Стилистистикалық көркемдеуіш сөздердің жеткізілу қиындықтары

        Көркем мәтін дегеніміз – күрделі жүйе. Идеялық мазмұн жүйенің ең жоғарғы сатысы бола тұра, ол осы жүйенің әр сатысынан көрініс табады. Дегенмен, көкем шығарманың ең жоғарғы сатысын қабылдау кейде қиынға түседі. Автордың ұстанымын қабылдау фактілері қабатын түсінуден (мысалы, кейіпкерлердің қылықтарының, іс – әрекеттерінің мәнін түсіну) кейін оңайырақ та, стилистикалық, тілдік ерекшеліктерін түсінуден кейін қабылдау қиынырақ болып табылады. Соңғы жағдайда тілдік құралдар автор дүниетанымын тек жанама түрде көрсетеді. Осыған орай, автор стилін қабылдау кейбір тілдік көркемдік ерекшеліктерін қабылдауға әкеп соғады да, оның жалпы мәнінен алыстайды. Егер зерттеуші стильді толық жүйенің тілдік қабаты ретінде қабылдап, «сатылап» талдауға сүйенсе, бұл мәселені психологиялық жағынан зерттеу тереңдей түспек.

        Соңғы кезде көркем мәтіннің құрылымы туралы эстетикалық түсініктер семиотика саласының бірқатар ұғымдарымен толыға түсті. Көркем шығарма тілін туынды, яғни негізгі емес модельдік жүйе ретінде қарастыру – эстетикалық қабылдау психологиясы үшін өнімді тәсіл. Көркем бейне – нақтылық пен жалпылықтың бірлігі. Ол сөз болып отырған құбылыстар туралы көрнекі ұғымдардың тууына әсер етеді, әдеби шығарма кейіпкерінің нақты өмірлік жағдайға тасымалдану оқырман эмоциясын тудырады. Оны қабылдау оқырманнан «эмпирикалық жалпылауды» қолдануды қажет етеді, яғни оқырманда өмірлік жағдайлар және жағдайлардағы адамдардың өзін - өзі ұстау, іс–әрекеті туралы жалпы тәжірибесі болуы керек. Дегенмен, адекватты эстетикалық қабылдау үшін тек мәтіннің негізінде нақты бейнелердің тууы жеткіліксіз. Олар оқырман түсінігінде көркемдік – идеялық мазмұнның бір қыры ретінде қалыптасуы қажет. Оқырман үшін ең қиыны – осы. Егер шығармадағы суреттелетін болмысты қабылдау оқырманда кейіпкермен бірге ойланып – сезінуді, оның бейнесі мен өз ойының үндесуі сезімін тудырса, оқырман мұны шығарманың идеялық мазмұны ретінде қабылдайды. Сондай – ақ туындының көркемділігінің көрсеткіші ретінде оқырмандардың көбі «жазылған дүниені түсінуді» санайды. Бірақ мұндай жағдайда шығарманың идеялық мазмұны оқырман үшін белгісіз болуы мүмкін. Сондықтан, эстетикалық қабылдау үшін бейнеленген нәрсені айқын елестете алу жеткіліксіз. Осындай елестету әрқашан көркем елестету, яғни эстетикалық құндылықты көрсететін образдық жалпылау бола алмайды. Яғни, эстетикалық қабылдау үшін көркем шығармадағы құбылыстарды, болмысты елестету жеткіліксіз. Бұл – көркемдік елестету, көркемдік сезіну болуы тиіс.

       «Көркемдік елестету» терминін алғаш рет қолданған эстетик М.С. Каган. С.Л. Раппопорт бұл терминді жан – жақты талдап, зерттеп, оның қолданылу аясын белгіледі. Ғалымның пікірінше, суреткер тағы бір елестетулер қабатын тудырады. Олар – оқырман, көрермен, тыңдаушы тарапынан тудыруға тырысатын интеллектуалдық үрдістер. Бұл оның шығармасымен танысқан адамның тұлғасына әсер ету мақсатына жету үшін арналған бағдарлама іспеттес.

        Соңғы кездерде эстетикада өнерді қарым – қатынастың бір құралы ретінде қабылдау тенденциясы қалыптасқандығы туралы жоғарыда айтылып өтті. Осы көзқарасқа сүйенсек, жазушы қалыптастырған әдеби шығарманың құрылымы оқырманның шығармашылық дамуына жағдай жасайды. Бұл жағдайда эстетикалық қабылдау – мәтінге тура жанасу ретінде емес, мәтіннен мағұлмат ала отырып және оқырманның әр түрлі ассоциациялары мен мәтіннің құрылымына сүйенетін шығармашылық процесс ретінде қабылданады. Бұл тұжырым оқырманның қабылдауының тарихи және жеке дара қабылдау ерекшеліктерін түсіндіреді. Көркемдік қабылдау жазушы мен оқырман шығармашылығының бірлігі ретінде материалистік түсініктеме ретінде қалыптасады. Бұл көзқарастар негізінде «шығармадан» және «оқырманнан» деген бағыттарды психологиялық жағынан зерттеулерді біріктіруге мүмкіндік туады. Оқырмандық қабылдаудың субъективтілігі жайлы тұжырымның қолданылуы Н.А. Рубакиннің идеяларын материалистік тұрғыдан дамытуға негіз бола алады [3, 140].

       Тарихтың тасқа таңба басқандай талассыз тағылымы мынаны үйретті: жер бетін мекендеген халықтар мен ұлттар ешқашан томаға тұйық қалпында қалмай, өзге жұрттардың мәдениеті мен өнерінен нәр алып, үлгі тұтуды мұрат еткен. Сөйтіп, олардың арасындағы рухани алмасу процесі үздіксіз жүріп, барған сайын даму, бірін-бірі байыту бағытында өрістеген. Өзіңде барды өзгеге ұсыну, өзгенің өнегесін бойға дарыту – мәдениет тарихындағы орныққан, өркен жайып, тамырын тереңге жіберген.

       Адамзат қоғамы бір ұлттан ғана құралмай, жүздеген, тіпті мыңдаған ұлттардан тұратын әркімге аян. Халықтар ынтымағын нығайту жолында көркем аударма елеулі қызмет атқарды. Аударма не үшін жасалған?

       Орыстың ұлы ойшыл сыншысы В.Г. Белинский 1844 жылы бір мақаласында көркем аудармаға тоқтала келіп, мынадай бір пікір түйген: «...аударма көбінесе түпнұсқаны оқырмандарға және оқуға мүмкіншілігі жоқтарға арнап жасалады, ең бастысы бір халықтың әдеби тіліндегі шығармаларды екінші халықтың тіліне аудару ісіне халықтардың өзара таныстығы, идеялардың өзіндік ауыс – түйістігі, содан келіп әдебиеттің көрнекті және ақыл – ой еңбегінің дамуы негізделеді».

       Бір тілдегі көркем шығарманы екінші тілге қарай аудару қажет екендігі туралы пікірталас басталғалы талай замандар өтті. Көркем аударма проблемалары күн тәртібінен түспейтін, шешілуінің ұшы қиыры көрінбейтін түбегейлі проблемалардың бірі. Әдеби аударма халықтардың бірін – бірі тануына, рухани жағынан жақындасып, туыстасуына айтулы көмек көрсететіні белгілі. Көркем аударма жекелеген қалам қайраткерлерінің ғана емес, бүкіл бір елдің әдебиетіне әсерін тигізеді.

     Әдебиет тарихында бір жазушының шығармаларына әр кезде әр түрлі аудармашылар ілтипат білдіреді. Осының нәтижесінде бір туындының бірнеше аудармасы сақталады. Олардың ішінде сәттісі де, сәтсізі де ұшырасуы мүмкін.

Пушкин өлеңдерін қазақ тіліне аударудағы табыстармен қоса, сәтсіздіктер де бой көрсетіп қалады. Мүлде шалағай аудармалар енгізілуімен қатар, бірсыпыра аудармаларда ақынның ойы бұрмаланғаны, сөйтіп шығарманың идеялық – көркемдік қасиетіне едәуір нұқсан келтіргені анықталып отыр. Бірқатар аудармаларды Пушкин лирикасының жеке шумақтары мүлде тәржімаланбай тасталған, ол кейбір аудармашылар түпнұсқаны түсінбей қарама-қарсы мағына беретін сөздерді қолданған. Ірілі-ұсақты мін-мүліктер Пушкин мұрасына айырықша ұқыптылықпен, мұқият қарауды талап етеді.

Сөзді фактілерге беретін болсақ: Пушкиннің «Ай» («Месяц») деген өлеңінің аудармасына көз жіберейік. Осындағы әбден түсінікті айтылған сөздерді Тәкен Әлімқұлов бұзып тәржімалған. «Гордым разумным моим» - «салқын оймен», «летите прочь, воспоминания!» - «Сәуле төгіп дірілдетіп» делінген. Бұл арада «тусклое» эпитетінің қалып қоюы мағынаға нұқсан келтіріп тұр.

Осы өлеңнің мына бір шумағын Т. Әлімқұлов мүлде аудармай тастап кеткен:

                         Что вы, восторги сладострастья,

                         Перед тайной прелестью отрад.

                         Прямой любви, прямого счастья?

                         Примчаться ль радости назад?

Аудармашы осы өлеңдегі «Зачем я с милою простился» дегенді «Қоштастым-ау қалқатаймен» деп жасытып жіберген.

Т. Әлімқұлов аударған «Махаббат бір - салқын өмір шаттығы» («Любовь одно веселье жизни хладной») өлеңінде де тап басып, дәл айтылмаған жайттар баршылық. Бірінші шумақтың үшінші тармағындағы: «А горестям не виден и конец» - «Қасіреті келмес, сірә, орнына» делінген. Сол шумақтың қалған төрт тармағындағы сөздер орынсыз «қоныс аударушылыққа» ұшыраған және мағынасы нақ берілмегендіктен өзгеше күйге көшкен.

Орысшасы:

                        Стократ блажен, кто в юности прелестной

                        Сей быстрый миг поймает на лету;

                        Кто к радостям и неизвестный

                        Стыдливую переклонит красоту.

Қазақшасы:

                       Бастаңғы сыр, қуаныштың алдында

                       Баурай білсең, сұлу қызды ұялшақ,

                       Дер кезінде, жалын жастық шағында

                       Армансызсың алып қалсаң рахат.

«Сей быстрый миг поймает на лету» - қазақша аудармасы «алып қалсаң» деп қысқа берілген. «Ұялшақ сұлулықты» - «сұлу қызды ұялшақ» деп, қыз мағынасында алған.

        Т. Әлімқұловтың аудармасында Пушкин рухына жақындайтын шумақтар аз кездеспейді. Бірақ, жоғарыдағыдай тастап кетушіліктер, түпкі мағынаға сай келмеушіліктер аударманың әрін де, нәрін де қашыратыны белгілі.

       Түсінбей аударудың бір мысалын «Пущинге» («К Пущину») өлеңінің қазақшасынан байқай аламыз (аударған Қ. Көпішев).

Орысшасы:

           С пришельцем обнимися –

           Но доброго певца,

           Встречать не суетися,

           С парадного крыльца.

Қазақшасы:

           Қарсы ал, құшақ жайдағы,

           Мейірбанды ақынды.

           Сый қонағың келгендей

           Қастерлеме жақынды.

Орысшасы:

          Прими же его любозанья

          И чистые желанья

          Сердечной пустоты!

Қазақшасы:

          Сүйейінші, келші мен

          Кіршіксіз таза жүрекпен,

          Білсең соны ырзамын.

     Келтірген екі мысалды да Көпішев аудармасы Пушкин нұсқасынан жырақтап кеткенін, мағына жағынан жуыспай тұрғанын дәлелдейді. Үшінші, төртінші тармақтағы «Сый қонағың келгендей қастерлеме жақынды» дегені теріс ұғым береді. «Прими же его любзанья» - «Сүйейінші келші мен» болып өзгерген, үшінші тармақта Көпішев өз жанынан сөз қосқан. («Білсең соны ырзамын»).

     Аудармада бұдан шығатын қорытынды – ұйқасқа ұқыптылық – түпнұсқаның идеялық мазмұнын, мағынасын сақтау бұл шеберліктің бір қыры.

       В.Г. Белинский А.С. Пушкин шығармашылығына арналған мақаласында ақынның ойы мен сезімдер бірлігін оның пафосы деп анықтайды. «Пафос – тиянақсыз идея немесе дерексіз ой емес, бұл «тірі» ынтызарлық» деп түсіндіреді. Сондықтан, шығарманы түсіну – оның жасаушысын түсіну деген сөз, ал ақынды түсіну дегеніміз – оның пафосын саналы түрде ұғыну.

2.2 Көркем шығармадағы стилистикалық тәсілдердің жеткізілу ерекшеліктері

2.2.1 Шығармада  кездесетін метафора аудармасы

2.2.2 Шығармада кездесетін теңеулер аудармасы

2.2.3 Шығармада кездесетін эпитеттер аудармасы

2.2.4 Инверсия

2.2.5 Перефраз

     Ілияс Есенберлин бұл туындыны жазуда бар шеберлігін салғаны анық, бұны біз оның шығармада қолданылған әрбір сөзіне, оның мән-мағынасына  тоқталғанда ұғынғанбыз. «Көшпенділер» трилогиясы өте әдемі, көркем жазылғаны хақ.  Бұл шығармада метафора, метонимия,перифраз (бүкпелеу),тұрақты тіркестеркөптеп кездеседі. Оларды мысал жүзінде қарастырып, орыс және ағылшын түпнұсқаларымен салыстырайық, дәлірек айтқанда, көркемдеуіш сөздердің аударма тіліне қалай жеткізілгендіге мән берейік.

    - Бұл кім екен? – деді дауыс. – Орда аман болса жарар еді?

     Жаугершілік заман, қандай мықты хан болса да өздері жоқта Орданы шабатын жау жүрек қастары табылатын шақ. Жұрт та жігіт көрсеткен жаққа үрейлене қарады.

     Алыстан ызғытып келе жатқан, жанында қосары бар салт атты көрінді. Жаңа ғана сағым ойнап тыныш жатқан мидай жазық көгілдір дала да, маужырап тұрған аспан да кенет қобалжи қалған тәрізді...

     Хан үндемегеннен кейін тірі жан аузын ашқан жоқ, барлық жұрт құлаққа ұрған танадай үн-түнсіз.

     Шапқыншы  атын ұшқыртып кеп, Әбілқайыр тұрған топқа таяй беріп ер үстінен домалай жерге түсті. Аяғын жедел басып хан алдына таяп келіп етпетінен құлады.

     Хан ием, кессең тіл, алсаң бас мінекей, - деді ол кенет басын көтеріп, - айып менде, көзімен таса етіп алдым. Батыр Саян жанындағы екі пасбаныменен қашып кетті.