Истории Беларуси

Гитлеровцы разрушили  и сожгли 209 городов и районных центров, 9 200 деревень, 628 из них - с людьми. Погибло свыше 2,2 млн. человек. Республика лишилась более половины национального  богатства. Это составило 75 млрд. рублей, что было равнозначно 35 ее бюджетам 1940 г.

После освобождения правительство  БССР потребовало от Германии выплаты  респараций на сумму 1 млрд 500 млн американских долларов, что составляло около 10 % понесенных Беларусь потерь. БССР смогла получить только незначительную часть требуемой суммы. Восстановление народного хозяйства началось со времени освобождения от немецко-фашистских захватчиков восточных районов республики (осень 1943 г.) и продолжалось до начала 1950-х гг.

В рамках плановой системы восстановление народного хозяйства БССР намеревались завершить на протяжении 1946 – 1950 гг. Акцент был сделан ускоренное восстановление торфодобычи, энергетики и развитие машиностроения, создание таких отраслей промышленности, которых ранее в Беларуси не существовало: автомобилестроение, тракторостроение и др.

Остро стояла проблема, связанная  с нехваткой квалифицированных  рабочих кадров и строительных материалов. Первая проблема в значительной мере решалась тремя путями: 1. Подготовка рабочих через систему государственных трудовых резервов (ремесленные училища и ФЗУ). 2. Подготовкой квалифицированных кадров непосредственно на предприятиях, в том числе и за пределами Беларуси. 3. Направлением рабочих и инженерно-технического персонала из других республик СССР.

На помощь Беларуси пришли союзные республики. В 1944 г. советское  правительство ассигновало на восстановление хозяйства БССР 490,7 млн. рублей, в 1945 г. - 1200 млн. рублей. В 1944 - первой половине 1945 гг. БССР получила 37 металлообрабатывающих  заводов, полные комплекты оборудования для автомобильного, велосипедного и инструментального заводов в Минске, стеклозаводов в Витебске, Гомеле и Минске, для Могилевской фабрики искусственного волокна, Оршанского льнокомбината и др. Тысячи специалистов народного хозяйства прибыли из России, Украины и других республик.

К июлю 1945 г. в республике было восстановлено более 8 тыс. промышленных предприятий, мастерских, артелей. К  февралю 1946 г. было восстановлено более 10 тыс. км. железных дорог, 1735 мостов. Со второго полугодия 1944 г. стали работать 72 электростанции.

Тем не менее, в сентябре 1946г., когда был принят Закон о  пятилетнем плане восстановления и  развития Народного хозяйства БССР на 1946-1950 гг., экономика республики находилась в тяжелейшем состоянии. Ее промышленность в 1945 г. произвела только 20% довоенного объема промышленности. Население остро нуждалось в жилье, одежде, обуви, предметах первой необходимости. Не хватало рабочих рук.

Народ республики работал  с большим энтузиазмом. Его усилиями к концу 1950 г. промышленность БССР по объему валовой продукции превысила довоенной уровень на 15%, причем в Западных областях Беларуси почти в 2 раза. В 1950 г. выработка электроэнергии превысила довоенный уровень на 47%.

В пятой пятилетке (1951-1955) в Беларуси вошло в строй 150 крупных промышленных предприятий и более 200 средних и мелких. В их числе были Минские подшипниковый и часовой заводы, радиозавод, завод отопительного оборудования, камвольный комбинат, завод швейных машин в Орше, Витебская шелкоткацкая фабрика и др. За годы пятилетки валовой объем промышленной продукции увеличился более чем в два раза.

Более сложным и противоречивым явилось восстановление сельскохозяйственного  производства. За годы оккупации пришли в негодность и запустение сотни тысяч гектаров сельскохозяйственных угодий, резко сократилось поголовье скота. Сельское население за годы войны значительно сократилось. Сотни тысяч сельчан погибли, многие были угнаны в Германию. В результате в сельском хозяйстве работали практически только женщины, подростки и старики. К весеннему севу 1946 г. не хватало семян, минеральных удобрений, инвентаря и машин. Из-за нехватки лошадей и тракторов в качестве тягловой силы использовались коровы. В плуг запрягались даже люди - по 3-4 женщины, дети.

Произошло возвращение к колхозно-совхозной системе, хотя для этого не существовало ни материально-технических предпосылок (большая часть МТС осталась без техники), ни желания белорусских сельчан. Несмотря на административную ответственность за невыработку обязательной нормы трудодней в 1946 г. коло 11 тыс. взрослых колхозников в БССР не выработали ни одного трудодня. А выше 240 тыс. не выполнили и обязательной нормы. Производство личных хозяйств сдерживалось наличием жесткой налоговой системы (облагались деревья и др).

За три послевоенных года колхозы БССР получили 160 тыс. т. зерна, 122 тыс. лошадей, 113 тыс. голов  крупного рогатого скота и др. В 1948 г. Совет Министров СССР принял решение  о мерах помощи сельскому хозяйству  Беларуси, на основании которого республика получила 3 тыс. тракторов, 200 комбайнов, 2 тыс. тракторных плугов и др. Определенные надежды возлагались на укрупнение колхозов.

Существенно ухудшила ситуацию в сельском хозяйстве республики массовая коллективизация в западных областях Беларуси. Решение о ее проведении было принято в феврале 1949 г. на 19 съезде КПБ и за 2 года она была завершена. Одновременно происходило сселение с хуторов, что вместе со сменой  традиционных форм хозяйствования нанесло существенный удар по сх производству.

Не улучшили ситуацию в сх и административные мероприятия того времени: “борьбу” с нарушениями Устава сельхозартели, укрупнение колхозов. Послденее было провденео в начале 1950-х гг. с целью более эффективного использования сх техники, но без учета специализации производства соединенных сельхозартелей и возможности эффективно руководить такими огромными коллективными хозяйствами.

Со сменой руководства  СССР в 1953 г. были сделаны попытки  улучшить ситуацию в сельском хозяйстве. Увеличилось производство сельскохозяйственной техники, были списаны задолженности с колхозов, колхозы были укреплены кадрами специалистов, изменился порядок планирования. Вместо централизованного задания, когда колхозам и совхозам определялись планы сева в гектарах и по отдельным культурам, содержания скота по видам и количеству голов и т.д., устанавливался только общий объем продаж государству продукции. Это способствовало расширению самостоятельности, развязыванию инициативы колхозов и совхозов для более рационального ведения хозяйства. К концу пятилетки сельское хозяйство заметно окрепло. Вместе с тем многие колхозы оставались экономически слабыми.

Вопрос 13. Матэрыяльнае і бытавое становішча працоўных  рэспублікі (1945 – 55 гг.).

Пасля вызвалення Беларусі ад фашысцкіх захопнікаў жыллевыя і камунальна-бытавя ўмовы жыцця насельніцтва былі катастрафічнымі. Акупанты знішчылі на Беларусі 70 тыс. жылых дамоў, якія належылі дзяржаве, і звыш 391 тыс. жылых дамоў, што належалі да асабістай уласнасці грамадзян. Мільёны людзей засталіся без прытулку, не хапала адзення, абутку, іншых прадметаў, неабходных для забеспячэння элементарнай жыццядзейнасці чалавека. Дапамога накіроўвалася з іншых рэспублік СССР, але ў большасці эканомка СССР у 1944 – 1945 гг. працавала на армію.

Паляпшэнне  матэрыяльнага становішча насельніцтва магло адбыцца толькі за кошт аднаўлення народнай гаспадаркі. У ліку першачарговых задач пасляваеннага часу было вырашэнне харчовай праблемы, а таксама забеспячэнне насельніцтва прамысловымі таварамі першага ўжытку. На дабрабыт жыхароў БССР адмоўна ўплывалі цяжкасці ў развіцці сельскай гаспадаркі. Да таго ж паўдневыя раены СССР (частка Гомельская вобласці) у 1946 г. ахапіла засуха. У 1946 – 1947 гг. у Беларусі, як і ва ўсей краіне, дзенічала картачная сістэма нарміраванага забеспячэння рабочых і служачых. Устаноўленыя нормы прадуктаў і тавараў былі сціплымі, але прадаваліся яны па адносна нізкіх рознічных цэнах. Картачная сістэма была вымушанай мерай. Яна дазволіла ў цяжкіх умовах пасляваеннага часу і першых пасляваенных гадоў больш рацыянальна выкарыстаць наяўныя рэсурсы харчавання і прадметаў першая неабходнасці.Хлебныя карткі ў ліпені 1946 г. атрымлівалі звыш 2,3 млн чалавек. Іншымі харчовымі таварамі забяспечвалася толькі насельніцтва Мінска.

Паступова асноўнай крыніцай даходаў жыхароў горада станавілася заработная плата. У 1946 г. яна была павялічана ў вядучых галінах прамысловасці. Нізкааплатныя катэгорыі рабочых і служачых, студэнты і пенсіянеры атрымалі “хлебную надбаўку”. Яна была ўведзена адначасова з павышеннем пайковых цэн на хлеб у сувязі з падрыхтоўкай да адмены картачнай сістэмы (снежань 1947 г.) і пераходам да”свабоднага гандлю”. Адмена картачная сістэмы спалучалася з грашовай рэформай (замена старых грашовых знакаў новымі, ліквідацыя вынікаў інфляцыі скасаваннем “непрацоўных даходаў” на ашчадных кніжках, устанаўленне адзіных дзяржаўных цэн. У выніку грашовай рэформы адбылося зніжэнне цэн. Потым цэны зніжаліся на большасць тавараў у 1949 – 1950 гг.

Адной з асноўных праблем на весцы і ў горадзе  быў недахоп жылля. Будаўніцтва  ішло высокімі тэмпамі. Дзяржаўныя і кааператыўныя арганізацыі на гэтыя меры затрацілі на 53% больш сродкаў, чем за ўсе папярэднія гады. Толькі ў 1946 – 1950 гг. з зямлянак і неўпарадкаваных памяшканняў перасяліліся ў адбудаваныя дамы каля 2 млн жыхароў рэспублікі. Але жыллевае будаўніцтва стрымлівалася адсутнасцю будаўнічых матэрыялаў і рабочай сілы, якая накіроўвалася найперш на прамысловае будаўніцтва, нізкай механізацыяй работ, а таксама нездавальняючай арганізацыяй працы. У выніку даваенны фонд Мінска быў адноўлены крыху больш за 80 %, а ў іншых гарадах – толькі на 50 %.

Адначасова  аднаўлялася і пачынала дзейнічаць сетка прадпрыемстваў гандлю і грамадскага  харчавання. На канец 1945 г. насельніцтва Беларусі ўжо абслугоўвалі каля 6 тыс. магазінаў, 1117 гандлевых палатак, звыш 1 тыс. прадпрыемстваў грамадскага харчавання, у тым ліку 950 сталовых, рэстаранаў і чайных.

Пашыраўся гандаль  на калгасных рынках, аднак цэны тут былі высокімі і маладаступнымі для шырокіх слаеў насельніцтва. У паляпшэнні матэрыяльнага становішча беларускага народа важнае значэнне мелі пастаўкі неабходных тавараў з іншых рэспублік і рэгіенаў краіны. Ужо ў першыя дні ліпеня 1944 г. Наркамат гандлю СССР прызначыў для неадкладнай адпраўкі ў Мінск, Віцебск і Магілеў 88 вагонаў з рознымі таварамі.

Умовы жыцця  многіх сем’яў рабочых, служачых, калгаснікаў  вельмі ўскладняліся марудным аднаўленнем  дзіцячых садоў. На канец 1955 г. ва ўсей рэспубліцы ў пастаянных дзіцячых яслях  і садах налічвалася ўсяго 50 тыс. месц, што было значна менш, чем да вайны. А ў сельскай мясцовасці гэтыя ўстановы наогул былі рэдкай з’явай.

Важнай сацыяльнай задачай было аказанне матэрыяльнай і іншай дапамогі інвалідам ВАВ, дэмабілізаваным воінам, а таксама  сем’ям загінуўшых. З пачатку вызвалення рэспублікі і да канца вайны сем’ям франтавікоў было выплачана звыш 331 млн рублёў пенсій і дапамогі. Значную дзяржаўную дапамогу на выхаванне дзяцей пачалі атрымліваць адзінокія і шматдзетныя маці: да канца 1945 г. ім было выплачана 128, 1 млн рублёў.

У ліку першачарговых  задач было ўладкаванне дзяцей-сірот, якіх стала шмат на Беларусі. З кароткі час былі створаны 252 дзіцячыя дамы, у якіх выхоўваліся каля 27 тыс. хлопчыкаў і дзяўчынак. У канцы 1955 г. на Беларусі працавала 36 дамоў састарэлых і інвалідаў, дзе знаходзіліся на поўным дзяржаўным утрыманні звыш 4 тыс. чалавек.

Праблемай, што  патрабавала перашчарговага вырашэння, з’яўлялася ахова здароўя. За гады вайны было разбурана боьш за 8- % медыцынскіх устаноў, на 60 % скарацілася  колькасць дактароў. У многіх раенах лютавалі масавыя інфекцыйныя захворванні, асабліва тыф і малярыя. Улічваючы гэта, урад БССР выдзеліў сродкі на ахову здароўя. У Беларусь ішла дапамога з іншых рэспублік,з боку ААН. У выкінку ўжо да 1949 г. поўнасцю аднавілася сетка медыцынскіх устаноў. Але забяспечанасць бальнічнымі ложкамі і медыцынскім персаналам у рэспубліцы заставалася ніжэй сярэднесаюзнага ўзроўню.

Адной з важнейшых  задач было аднаўленне работы медыка-санітарных устаноў, аказанне насельніцтву рэгулярнай медыцынскай дапамогі. У 1944 г. органы аховы здароўя рэспублікі правялі масавае санітарнае абследване насельніцтва, якім было ахоплена каля 3 млн. чалавек. Пры гэтым у першую чаргу намаганні медыцынскіх работнікаў былі скіраваны на ліквідацыю інфекцыйных і эпідэмічных захворванняў, якія ўзніклі ў гады акупацыі. Барацьбе з захворваннямі спрыяла паступовае пашырэнне сеткі медыцынскіх устаноў, а таксама дапамога воінскіх медыцынскіх служб, Наркамздрава СССР, які прыслаў у рэспубліку 26 супрацьэпідэмічных атрадаў. Агульнымі намаганнямі да сярэдзіны 1945. У Беларусі была ў асноўным ліквідавана эпідэмія сыпнога тыфу.

На канец 1945 г. у рэспубліцы ўжо налічвалася 597 бальнічных устаноў на 26,4 тыс. ложкаў. У іх працавала 3115 урачоў і 13,8 тыс. сярэдніх медыцынскіх работнікаў. Шырокую  лячэбна-рафілактычную работу разгарнулі калектывы 1,2,3-й клінічных бальніц Мінска, абласных бальніц у Мінску, Гомелі, Віцебску, Гродне, Магілеве, Брэсце, а таксама лячэбны ўстановы іншых гарадоў, раенных цэнтраў і паселкаў рэспублікі. Аднавілася ў рэспубліцы падрыхтоўка медыцынскіх кадраў з вышэйшай і сярэдняй адукацыяй.

У наступны час  сістэма аховы здароўя БССР хоць і марудна, але ўмацоўвалася, яе ўстановы аснашчаліся новым медыцынскім  абсталяванне, папаўняліся кваліфікаванымі  кадрамі.

На працягу  першага пасляваеннага дзесяцігоддзя, дзякуючы самаадданай працы насельніцтва, дапамозе саюзнага кіраўніцтва, матэрыяльнае і сацыяльнае становішча беларускага народа няўхільна паляпшалася. Цяжкасці ж на гэтым шляху разглядаліся як часовыя.

Вопрос 14. Культурнае развіцце рэспублікі (1945 – 55 гг).

За годы войны была почти уничтожена материально-техническая  база учреждений науки, образования  и культуры, многие научные работники  погибли, не хватало преподавателей. В школах учились по старым газетам, их же использовали в качестве тетрадей, обычные угли заменяли мел, а чернила делали из сажи. На восстановление учреждений образования руководством Союза и БССР направлялись большие средства, существенную помощь оказали другие республики СССР, в первую очередь РСФСР. Министерство просвещения России направило в белорусские школы около 10 млн учебников, свыше 3 млн тетрадей, на миллиард рублей другого оборудования. С помощью вузов Москвы на станции Сходня с осени 1943 г. восстановил работу БГУ.

Особенные трудности  пришлось преодолеть в Западной Беларуси, где по сути заново создавалась сеть белорусских учебных учреждений. Многие из учителей, которые работали здесь в годы войны, оставили родину, некоторые попали в советские тюрьмы, или погибли. Усложняло ситуацию и настороженное отношение крестьянства к советской власти, наличие вооруженных формирований, существенное влияние католического образования. Но совместные усилия позволили уже с 1949 – 1950 гг. перейти ко всеобщему семилетнему образованию в беларуси.