Неологизмдер және тілдің сөздік құрамын байыту үдерісіндегі рөлі

Ағылшын тіліне аударған кезде контекстіге де назар аудару керек. Себебі бір термин бір жағдайда қолданылып, екінші жағдайға мүлдем келмеуі мүмкін. Аударған кезде америкалық ағылшын тілінің күнделікті, әдеттегі лексиканы да білу өте маңызды.

 

 

 

 

2 Қазiргi ағылшын  тiлiндегi неологизмдердiң аудармасының ерекшелiктерi (Экономикалық лексиктiң материалында)

 

 

2.1 Неологизмдердiң аудармасының  әдiстерi

 

Көрiнетiн орынды аудармашылықты тәжiрибеде экономикалық неологизмдердiң аудармасы  мәселемен шұғылданады.

Мысалы, есiмнен жасалған бiлiмдер тiлдер заңды құрамына ендi және тиiстi етiстiк құстың боқтарымен сөздiктерiмен көрсетiледi (v) plan жоспар, (v) ship-нi құрасын отырғызуды жүктеп, өндiрiп алуға жоспарлау

Мұндай етiстiктердiң аудармасы  қиындық туғызбайды. Дегенмен есепке алуы керек, етiстiктiң iстеу әдiсi мынау не зат есiм өнiмдi қазiргi ағылшын тiлiнде болып табылады және неологизмдердiң көз пайда болуын бiр қызмет көрсетедi. Авторлар оларға тiптен әр түрлi зат есiм қолдана және бiз сөздiкте таппаған су жаңа етiстiктер құра жиi қолданады. Мұндай есiмнен жасалған жаңа түзiлiмдердiң мәнi мәнмен салыстыру тек қана нақтылы контекстте жолымен бастапқы зат есiм дұрыс түсiне алады. Көрiнетiн орынды аудармашылықты тәжiрибеде экономикалық неологизмдердiң аудармасы мәселемен шұғылданады. Мысалы, есiмнен жасалған бiлiмдер тiлдер заңды құрамына ендi және тиiстi етiстiк құстың боқтарымен сөздiктерiмен көрсетiледi (v) plan жоспар, (v) shipнi құрасын отырғызуды жүктеп, өндiрiп алуға жоспарлау.

Мұндай етiстiктердiң аудармасы  қиындық туғызбайды. Дегенмен есепке алуы керек, етiстiктiң iстеу әдiсi мынау не зат есiм өнiмдi қазiргi ағылшын тiлiнде болып табылады және неологизмдердiң көз пайда болуын бiр қызмет көрсетедi. Авторлар оларға тiптен әр түрлi зат есiм қолдана және бiз сөздiкте таппаған су жаңа етiстiктер құра жиi қолданады. Мұндай есiмнен жасалған жаңа түзiлiмдердiң мәнi мәнмен салыстыру тек қана нақтылы контекстте жолымен бастапқы зат есiм дұрыс түсiне алады.

         Мысалы: The delegates were planed to the conference last night. Planed - етiстiк, ұшақ; зат есiм plane құрастырылған. Жолаушылар ұшақтың тағайындауы - адамдардың тасымалдауы. Бiз бұл сүйене осы ұсыныс ауыстырамыз: Делегаттар кеше кешке ұшақпен конференцияларға жiберiлдi. басқа мысал: The trunks were tractored to the river bank to be floated then downstream. Трактордың тағайындауы - арбалар және ағаштың дiңгектерiнiң сүйреуi, бұдан ұсыныстың аудармасы:

Ағаштың дiңгектерi өзеннiң жағағасына трактормен содан соң олардың төмен қарай өзенiне балқытатындай етiп сүйреп апарған. Мысалдар әлi: 
The river is bridged in two places. Өзенде екi көпiрде болады. 
The rioters were machine-gunned by the police.

Полиция пулеметтен бүлiкшiлерiн атқылады. Жұрнақ - ed ресiмделген жиi ұқсас бiлiмдер зат есiм анықтауларды функцияларда пайдаланылады. 
There are several multi-storeyed buildings in Moscow. Мәскеуде бiрнеше биiк ғимараттарда болады. We saw a two-funelled steamer.Бiз екi тұрбалы пароходтарды көрдiк. Дұрыс түсiну және неологизмдердiң аудармасының мәселесi жаңа сөздер және термин әр түрлi бiлiм аяларындағы пайда болуына ешқандай да сөздiк ғылым және техниканың қазiргi шапшаң дамытуында үлгере алмайтын байланған.

Мысалы, аудармашы сөздiк болмаған неологизм мәтiнде егер сондықтан оның мәнiн сөздiң сөз жасау мәлiмет элементтерi есепке ала және контекстке шiре анықтауға өз алдына мiндеттуге кездеседi Jet propelled planes consume enormous quantities of propellant. Осы ұсыныста бiз қай сөздiгiнде және мәнi жоқ орнатуға керек болатын propellantтың жаңа сөзi қарсы аламыз.

Жұрнақ - antтың сөзiнде бөлемiз және (екiншi әрiптi 1 лақтырып тастап) propelдың бастапқы формасын табамыз. Propel-дың сөз мағнасы сөздiкте етiстiк ретiнде iздеп тауып жатырамыз - "Жүруге iлгерiлетiп, қимылдату". "Қимылдататын" propellant шамамен сөз мағнасы анықтаймыз жұрнақ - ant зат есiм етiстiктерден құрастырғанын есепке ала.

Мәндi контексттен сүйене өте лайық теремiз: жанармай. Барлық ұсыныс осыдан кейiн ауыстырамыз: Реактивтi ұшақтар жанармайды көптiктердi қылғиды.

Егер неологизм арнайы терминологиялық мағына қолданылған кәдiмгi сөз болса, онда анық, оның мәнiнiң анықтауын жалғыз әдiспен контекст, ауыстырылатын үзiндiнiң ұзын-ырғасысына тiректi болып қалады.

Мысалы, ұсыныста: This proved to be an Arab film, but as it was dubbed into English we were able to enjoy the smartness and vividity of its dialogues. 
"Фильмдi қайталану" - Бiз мән dubbed-тiң неологизмi қарсы аламыз, контексттен оңай бекiтiледi, ұсыныстың аудармасы кейiн не қиыншылықтар шақырмайды. Бұл араб фильмі, бiрақ ол ағылшын тілінде, бiз қайталанып оның диалогтерiнiң сөз тыпқыштықпен және жандылығымен ләззат алдық.

Есiмнен жасалған етiстiктердi мән, көрсетiлгендей  жоғары жанында мәннен бастапқы зат  есiм контекстке бағдарға сөзсiз iске  аспай қалу тиiстi, iске аспай қалу тиiстi. Екiбастан, сөз мағнасының ашылулары  негiзгi құралдың неологизмдерiнiң аудармасында осы сөз шеттен алып пайдаланған тiлдерi контекст және сөздiк болып табылады.

Табиғи, "неологизм" терминнiң  анықтауынан аудармашы неологизмнiң  мәнi сондықтан атындағы белгi қойылған ұғым туралы ұсыныстың неологизмi шындығында контексттен жиiрек айқындауға дәл келуге алмауға тұңғыш рет қарсы ала болжауға боладуға сүйене.

Әдеттегiдей контекст жазбаша аудармасында болды ендi информациялық.

Сөздер аударманың процессiнде  екi кезеңдердi әдетте ерекшелейдi:

- контексттегi сөз мағнасының айқындауы;. Пяның құралдарының бұл мәнiнiң берiлуi. Ол Пя үшiн әдiстермен өте қолайлы маңызды шешкендiгiменнен, бiрiншi кезеңi неологизмiнiң аудармасының жағдайында шешушi рөлдi ойнайды, соңғы тек қана таза техникалық сұрақ бар. Контексттiң ортақ ұғымы шектерiндегi (микроконтекст) тар контекст және (макроконтекст) кең контекст өзгешеленедi. Демек, тар контекстпен ұсыныс шет жатпайтын осы бiрлiктердi орта құрайтын лингвистикалық бiрлiктер ұсыныстың контекстi ескередi; кең контекст - бұл ұсыныстың берiлгеннен тыс жататын шектердегi осы бiрлiк қоршаған тiл бiрлiктерiнiң жиынтығы. 1контексттегi сөз мағнасының айқындауы;

- пяның құралдарының бұл мәнiнiң берiлуi. Ол Пя үшiн әдiстермен өте қолайлы маңызды шешкендiгiменнен, бiрiншi кезеңi неологизмiнiң аудармасының жағдайында шешушi рөлдi ойнайды, соңғы тек қана таза техникалық сұрақ бар.

Контексттiң ортақ  ұғымы шектерiндегi (микроконтекст) тар контекст және (макроконтекст) кең контекст өзгешеленедi. Демек, тар контекстпен ұсыныс шет жатпайтын осы бiрлiктердi орта құрайтын лингвистикалық бiрлiктер ұсыныстың контекстi ескередi; кең контекст - бұл ұсыныстың берiлгеннен тыс жататын шектердегi осы бiрлiк қоршаған тiл бiрлiктерiнiң жиынтығы.

Кең контексттiң дәл  шеңберлерi көрсету мүмкiн емес - бұл ұсыныстардың тобы, азат жол, басшының контекстi бола алады немесе негiзiнен тiптi (әңгiме, бап немесе Роман) барлық шығарма. Онда тап "Анықтама" бола алатындығынан, неологизмдердiң мәндерi өте маңызды айқындауда макро контекст дөп есептеу. Тар контекст, контекстке синтаксистiк және лексикалық бөлу мүмкiн өз кезегiнде бөлу мүмкiн.

Синтаксистiк контекст - бұл осы сөз, сөз тiркесi (қосымша) немесе ұсыныс пайдаланылатын та синтаксистiк конструкция.

Лексикалық контекст - бұл нақты лексикалық бiрлiктер, сөздер және ортасында осы бiрлiкпен кездесетiн орнықты сөз тiркестерiнiң жиынтығы. Аудармашыға синтаксистiк контексттiң есепке алуы жиiрек сөздiң бiрге неологизмдi сайман анықтауға мүмкiндiк бередi, дегенмен неологизмiнiң мәнiнiң айқындауында тап лексикалық контексттiң есепке алуы болып табылуға шешушi.

Әдеттегiдей жаңа сөздер қазiргi сөздер және морфемалардың тiлдерiндегi базаларында пайда болады. Кең  контексттiң дәл шеңберлерi көрсету  мүмкiн емес - бұл ұсыныстардың тобы, азат жол, басшының контекстi бола алады  немесе тiптi (әңгiме, бап немесе Роман) барлық шығарма негiзiнен. Онда тап "Анықтама" бола алатындығынан, неологизмдердiң мәндерi өте маңызды айқындауда макро контекст дөп есептеу. Тар контекст, контекстке синтаксистiк және лексикалық бөлу мүмкiн өз кезегiнде бөлу мүмкiн.

Синтаксистiк контекст - бұл осы сөз, сөз тiркесi (қосымша) немесе ұсыныс пайдаланылатын та синтаксистiк конструкция.

Лексикалық контекст - бұл нақты лексикалық бiрлiктер, сөздер және ортасында осы бiрлiкпен кездесетiн орнықты сөз тiркестерiнiң  жиынтығы. Аудармашыға синтаксистiк контексттiң есепке алуы жиiрек сөздiң бiрге неологизмдi сайман анықтауға мүмкiндiк бередi, дегенмен неологизмiнiң мәнiнiң айқындауында тап лексикалық контексттiң есепке алуы болып табылуға шешушi.

Әдеттегiдей жаңа сөздер қазiргi сөздер және морфемалардың тiлдерiндегi базаларында пайда болады.

Бұл сөздер және морфемалардың  талдауы неологизмнiң мәнiнiң айқындауында маңызды көмектi аудармашыға көрсете  алады. Ол үшiн ағылшын тiлiндегi сөз  жасау жақсы iстiң тетiгiн бiлуге керек, сондай: 
тағы бiр мәннiң қазiргi сөзiне ендi беру.

Мысалы, ағылшын тiлiндегi callдың сөзiн деп атап, шақыруға шақырып, дабылдауға бiлдiредi, шақыру, телефон қоңырауы тағы басқалар онда кешелi-бүгiн биржалық iстiң дамытуымен дегенмен әмбебап банк iнi дамытумен (құқық яғни сый ақының алдын ала төлеуi бар мерзiмдi бағасы бойынша ағымында нақтылы бағалы қағаздың мерзiмiн сатып алу) колл колл, опцион сияқты сөздiк жазып алынған жаңа мән пайда болды - оның шарттарының бұзушылығы байланысты қарыздың мерзiмiнен бұрын өтеуi туралы қарызшыға банка талап.сөз қосу.

Өте ежелгi, әмбебап және сөз жасаудың таралған әдiстерiнiң  ағылшын тiлiндегi бiр өз белсендiлiгi және дәл қазiр жоғалтпаған сөз  қосу болып табылады: бiр үштен  бiрден астам барлық жаңа түзiлiмдердiң  қазiргi ағылшын тiлiнде - күрделi сөздер.

Сөз қосуды процесс әдеттегiдей  екi негiздердiң бiрдей жағдайы омонимиялық  сөз түрлерi болады. Мысалы, carryback - мерзiм, citiplusтiң ертелеуiне шығындарының тасымалдауы - "Ситибэнк" (АҚШ ) банкпен клиенттерге  және тағы басқалар ұсынылатын қажылыққа барулар аспап. 
Қазiргi ағылшын тiлiнiң нормалары негiздiң сөз қосу жалғастырылатын несiн лексика-грамматикалық мiнездемелермен сол ие болатын сөздердiң тiркесi мүмкiндiк беретiндiгi, онда аудармашы жағдайда күрделi қорытып айтқанда iстейтiнiн анықталсын - неологизммен, неткен - сөз тiркесiмен, болды ендi қиын көрiнедi.

Closing bank салыстырыңыз - банк, бiрнеше банк және closing bankтерге  қатысатын аяқтаушы мәмiленi жабылмалы банк.

Күрделi сөздер және сөз  тiркестерiнiң шектеуi үшiн белгiлердiң  қатары дәл қазiр жасалған. Мәнi қосылып немесе күрделi сөз, кешен, кiмдiкi компоненттерi сөз тiркес бөлек жазылған дефис арқылы жазылған әр түрлi кешеннiң қарастыруында болатын емле белгiсi ерекше iлтипаттың ағылшын мәтiндерiндегi неологизмдерiнiң аудармасында лайық болады:

- dividend-right certificate - дивидендтiң алу құқық беретiн сертификат;

- dear-money policy - проценттi жалакилердiң жоғарылатуы қарыздың шектеуi жолымен;

- fill-or-kill order - дереу орындаған немесе дереу жоюы керек болған делдалға клиенттiң бұйрығы.

Солардың бiрi сөздердi жалғастыратында жағдайлардағы  бiтетiн және жаңа бастап жүрген ылғи бiр жариялы немесе сәйкеске жидиды: 
net + etiquette = netiquette - интернеттегi қарым-қатынас немесе мәлiметтiң орналастыруының белгiлi ережелерi неписаные. Дегенмен атап өту керек, мынау не ереже болып табылмайды: "Cyberrape" Some sections of the American press are upping the case still further by using an even more emotive term, to describe the actions of Jake Baker, a 20-year-old American student. 
Кейбiр американдық шығарулар отқа майларды "Кибер" қызуырақ жүктелген өрнек әлi қолдана құяды, бейкердiң жиырма жасар американдық студент.

Джейгiнiң әсерлерiне қарай. Әйтсе де ылғи бiр кешен тiптi жағдайлар көпшiлiгiнде жазудағы тiзбек байқалатынын атап өтуге керек.

Мысалы, man-madeның жағдайында - адам жасалған жасанды 6%-бөлек жазу, 82% -дефис арқылы, 12% -үлдiрдi орау.

Мүмкiндiктiң аудармашыға күрделi сөздi құрам кiретiн компоненттерiнiң талдауы, барлық мүмкiншiлiктiң мәнiн лексикалық олардың мәнi бiле анықтауға бередi: Graphite bombing caused power lines destruction turning off life-supports in Belgrade hospitals.

Қалай life-supportsтiң неологизмiн көремiз тұрады екi жиiрекпiз: (өмiр) life және (қолдау) support, және де жұрнақ - s бiз зат есiм көпшенiң формасында iстейтiн күлманады, демек өмiрдi қолдауға мүмкiндiк берген немесе тiршiлiк қабiлеттiк болған не туралы сөз болады.

Контекст есте сақтап сайып келгенде, бұл неологизм "Тiршiлiк  қамтамасыздың аппаратурасы" сияқты ауыстыруға болады. Бомбардировкалар графит бомбаларымен уақытында Белград ауруханаларындағы тiршiлiк қамтамасыздың аппаратурасының ажыратуын себеп болған электр берiлiсi желiсi зиян жасаған. Әр түрлi өнiмдi аффикстердiң онына қосу бар тiлдерде ұқсастығы бойынша формаларының бiлiмi жолымен. Аудармашыға неологизмдерi үшiн ғұлама мұндай жолымен қазiргi ағылшын тiлiндегi өнiмдi аффикстерi бiлiп және компоненттерге сөз дұрыс мүшелей алуға керек мәннiң дұрыс түсiндi: kiteflyer - жалған векселдiң жалған вексел, қолданушысына қазына алушы.

Неологизмдер ұқсас iстеу әдiстерiнiң жанында жiп-жиiлер сатиралық түске бояуы болады, әсiресе баспасөзде: That they taste the same in Peking as they do in London or New York, and so it was that world burgernomics was born by McDonald".

Баптың авторы осы  жағдайда өз заңдары және құбылыстар бар болатын және басқа экономикалық заңдарға тәрiздi әртүрлi елдерде бiрдей жұмыс iстеген тез қоректенуiнiң индустриясы "Макдональдс" мейрамханалардың желiсiмен түбегейлi дамытуға оқырман көңiл аударғысы келедi: 
... "Макдональдс" сондай болып, сонымен қатар Лондон немесе Нью-Йоркте, былайша дәм бойынша олар Пекиндегi не дүниелiк гамбургерномикудi жасады.