Неологизмдер және тілдің сөздік құрамын байыту үдерісіндегі рөлі

Профессор Р.А.Будагов «Тiл неологизмдерiндегi бiрлiк орнықты және тұрақты әдетте мәлiм болады, бiр жағынан, және - басқа құбылмалы аумалы, жылжымалы» болғанын мүлде әдiл көрiп қалады.

Басқа сөзбен айтқанда, неологизмдердiң  стилистикалық функциялары взависимости неологизм терминологиялық немесе стилистикалық болып табылады ма, сонымен өзгешеленедi, яғни қайта пайда болған ұғымдардың белгiсi үшiн ол жасалған объективтiк шындықты немесе ұғым ендi бар ерекшеше түсiндiру үшiн сол үшiн.

Неологизмдердiң қазiргi ағылшын жазушыларының тiлiндегi өте тән iстеу әдiстерi сөз мағналарының сөз қосу, конверсия және өзгерiстерi болып табылады. Стилистикалық неологизмдердiң бiлiмiндегi түбегейлi рөлдi ағылшын көркем сөзiнiң стильсiнiң дамытудың ерте көзеңдерiнде варваризмдар ойнады.

Алғашқыда неологизм  ретінде танылған сөздер жалпыхалықтық қолданысқа түскен кезде неологизм болудан қалады. Мысалы, атом, теледидар, космос, ракета, редактор, анализ, т.б. Неологизм тілдің лексикалық құрамына ауызша және жазбаша түрде енеді. Ауызша енген сөздердің көпшілігі тұрмыс қажетіне, мәдениетке қатысты атаулар болса, жазбаша енген неологизм ғылым мен техниканың жетістіктеріне қатысты болып келеді. Қазіргі тілімізде жасалған неологизмнің көпшілігі сөз тіркестері түрінде келіп, анықтауыштық қатынаста болады. Мысалы, антропогендік фактор, компьютерлік жүйе, компьютер орталығы, т.б. АҚШ-та, Францияда, Жапония елдерінде неологизмді зерттейтін арнайы орталықтар құрылып, ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізіп келеді

Неологизмдер - бұл қазіргі тарихи кезеңге тән  түгелімен жаңа лексикалық единица.  Мұндай сөздер әлі де болса сөздік қорға ене қойған жоқ, сондықтан халықтың көпшілігіне таныс болмауы мүмкін.

«Неологизм»  ұғымының белгілі бір анықтамасын талдау үшін түрлі зерттеушілердің пікірлеріне сүйенсек, екі түрлі көзқарасты аңғаруға болады:

- «неологизм» термині жаңа сөздің жасалуы ретінде қабылданады, яғни  бір тілдің жаңа сөз жасам үлгілерінің модельдерін сақтай отырып, бұрын таныс болмаған жаңа сөзді, жаңа ұғымды білдіретін сөздердің тобы ретінде қарастыру. Мысалы, reactor - ядролы реактор, biocide – биологиялық соғыс және т.б;

- сондай-ақ бұрын қолданыста жүрген белгілі бір сөздің семантикалық және стилистикалық бояулары әсер ететін жаңа синонимі ретінде қарастыру. Мысалы, boffin сөзі (құпия жұмыспен айналысатын ғалым, көбінесе әскери мақсатта) scientist сөзінің ең жақын синонимі болып табылады, алайда оның семантикалық бояуы басқаны білдіреді.

Сол секілді лексикалық жаңа сөздердің құрамының біркелкі болмауы да көрініп отырады. Оның себебі неологизмдердің пайда болуына, тілдегі тұрақтылығына қолданыстағы тазалығына байланысты.

Неологизмдердің пайда  болуының себебі қоғамдық және ғылыми-техникалық прогресс болып табылады:

- әлеуметтік-экономикалық  жаңа сөздердің пайда болуы;

- ғылым мен техниканың  қарқынды дамуы мен жаңалықтары;

- мәдениет саласындағы  жетістіктер.

Неологизмдердің өзгеруі  ең алдымен АҚШ тағы социолингвистикалық  жаңдайының өзгеруіне байланысты. Айта кетсек бұл трансформациялар тарихи тұрғыдан сертті.

Неологизмдер - бұл  жаңа ұғымды сиппатау үшін қолданылатын жаңа сөздер мен сөз тіркестері. Сонымен қатар неологизмдер, ол әдеби  тілде әзірше құпталмаған сөздер қатары.

Неологизм екі түрлі жолмен жасалады.

- бұрын-соңды тілде  болып көрмеген, жаңа ұғымдардың  пайда болуымен байланысты. Мысалы, революция, колхоз, совхоз, кино - театр,телевизор, спутник, ракетчик, бригада, фермер т. б.;

-  бұрыннан тілде  бар атауларды жаңартып, ескіні  жаңғыртып, жаңаша мән беріп, түрлендіріп қолдану негізінде пайда болады. Неологизмдердің ұлттық тілдің байып, дамуы үшін, оның жаңа мағыналы сөздермен толықтырылып отыруы үшін мәні зор.

Неологизмдердiң үлкен  саны ағылшын тiлi ел болып жататын  байланысты әлеуметтiк өзгерiстермен пайда болады. Өзi таралған қоғамдық құбылыстар, әсiресе тән Ұлыбританиялардың бiрiне, деп аталатын феминист қозғалыстарын жатады, яғни еркектерi бар құқықтардағы теңдеуге әйелдерiнiң қозғалысы. Мысалы, арқасында бұл қозғалысқа көп жаңа лексикалық бiрлiктер пайда болды the Lib Movement - феминистикалық қозғалыс", libber, libbie - феминистикалық қозғалыстың қатысушы немесе бөтенi тағы басқалар.

Ағылшын тiлi, дәл осылай сонымен қатар әлемнiң басқа  тiлдерi, белсене лексиктер есебiнен  ауқаттанады, әр түрлi мамандықтар, әлеуметтiк топтар, жас шамаларының тән өкiлдерiмен. Мысалы, әр түрлi кәсiби жаргондардың атауларындағы бiр тек қана қажеттiлiк осылай екiншi компонент - speak: Artsspeakпен неологизмдерiнiң жиынын тудырды «Sportsspeak - спортшылардың жаргоны» суретшiлердiң жаргоны, Medspeak – «Teacherspeak - мұғалiмдердiң жаргоны» медиктердiң жаргоны, Videospeak - «Cablespeak - кабелдiк теледидардың қызметкерлерiнiң жаргоны» видеоаппаратураның қолданушы -

ларының жаргоны тағы басқалар dial-a-meal, dial-a-taxiнiң түрiнiң неологизмдерi жоғарғы қоғамның Тән лексиктерi жалпыға мәлiм болды.

Мысалы, данқтылықтар көп  сөздер және жас өспiрiм тән өрнектер де алды Drugs! – «Сәйкес!», «Жақсы!», «Дұрыс!» (OK орынына пайдаланылады), sweat – «task - breakfast+lunch қысқарту үй шығарма, brunchсы) - кешiрек таңертеңгi тамақ» алыс қашықтыққа жүгiру тағы басқалар.

Демек, тиiстi тiлдiң iшкi заңдарымен сәйкес екеш жасалған әр түрлi емес сөз  сөздiк құрамға автоматты түседi. Неологизм тiлдiң сөздiк құрамында «азаматтықтың құқығы» өз және бұл сөздiк құрамның элемент болу жаулап алу үшiн ұжымның қоғамдық сөйлеу тәжiрибесiндегi тексерудi түбегейлi мерзiм өте алуы керек жаулап алу үшiн.

Стилистикалық неологизмдердiң  негiзгi функцияларымен екi болып табылады: бiрiншi - құбылыстың қандай болса да қосымша сызығының ашылуы және екiншi - айғақтарға өз қатынасының анықталуы объективтiк шындықты.

Стилистикалық неологизмдердiң  екiншi функция көркем сөздiң стильсiнде бастаушы болып табылады. Сондықтан жазушылық неологизмдердiң көпшiлiгi күштi қызу мәндермен бейнеленедi. 
Бiрiншi функция, яғни құбылыстың қандай болса да қосымша сызығының ашылуы, сол атап айтқанда осы тiл қатты сөйлейтiн халықтың қоғамдық өмiрiнiң тамыр соғуын бәрiнен артық шағылысатын сөздiң стильсiнде газет стильсiнде жиiрек көрiнiп қалады.

 

1.3 Ағылшын тіліндегі неологизмдердің ерекшеліктері

 

Ғылыми стильді зерттеу үшін көп уақыт жұмсалғанына қарамастан, сти -

листикалық  тісілдер мен амалдарды ерекшеліктерін зерттеу мен ғылыми прозадағы тілдің икемділігі мен мәнерін сиппатау соңғы жылдары ғана стилисттердің қызығушылығын оятып отыр.

Неологизмдердің қолдануы кәсіби  тілге  тән  екендігі  ақиқат. Сонымен 

қатар кәсіби тілде арнайы лексика яғни special terms және аббревиатуралар қолданылады.

Ғылыми техникалық революция, өміріміздің барлық салаларына әсерін тигізеді, оның салдарынан білім және мәдениет деңгейі де өсіп келуде. Ғылымның қарқынды дамуымен, жаппай қарым қатынастардың кеңейуімен негізгі мәселе айқындала түсті, ол жоғарғы деңгейде мәдени қарым қатынастар, ғылыми әдеби қарым қатынастар және ең басты мәселе ол лингвистикалық компетенция мәселесі болып табылады. Жоғарыда айтылып кеткенің, салдары неологизмдерді қолдану болып табылады. Сондықтан сөйлеу мәдениетін дамыту үшін ең басты факторлар стилистикалық  өзгешіліктерін және лексикалық өзгешіліктерін практикалық тұрғыдан зерттеп білу. Оған қоса ағылшын тілін тереңдетіп білу өте маңызды, себебі «ағылшын тілі, халықаралық қарым қатынастар тілі».

Баспа сөзде неологизмдердің пайда болуы салдарының бірі, ол халықтың өмірінің политика, экономика, мәдениет салаларында қарқынды өзгеруі. Неологизмдердің 2 түрі бар, олар: жаңа сөздер жәнеескерген сөздердің жаңа мағынасы.

Кәсіби әлем қарқынды дамығандықтан, неологизмдер де көбінесе осы салада өте көп пайда болады. Осымен байланысты неологизмдердің 2 түрі де аудармашыларға белгілі бір мөлшерде қиындықтар туғызады. Себебі мұндай сөздер мен мағыналарды сөздіктерден таба алмайсыз. Тіпті жаңадан шықан түсіндірме сөздіктерінен де таба алмайсыздар, себебі әр бір сөздік екі немесе үш жылға қалып отырады. Ал неологизмдер кунде пайда болады.

Неологизмдердің сөздіктерге  басылмауының бірде бір себебі, ол олардың қысқа мерзімділігі. Яғни олар әдеби шығармалардағы эпитеттер сияқты, тек бір затты сипаттау үшін қолданылады да кейін ұмытылып кетеді.

Мысалы, қазақ тіліне салыстырмалы жақын арада тұрмыс үйі яғнидом быта деген лексикалық бірлік енді. Бұл сөз тіркесі бірнеше  жылдан бері қолданылып келе жатқанмен  де, аудармашы үшін оны басқа тілге  аудару қиындыққа соғады. Қалай оны  ағылшын тіліне аудару дұрыс болады? оны түсіну үшін аудармашы ең алдымен бұл тіркестің мағынасын тауып білу керек. Негізінде бұл халыққа қызымет көрсету бөлімі болып табылады. Сол себептен оның мынындай бірнеше аудару тәсілдерін ұсына аламыз: a house of public amenities and services, public service establishment, consumer service, communal service және т.б.

Сонымен қатар бюро добрых услуг (at-your-service agency), үй комитеті (house management committee), демалыс үйі (holiday home  centre), интернет-банк және т.б.

Неологизмдерді аударған кезде шетел тілінен өзінің туған  тіліне аударып отырған секілді жағдайға түсесіз. Мысалы: ағылшын тілінде соңғы жылы ғана in элементімен көптеген сөздер пайда болды: live-in, eat-in, love-in, lock-in, camp-in, mail-in, sit-in, teach-in, pray-in, talk-in; in-crowd, in-depth, in-company, in-cap, in-jargon, in-language, in-thing, in-word; mini және maxi жұрнақтарымен: minimarket, miniboom, minicomputer, minicruise, minidose, minisurvey, maxicoat, maxidress, maxilength, maxi-shorts, maxi-order, maxi-taxi және т.б. Бұндай сөздерді сөздіктерден таба алмайсыз, себебі олардың құрылуы сөздіктердің жаңаруынан әлде қайда жылдам болатын процесс.

Лексикалық шеттен алынған  сөздердің кейінгі тағдыры әр түрлі болады. Мысалы кейбір ағылшын  тіліндегі етістіктер үлкен полисимияға  ие болды және кейін сөздіктерге енгізіледі. Егер де ол күнделікті ақпарат тарату жолдары болса (мысалы, «Нью-Йорк Таймс»), әдеттегідей , стилистикалық жоғарғы лексика қолданылады, ал басқалары (мысалы, «Дейли ньюс») әдеттегәдей стилистикалық төменгі лексиканы таңдайды.

Мемлекеттік газеттерде ондай айырмашылықтар жоқ, бұл жерде  бірқалыпты лексика қолданылады. Сонымен  қатар бірқалыпты лексиканы қолданатын шығарылымдардың бірі, ол ақшаның  құндылығын бақылап және де мәлімдеп отыратын басылым.

Америкалық ағылшын  тіліне қысқа да жеңіл сөйлемдер тән. Мысалы: кариес болмас үшін (to prevent caries you’d  try it).   Бұндай синтактикалық құрылым мәтінді қысқа да нұсқа түрінде аударуға мүмкіндік береді, оған қоса ол мәтіннің мағынасы да түгелдей аударылады. Бұл процесс лексикалық бірліктермен алмасуды жеңілдетеді.

Неологизмдердің ерекше бір  қасиетті о полисимия. Роберт Е. Гарст және М. Бернштейн өздерінің кітабында сондай лексикаға арнайы глоссарий жасады. Сол глоссарийден бірнеше мысалды қарастырып шыңайық. Итермелеу (to advance) сөзіне синоним ретінде to act (қимылдау), to bring (әкелу), to cause (шақыру), to expedite (тездету), to facilitate (себеп болу), to hasten  (асықтыру), to impel; (ояту),  to  press  (кеуделену немесе тұрып алу), to  prod  (аңду), to push (итермелеу), to quicken (жылдамдату), to result (нәтиже болуы), to rush (асықтыру), to speed (жылдамдату), tostimulate (стимуляциялау), to stir (ояту). Бұндай сөздердің жақсы ерекшелігі ол мағыналарының неғұрлым кең диапозоны. Соның арқасында бұл сөздерді әр түрлі жағдайларда қолдануға болады.

Негізі бұндай лексика  ашық түрдегі синонимдік қатарды  көрсетеді, бірақ ол күнделікті синонимдар емес, бұл синоинимдер шетен алу  процессі барысында пайда болған сөздер, және де бұл глоссарий күннен күнге өсіп келе жатқанын есінізге түсіріп кетейік.

Қазіргі америкалық ағылшын  тіліне үлкен көлемдегі динамизм тән.  Ол экономиканың қарқынды дамуымен, халықаралық политикалық жағдайға байланысты.

Ағылшындардың соғысқұмарлығы, тілдерінен де білініп тұр. Мысалы осы  сөздер арқылы warlike, warring, militant, battle, clash, combat, revolt, riot және т.б., сонымен қатар мысалы осындай күрделі сөздер де қолданылады trigger-happy; политик - авантюраларға құмар адам, политикалық авантюрист кейбір мәтіндерде trigger-happy politician деп те аударылуы мүмкін.

Ал келесі сөз тіркесі  бар. Ол finger on the button («қару жарақтың батырмасын басуға дайын тұрған адам»), яғни қазақ тіліне аударғанда соғысқа арналған түгел дайындық.

Happy  элементті, америкалық ағылшын тілінде, күрделі сөздерде өте жиі кездеседі. Ол көбінесе адам деген мағынаны береді. Мысалы: өз билігіне өзі хан адам power-happy, бұл өмірде шатасып, жоғалып жүрген адам slap-happy және т.б.

Gap сөзі өз алдына  мәселе деген мағынаны береді. Қазақ тіліндегі сенімділік дағдарысы деген сөзді біз crisis of trust емес, ал credibility gap деп аударамыз.

Бұл екеуінің айырмашылығы неде десеніз, мен оны былай түсіндіріп беремін: (crisis of trust) - бұл ескерген бос сөз тіркесі, ал (credibility gap) - ол жаңа клише. Төменде тағы да бірнеше сөз тіркестерді мысал ретінде қарастырайық. Оларға gap элементімен жаңа клишелер табамыз:

- әкелер мен балалар мәселесі generation gap;

- қаражаттардың жетіспеушілігі financial gap;

- доллар валюталарының жетіспеушілігі dollar gap;

- тағамдағы жұғымдылықтың жетіспеушілік («ақуыздың жетіспеушілігі») protein gap;

- техникалық тұрғыда қалып кету мәселесі technological gap;

- тепетеңдігін жоғалтқан сатылым trade gap;

- ракеталарды қару жарақтармен қамту мәселесіmissile gap;

- келісі сөзде шешілмеген міселелер negotiation gap.

Бұл клишелерді абайлап  қолдану керек, себебі олар әзірше барлық сөздіктерге енген жоқ.

Тілдегі қарқынды динамизмге бір себеп келесі сөздер қатары teach-in, sit-in, lie-in, live-in және т.б. Бұндай сөздер қазіргі ағылшын тілінде өте көп, және олар күнен күнге шетен алу нәтижесінде өсіп келе жатыр. teach-in қазақ тіліне қас тақырыптарға таласу; sit-in отырықшы елеуіл және т.б.

Аудармашы әрқашан да тілдегі жаңа тенденцияларды біліп, оларды әрқашан қадағалап отыру керек. Себебі неологизмдер лексикадағы ең белсенді топ. Соңғы кездері «кешенді» деген сөзді аударуда complex емес package қолданылады: кешенді келісім package deal; кешенді туристтік саяхат package tour және т.б.