Адмена прыгоннага права

  Такім чынам, галоўным прыгонніцкім перажыткам ў эканоміцы пасля рэформы з’яўлялася памешчыцкае землеўладанне. Захоўваліся таксама сервітуты, цераспалосіца, ва ўсходней частцы Беларусі не было ліквідавана абшчыннае земле карыстанне: 86% усіх сялянскіх двароў Магілёўскай і 46% Віцебскай губерняў уваходзілі ў абшчыны, якія звязвалі сялян кругавой парукай і прымацоўвалі іх як да зямлі, так і да памешчыка. Нават зніжаныя выкупныя плацяжы  аказаліся не пад сілу памешчыкам. Нядоімкі па іх былі настолькі вялікімі, што ўрад вымушаны быў указам ад 28 снежня 1881г. зрабіць агульнае зніжэнне выкупных плацяжоў, якое закранула таксама і Беларусь.

  Разам з тым рэформа з’явілася паваротным момантам у гістарычным развіцці ўсёй Расіі, у тым ліку і Беларусі. Сяляне атрымалі асабістыя і маёмасныя правы, саслоўнае самакіраванне. Была ліквідавана манаполія памешчыкоў на эксплуатацыю сялянскай працы, што садзейнічала росту рынку рабочай сілы ў прамысловасці і сельскай гаспадарцы. Значна хутчэй сталі развівацца прадукцыйныя сілы,складаліся ўмовы для ўстанаўлення капіталістычнага спосабу вытворчасці.

  У той жа час трэба мець на ўвазе, што калі для рускай вёскі рэформа  мела вялікае значэнне, то для Беларусі яна была недастатковай. Больш высокі ўзровень таварна –грашовых адносін  патрабаваў і больш радыкальных змен. Тое, што зрабіў царскі ўрад у 1861 г.,у ВКЛ планавалася значна раней. Надзеі сялян на цара, як нідзе, засталіся далёкімі ад чаканых. Маючы велізарныя асабістыя зямельныя ўладанні ў Беларусі, цар не перадаў іх малазямельным. Не былі размеркаваны на карысць сялян і землі магнацкіх латыфундый, якімі вызначаўся Беларускі край. Сяляне атрымалі недастатковыя надзелы, якія іх не маглі пракарміць. У Расіі захавалася прыгонніцкае сялянскае самакіраванне па ўзору сельскага міра, якое было пашырана на Заходнюю і Цэнтральную Беларусь і дзе яно раней існавала. Калі раней сяляне не маглі пакінуць месцажыхарства без згоды памешчыкаў, то пасля 1861 г. яны не маглі гэта зрабіць без згоды сялянскага грамадства. Прыгонніцкія перажыткі ў Беларусі істотна стрымлівалі развіццё  сельскага прадпрымальніцтва і фарміраванеетут рынку рабочай сілы.

  Нягледзячы  на тое што рэформа 1861 г. праводзілася прыгоннікамі, характарызавалася прыгонніцкімі  рысамі змест яе быў буржуазны. Адмена прыгону з'явілася зыходным пунктам  капіталістычнай грамадска-палітычнай фармацыі ў Расіі, «азначае сабой пачатак новай, буржуазнай Расіі, якая вырастала з прыгонніцкай эпохі». Сяляне юрыдычна сталі свабоднымі і таму самастойнымі ў адносінах да рынку, што стварала ўмовы для фарміравання свабодных дагаворных вытворчых адносін і тым самым для усталявання капіталістычнага спосабу вытворчасці. Асабістае вызваленне іх з'явілася адным з рашаючых фактараў, што забяспечлі перамогу новай, капіталістычнай сістэмы гаспадаркі. Асноўнай умовай вызвалення сялян ад прыгоннай залежнасці быў выкуп зямлі (дакладней — феадальных павіннасцей). Ён меў капіталістычны характер. Характарызуючы прыгонніцкія рысы выкупу, У. I. Ленін разам з тым падкрэсліваў, што сам факт яго, набыцця сродкаў вытворчасці за грошы сведчыць ужо аб панаванні капіталістычных прынцыпаў на аснове якіх толькі і магла адбыцца такая купля. Сяляне, што карысталіся надзельнай зямлёй пры феадалізме толькі пры ўмове адбывання паншчыннай або аброчнай павіннасці, з выкупам гэтых павіннасцей рабіліся яе ўладальнікамі.

  3 адменай прыгону сяляне — вытворцы  з пераважна натуральнай гаспадаркай  — ператвараліся у таваравытворцаў буржуазнага грамадства. «Паколькі селянін вырываўся з-пад улады прыгонніка, пастолькі ён станавіўся пад уладу грошай, трапляў ва ўмовы таварнай вытворчасці, аказваўся ў залежнасці ад капіталу, які нараджаўся». Гэты працэс у сялянскай гаспадарцы паскараўся неабходнасцю выплаты выкупных плацяжоў і працэнтаў па дадзенай пад іх выкупной пазыцы, узмацненнем падатковага цяжару ў цэлым. Рэформа 1861 г. — першы крок развіцця капіталізму ў сельскай гаспадарцы па прускім шляху, г. зн. праз павольнае перарастанне прыгонніцкай панскай гаспадаркі ў буржуазна-юнкерскую, свабодную ад феадальных путаў. Рэформа захоўвала і пашырала асновы для буржуазна-панскага (прускага) шляху буржуазнай аграрнай эвалюцыі і разам з тым захоўвала сялянскую гаспадарку як самастойную форму грамадскай вытворчасці, г. зн. сацыяльна-эканамічныя перадумовы для буржуазна-сялянскага (амерыканскага) шляху аграрнага развщця, хоць і рэзка абмяжоўвала яго магчымасці.

  Рэформа 1861 г. у Расіі была першай панскай  «чысткай зямель» у інтарэсах  капіталізму, што нараджаўся ў земляробстве, праведзенай шляхам масавага гвалту над сялянствам. На Беларусі тэты працэс выяўляўся ў захаванні за памешчыкамі значнай часткі адрэзкаў і прысваенні лепшых сялянскіх зямель пры адмежаванні і развярстанні ўгоддзяў. Другой праявай экспрапрыяцыі сялянства ў ходзе правядзення ў жыццё рэформы была выкупная аперацыя. Нягледзячы на значнае паніжэнне выкупных плацяжоў пры рэалізацыі рэформы 1861 г. на Беларусі пераход сялян на выкуп пры незабяспечанасці зямлёй і узмацненні агульнага падатковага прыгнёту паскорыў пралетарызацыю і паўперызацыю большай іх часткі, прывёў да паступлення буйных выкупных сум у рукі памешчыкаў і дзяржавы.

  Адмена  прыгону паклала пачатак працэсу разлажэння сялянства на сялянскую буржуазію і сельскі пралетарыят, пераважна з надзелам. Парцэлярнае сялянскае землеўладанне, якое складала масавую аснову сельскагаспадарчага капіталізму, пры вострым малазямеллі пераважнай большасці былых панскіх сялян і абцяжаранні плацяжамі непазбежна вяло да вылучэння сярод іх пралетарыяў і паўпралетарыяў, што існавалі пераважна продажам сваей рабочай сілы. 3 другога боку, з асяроддзя сялянства вылучалася сялянская буржуазія, якая прыгнятала вясковую беднату. Аналагічны працэс праходзіў і ў выніку рэформы 1867 г. на дзяржаўных землях, іншых аграрных рэформ. Фарміраванне класаў буржуазнага грамадства з'явілася асноўным зместам сацыяльнай эвалюцыі парэформеннай вёскі.

  Утварэнне сялянскай (дробнай), а таксама сярэдняй і буйной аграрнай буржуазіі праходзіла ў групе шматзямельнага сялянства. У 1877 г. на Беларусі сялянскія двары з надзелам звыш 20 дзес. Складалі 10,4%. Частка іх датэрмінова выкупляла зямлю. На пачатак XX ст. у 5 заходніх губернях датэрміновыя ўзносы па выкупу былых панскіх сялян дасягнул1 1,8 млн. руб., ці 2,5% агульнай сумы іх выкупнога доўгу. 3 паскарэннем станаўлення бессаслоўна-буржуазных форм землеўладання пасля рэформы 1861 г. у гаспадарцы заможнага сялянства рашаючую ролю сталі іграць купленыя і арандаваныя землі. 3 1877 па 1905 г. на Беларуі адносіны купленай зямлі да надзельнага землеўладання ў саслоўных сялянскіх асабісстых уладаннях велічынёй больш за 20 дзес. узраслі з 11,4 да 47,1%. Акрамя таго, «верхняй» трупе сялян належала пераважная частка зямель, набытых сялянскімі таварыствамі і сельскай грамадой. У канцы адзначанага перыяду плошча саслоўных сялянскіх купленых зямель адносна агульнай колькасці надзельнай сялянскай зямлі дасягнула 16,3%. Сялянская буржуазія захоплівала або скупляла і надзелы сялянскай беднаты, эксплуатуючы яе пры дапамозе кабальнага, напаўпрыгонніцкага найму.

  Падзенне прыгоннага права з'яўлялася і пачаткам развіцця капіталізму ў памешчыцкай гаспадарцы. Тут пачыналі ўжываць машыны, агратэхніку, што ў сваю чаргу патрабавала наёмнай працоўнай сілы. Ператварэнню памешчыцкіх гаспадарак у капіталістычныя спрыяла і выкупная аперацыя. Частка грашовых сродкаў, атрыманых памешчыкамі ў выніку выкупу сялян, ператваралася ў капітал, які ўкладаецца ў сельскагаспадарчую вытворчасць, прамысловасць, будаўніцтва. Але ўся ж памешчыцкая гаспадарка вельмі павольна набывала капіталістычны характар.

  У цэлым жа аграрны сектар расійскай  эканомікі ашаламляльна адставаў ад прамысловага, і гэтае адставанне ўсё больш прымала форму найвострай супярэчнасці паміж запатрабаваннямі буржуазнай мадэрнізацыі краіны і які тармозіць уплывам феадальных перажыткаў у сельскай гаспадарцы.

  Перажыткі феадальна-прыгонніцкіх адносін існавалі яшчэ доўгі час. Але тым не менш, пачатак капіталізму быў пакладзен, і пасля адмены прыгоннага права капіталізм у Беларусі стаў развівацца высокімі тэмпамі. Якое рушыла за рэформай расслаенне сялянства ўяўляла сабою перадумову пашырэння ўнутранага рынку, без чаго немагчымы рост капіталістычнай прамысловасці.

  Працэс  манапалізацыі расійскай эканомікі атрымаў магутны імпульс на мяжы XIX-XX стагоддзяў. Крызіс пачатку стагоддзі, спустошыўшы масу слабых прадпрыемстваў, паскорыў працэс канцэнтрацыі прамысловых прадпрыемстваў. Бурнымі тэмпамі ішоў працэс акцыянавання. У выніку на змену часовым прадпрымальніцкім аб'яднанням 80-90-х гадоў прышлі магутныя манаполіі ў асноўным картэлі і сіндыкаты, якія аб'ядноўвалі прадпрыемствы для сумеснага збыту прадукцыі. Адначасова ішло ўмацаванне банкаў, утвараліся банкаўскія групы. Умацоўваліся іх сувязі з прамысловасцю, у выніку чаго ўзнікалі новыя манапалістычныя аб'яднанні тыпу трэстаў і канцэрнаў.

  У цэлым жа, нягледзячы на высокія  тэмпы эканамічнага развіцця, Расіі  ўсё жа не атрымалася дагнаць вядучыя  краіны Захаду. У пачатку XX у. яна была сярэднеразвітай аграрна-індустрыяльнай краінай з ярка выяўленай шматукладнай эканомікай. Нараўне высокаразвітай капіталістычнай індустрыяй вялікая ўдзельная вага ў ёй належыла розным раннекапіталістычным і паўфеадальным формам гаспадаркі - ад мануфактурнага, дробнатаварнага да патрыярхальна-натуральнага.

  Расія, якая ўступіла на шлях капіталістычнага развіцця пазней вядучых краін Захаду, ставілася да "другому эшалону" капіталістычных дзяржаў. Але за парэформенае саракагоддзе, дзякуючы высокім тэмпам росту, перш за ўсё прамысловасці, яна прарабіла шлях, на які Захаду запатрабаваліся стагоддзі. Гэтаму спрыяў шэраг фактараў і першым чынам магчымасць выкарыстаць опыт і дапамогу развітых капіталістычных краін, а таксама эканамічная палітыка ўрада, накіраваная на фарсіраванае развіццё некаторых галін прамысловасці і чыгуначнае будаўніцтва.

  Мануфактура, як пераходная прыступка ад найболей прымітыўных форм прамысловасці  да буйнай машыннай індустрыі была цесна звязаныя як з дробнатаварным, так і з фабрычнай вытворчасцю. З першым яе збліжалі ручную працу і прымітыўныя прылады працы, аднак, у адрозненне ад дробнай вытворчасці, у працэсе выраба вырабаў выкарыстоўвалася падзел працы. Мануфактура - параўнальна буйнае прадпрыемства са значнай колькасцю працаўнікоў, што збліжае яе з фабрычнай прамысловасцю.

  Дзякуючы  падзелу працы працоўныя на мануфактурах працуюць з большай прадукцыйнасцю. Як прамежкавае звяно мануфактура спрыяла скарачэнню часткі дробных прадпрыемстваў і з'яўленню фабрыкаў. У той жа час развіццё мануфактурнай вытворчасці вяло да павелічэння колькасці і паляпшэнню якасці тавараў, спрыяла пашырэнню ўнутранага і знешняга рынкаў, развіццю таварна-грашовых адносін.

  Вырашальнае значэнне на развіццё мануфактурнай  прамысловасці  згуляла рэформа 1861г. Пасля рэформы адбывалася скарачэнне ліку працоўных на вотчынных мануфактурах, зачыненне шэрагу такіх мануфактур. Гэта было звязана з тым, што адмена прыгоннага права, надаванне  зямлёй  пацягнула сыход сялян за "сваім надзелам", хоць яны ўсё яшчэ наймаліся на прамысловыя прадпрыемствы.

  Пераход ад рамесных да дробна капіталістычным  прадпрыемствам і мануфактурам спрыяла  і тое, што амаль усе яны(рамесныя прадпрыемствы) знаходзіліся ў залежнасці ад 3-4 скупшчыкаў, якія забяспечвалі іх сырцом, прычым у рамесніка на скупшчыка  працавала ўся сям'я. Скупшчыкі- мануфактурsсты бязлітасна эксплуатавалі працу рамеснікаў. Гатовую прадукцыю, напрыклад, тканіна скупшчык купляў у ткача, вылічваючы кошт сыравіны, пры гэтым скрутак поўсці, які скупшчыку абыходзіўся 4-5 капеек, ткачу каштаваў 6-10 капеек.

  Парэформенная Беларусь мела значныя ўнутраныя водныя шляхі, аднак каналы знаходзіліся ў запушчаным стане і сродкі на іх расчыстку адпускаліся малаважныя. І усё жа рачны транспарт быў выгоднай сферай укладання капіталу. З 70-х гадоў з паскарэннем перабудовы памешчыцкай гаспадаркі на капіталістычных пачатках павялічыўся збыт прадукцыі, што прывяло да росту грузазвароту рачнога транспарта. Асноўнае месца сярод грузаў займалі лесаматэрыялы, дровы і хлеб, узрасталі перавозкі пасажыраў. Аднак нягледзячы на таннасць, рачны транспарт меў і буйныя недахопы - павольнае перамяшчэнне, якое спынялася ўзімку, унутраная рачная сетка ахоплівала невялікую, прытым маланаселеную тэрыторыю.

  Вялікі  ўплыў на гаспадарчае жыццё Беларусі аказала чыгуначнае будаўніцтва. У 1862г. праз тэрыторыю Беларусі прайшла Пецярбургска-Варшаўская магістраль, у 1866г. - Рыжска-Арлоўская,у 70-е  - Маскоўска-Брэсцкая і Любава-Роменская. У 80-е гг. пачала дзейнічаць Палеская чыгунка, з 1902г. Пецярбургска-Адэская. У выніку Беларусь атрымала больш цесную сувязь паміж рознымі ўласнымі рэгіёнамі, а таксама з найважнымі індустрыяльнымі раёнамі Расійскай імперыі. Да пачатку ХIХ у. завяршаецца фармаванне ўнутранага рынку Беларусі. Мясцовыя гарады і прадпрымальнікі пашыралі гандлёвыя сувязі з Масквой, Пецярбургам, Прыбалтыкай, Украінай. Праз Беларусь здзяйсняліся эканамічныя сувязі Расіі з заходнімі краінамі.

  Акрамя  чыгунак у Беларусі было шмат грунтавых  дарог, але большасць з іх былі ў вельмі запушчаным стане, і адзіны выгляд транспарта на іх - конны быў дарагім. Важную ролю ў канцы 19 стагоддзі гулялі паштовыя гасцінцы. Яны праходзілі па галоўных губернскіх дарогах, злучаючы губернскія цэнтры з большасцю гарадоў і з найболей буйнымі маёнткамі, пашыралі сферу дзеяння паштовай сувязі.

  У парэформенны перыяд рост гарадскога насельніцтва паскорыўся. Сярэдні памер беларускага горада па колькасці жыхароў за парэформенны перыяд павялічыўся ў 2,2 разу. Хутка развіваўся Менск, які ператварыўся ў важны чыгуначны вузел і буйны гандлёва-прамысловы цэнтр. Другое месца па колькасці насельніцтва займаў Віцебск, размешчаны на Заходняй Дзвіне, што садзейнічала развіццю гандлю. Павольна развіваўся пазбаўленай да 1902 года чыгунак Магілёў.

  Багацце таннага лесу і малыя капіталы ў прадпрымальнікаў абумовілі перавагу ў гарадах драўляных пабудоў (да 1897 году драўляных хат 90%). Адным з паказчыкаў развіцця гарадоў быў рост іх прыбыткаў, у першыя парэформенныя гады пераважна за рахунак паступленняў ад які пашыраецца гандлю. Да канца 19 стагоддзі ўзраслі зборы з інтэнсіўна якая развіваецца прамысловасці. З 1859 па 1900 год прыбыткі гарадоў узраслі: Гародня - з 9 да 123 тысяч рублёў; Брэст - з 10 да 90 тысяч рублёў; Менск - з 21 да 208 тысяч рублёў; Віцебск - з 18 да 101 тысячы рублёў (2, з. 25).