археологиялық зерттеу үдерісінің дамуы мен өзгеруін нақты бейнелеу мақсатында шындық пен деректілік принциптерін пайдалану қажеттілігін белгілейді.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы.

- көрсетілген кезеңдегі Қазақстан территориясындағы сақ-скифтер дәуірін тарихи-археологиялық зерттеу қорытындыларын жинақтайтын нәтижелерге талдау жасалды;

- ерте көшпелілер дәуірін ғылыми зерттеулердің дамуында сапалы өзгерістер айқындалды және Қазақстанның ерте темір дәуірі бойынша археологиялық мәліметтерді түсіндіруде теориялық және практикалық әдістердің өзгеруін бейнелейтін автордың дәуірге бөлуі ұсынылған;

- Қазақстан территориясындағы б.з. дейінгі I-мың жылдықтағы этномәдени жағдай мәселелері бойынша жазба деректер мен археологиялық ескерткіштердің мәліметтері жүйеге келтірілді;

- сақ-скифтер дәуірі бойынша археологиялық деректердің теориялық-танымдық мазмұны ашылды;

- еуразиялық даланың ерте көшпелілер қауымының әлеуметтік-экономикалық және саяси ұйымдастырылуы бойынша тарихи ғылымның мәліметтеріне талдау жасалып, жинақталды;

- Қазақстан Республикасының қазіргі заңнамалық жағдайына талдау жасалды, бұл талдау археологиялық ескерткіштердің сансыз көп және көрнекті санаты ретіндегі Қазақстанның тарихи-мәдени мұрасы мен ерте темір дәуірінің нысандарын қорғауды белгілейді;

- ерте көшпелілердің мәдени мұрасын сақтап қалу, мұражайландыру және пайдаланудың негізгі бағыттары белгіленді.

Қорғауға ұсынылатын ережелер. Жоғарыда айтылғанды ескере отырып, төмендегі ережелер қорғауға ұсынылып отыр:

1 Сақ-скифтер қауымының тарихнамасында келесі мәселелер басты және пікірталастық болып табылады: көшпелілердің генезисі мен шаруашылық негіздерінің қалыптасуы, сақ мәдениетінің пайда болуы, қоғамның әлеуметтік жіктенуінің дәрежесі, саяси генезистің деңгейі, ерте темір дәуіріндегі Қазақстан халқының этникалық және тілдік тәнділігі.

2 Автор ХХ ғ. екінші жартысы – ХХI ғ. басындағы Қазақстанның сақ-скифтер дәуірін зерттеу тарихын үш кезеңге бөліп көрсетті, бұл диссертациялық зерттеудің нақты мазмұнымен дәлелденген.

3 Белгіленген кезеңнің тарихнамасында әлеуметтік-экономикалық қатынастардың негізгі аспектілері мен этномәдени сипат мәселелері бойынша археологиялық материалды түсіндіруде тарихи мәнмәтініне аса көңіл бөлінбейді, сондықтан ғылыми зерттеулерде теориялық-әдіснамалық әдістер мен кешенділікті жетілдіру қажет.

4 Автордың ойынша, Қазақстанның ерте темір дәуірін әрі қарай зерттеудің перспективалық бағыттары ретінде отырықшылық ескерткіштерін іздеу шеңберін кеңейту; барынша жоғары қайта құру тарихи-мәдени деңгейге шығу мақсатында жерлеу және мекендеу нысандарының ара қатысын белгілеу; сақ-скифтер қауымының әлеуметтік құрылымын зерттеп білу үшін элиталық обаларды әрі қарай зерттеу; археологиялық ескерткіштерді зерттеу бойынша ақпараттылықты арттыру мақсатында пәнаралық әдісті кеңінен қолдану.

5 Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыру барысында Қазақстанның сақ-скифтер дәуіріндегі ескерткіштерді зерттеудің жоғары ғылыми әлеуеті мен нәтижелілігі белгіленді және археологиялық жаңалықтардың қазіргі қоғамға әсер ету деңгейі анықталды.

6 Ерте көшпелілердің тарихи-мәдени мұрасының нысандарын мұражайландыру жобаларын әзірлеу және енгізуге талдау жасау негізінде Қазақстанның сақ-скифтердің археологиялық ескерткіштерін сақтау және қайта қалпына келтіру үдерісі қиынға түсетіні анықталды.

Жұмыстың тәжірибелік мәні. Қазақстанның сақ-скифтер дәуірін тану үдерісіне зерттеу жасау арқылы тарихи ғылымның осы саласын әрі қарай дамытуға болады, өйткені бұл кейінгі әзірлемелердің перспективалық бағыттарын айқындауға мүмкіндік береді. Аталмыш тарихнамалық тәжірибенің теориялық-әдіснамалық құндылығы Қазақстанның ерте темір дәуірінің тарихы мен археологиясындағы ғылыми әдістерді түсінуде ғана емес, оның педагогикалық мағынасы да бар – студенттер кәсіби тұрғыдан дағдылана отырып, білім алады.

Зерттеу мәліметтері Қазақстан және Еуразияны археологиялық зерттеу тарихнамасын жасауда пайдалануымен қатар, жоғары оқу орындарының тарих факультеттерінде оқытылатын дәріс және арнайы курстарда пайдалануы мүмкін. Мемлекеттік «Мәдени мұра» бағдарламасын орындау аясында ерте көшпелілер дәуірінің ескерткіштерін сақтау және мұражайландыру үдерістерінің мәнін түсінудің терең мәнділігі бар, бұл өз кезегінде, мұражай экспозицияларын ұйымдастыру және Қазақстанның тарихи-танымдық туризмінде сақ-скифтер дәуірінің эталондық ескерткіштерін пайдалануды белсендіруге мүмкіндік береді.

Жұмыс құрылымы. Диссертация кіріспеден, жеті бөлікті қамтитын үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған дерек көздері мен қосымшалардан тұрады.

BEDELBAEVA MARINA VASILEVNA

The study of Saka-Scythian culture in works of Russian and native researchers (the second half of ХХ c.-beginning of ХХI c.)

SUMMARY

of thesis for Candidate of Historical Sciences degree in following specializations -07.00.09- historiography, source studies and methods of historical research.

Topicality of the issue. Under the conditions of development in independent Kazakhstan there is a lively process of national identity formation takes place, where historical-cultural value of significant sites of Saka-Scythian epoch is of a great importance. A distinctive feature of modern historical researches is an active role of the country in their organization by realization of «Cultural heritage» state program, initiated by the Head of state N.A. Nazarbaev. This thesis is the first experience of historiographical conceptualization of Saka-Scythian epoch study in the second half of ХХ c.-beginning of ХХI c.

The aim and tasks of research. The aim of this work is to historiographically investigate the dynamics of scientific knowledge and process of Saka-Scythian epoch study in Kazakhstan in the second half of ХХ c.-beginning of ХХI c. This aim allots the following tasks :

- to reveal the theoretical and methodological background of historical research of Saka-Scythian epoch on the territory of Kazakhstan in Russian and native historiographics;

- to determinate data capability of source written and archeological data base and their reflection in scientific researches;

- to educe absolutely new stages in development of historiographical material and prove authorial scientific history periodization of Saka-Scythian epoch on the territory of Kazakhstan;

- to investigate historiographics of ethno cultural attribution issue of Saka-Scythian community;

- to study economical and socio-political problems of Early Iron reconstruction on the territory of Kazakhstan;

- to elucidate results of scientific research perspectives of monuments belonging to Saka-Scythian epoch on the territory of Kazakhstan during realization of «Cultural heritage» program;

-      to determinate range of problems reflecting the process of preservation and museumification of historical cultural heritage of early Kazakh nomads.

Methodological base of thesis are the principle of historism, complex, systematic, comparatively historical, analytical and structural methods of research. The history of Saka-Scythian epoch study consists of historical genetic and contrastive-comparative analysis of historiographical sources. It helps to find out common and specific features in tasks statement.

The task statement of research determinates a necessity of principles usage of objectivity and authenticity in order to reflect the process of historical archeological study of Early Iron Age in Kazakhstan in the second half of ХХ c.-beginning of ХХI c.

Scientific recency of work

- the analysis of results, summarizing all historical archeological study of Saka-Scythian epoch in Kazakhstan of stated period has been made;

- the radical changes in scientific researches development of Early nomads epoch were educed and authorial periodization of this process, reflecting dynamics of theoretical and practical approaches at interpretation of archeological Early Iron Age material in Kazakhstan was presented;

- the written sources and archeological artifacts data of I mil. B.C.E. were systemized;

- the epistemological content of archeological sources of Saka-Scythian epoch was revealed;

- the historical science data were analyzed and generalized according to social economical and political society organization of ancient nomads in Eurasian prairies;

- the analysis of modern legislative situation in Republic of Kazakhstan was presented. It reflects the historical cultural heritage conservation of Kazakhstan and Early Iron Age artifacts as the most numerous;

- the main directions of preservation, museumification and usage of cultural heritage of ancient nomads were determined.

Statements for defense. Based on the above the following statements were proposed for defense :

1 In historiography of Saka-Scythian community the main problems for discussion are the following ones : genesis and formation of nomadism economic bases, derivation of the Saka culture, the degree of social differentiation, the politogenesis level, ethnical and language belonging of Kazakhstan’s population in the Iron Age.

2 The history of the Saka-Scythian epoch study in the second half of ХХ c.-beginning of ХХI c. was divided into 3 periods.

3 In historiographics of stated period insufficient attention is given to historical context in interpretation of archeological material at main ethno cultural aspects, it follows that there is a necessity of developing theoretical methods and complexity in scientific researches.

4 Potential directions in further researches of Early Iron Age in Kazakhstan according to author are the following ones : expansion of sedentism monuments search, correlation of exequial and settlement objects; further research of elite burial mounds for social structure study of Saka-Scythian society; wide application of interdisciplinary approach for the purpose of growth informativity.

5 The high effectiveness and significant scientific potential of Saka-Scythian monuments research were made during the process of «Cultural heritage» program realization and efficiency of archeological discoveries on modern society was established.

6 The difficulty of the preservation and reconstruction process of Saka-Scythian archeological monuments on the territory of Kazakhstan and museumification projects introduction has been.

Practical relevance of work. The research of study process of Saka-Scythian epoch in Kazakhstan promotes further development of this historical science branch, as far as helps to educe the most potential directions of future elaboration. The theoretical methodological value of this historiographical experience is not only in learning of scientific approaches in the history and archeology of Early Iron Age of Kazakhstan, but it has educational sense – teaching of students during the process of professional skills acquisition.

The research’s material can be applied in historiography creation of archeological study in Kazakhstan and Eurasia, and also in lecture and special courses of historical faculties of universities. The conceptualization of conservation and museumification processes of ancient nomads epoch as a part of «Cultural heritage» state program has a great significance. It can be practically realized in organization of museum expositions and activation of monuments usage of Saka-Scythian epoch in historical cognitive tourism in Kazakhstan.

Structure of work. The thesis consists of introduction, three sections, including seven subsections, conclusion, bibliography and appendix.

Подписано в печать 18.11.2010 г.

Бумага офсетная. Формат бумаги 60х84 1/16

Объем 1,5 уч.-изд.л. Тираж 100 экз. Заказ № 532.

Отпечатано в типографии Издательства КарГУ им. Е.А. Букетова

100012, г. Караганда, ул. Гоголя, 38