Салық саясаты

Қазіргі заманғы қоғамда салық мемлекеттің құрылуымен байланысты қаржылық қатынастарды айқындайды және оған сәйкес функцияларды атқарады-әлеуметтік, қорғаныс, табиғатты қорғау, құқық қорғау және т.б.

Салықтар экономикалық қатынастардың құрамдас бөлігі ретінде экономикелық базисқа жатқызылады және обьективті қажеттілік болып табылады, және қоғамның дамуындағы мұқтаждығына байланысты.Осылайша салық мемлекетің қабылдаған функцияларын орындау үшін қажет, ал салықты жою бүкіл қоғамның жойылуына әкеліп соғады.               Салықтың глобалды дамуы таза пайданың өсуіне, шарушылық қызметтің күшеюіне, капитал салымының өсуіне, сұраныстың өсуіне және шаруашылық коньюктураның дамуына әсерін тигізеді. Салықтың көтерілуі - коньюктуралық күшеюмен күрестің қарапайым түрі:

Табыс салық ставкілерінің өзгеруінен мемлекет капитал салымдарына қосымша стимулды азайтуға және жасауға болады, ал жанама салық деңгейін ауыстыру - жалпылама тұтыныс қорына, баға деңгейіне әсер етеді.Либералды немесе протекционистік ішкі сауда саяастын таңдап, мемлекет кедендік төлемдерді өзгертеді. Кедендік төлемдер - жанама салық түрі, ішкі сауда айналымында шет елдік тауарлардың арзандатуына әкеп соғады. Төлемдерді төмендету немесе алып тастау, ішкі нарықта бәселестіктің өршуіне соғады.[23]

Мемлекеттік реттеудегі күшейткен сайын салық та ұлттық шаруашылық құрамдарын реттеуге кеңінен қолданылады. Салық ставкілері сала және аймақ бойынша дифференциалданды. Олар сала және саларалық құрылымдарға, ұлттық шаруашылық кешендегі облыс, штаттар және жеке жерлердің ролінің өзгеруіне әсер етеді. Сонымен салық мөлшері газ және мұнай өндіруге дәстүрлі жоғары, бірақ төменгі деңгейдегі экономикалық дамушы аудандарда олар үнемі төмен.

              Салық жүйесі уақыт өткен сайын ыңғайлы болып келеді. Салық заңдылықтарының негізі мен құрылымының сақталуында мемлекеттік реттеуші органдар салық ставкілерін таңдамалы және уақытша төмендетеді немесе кәсіпорын салығын алып тастауы да мүмкін. Табыс салығына, капитал салымдарына, ғылыми зерттеулерге, жаңа жұмыс орнын енгізуге, қоршаған ортаны қорғауға салықтан жеңілдіктер жасала бастады.

              Салық салудың реттеу объектілері нақты бола бастады. Мысалы, кәсіпорын пайдасының екі бөлігіне салық салу дифференциалданды:  бөлінбеген  (шаруашылық қызметті дамыту үшін компанияда қалдырылған) және бөлінген (дивидендке, акционерлерге төленеді).

              Батыста экономиканы реттеу мақсаттарының көпшілігі капитал салымдарын дұрыс бағыттау жолмен жүзеге асырылады. Атап айтқанда, негізгі капиталдың кеңеюі мен жаңару масштабына негізінен өсу темпі, конъюктура жағдайы, сұраныс, ұлттық бәсекелестік, ал инвестиция құрамына аймақтық және салалық құрылымдар, НИОҚР бағытымен мен темпі тәуелді болады. Соңғы он жылдың ағымында инвестициялық қажеттілік формасына ие болушы – капитал сыйымдылық үлесінің 55% - 85% құрайтын өзіндік қаржыландырудың мұндай масштабтары мемлекеттік салық саясатының арқасында ғана мүмкіндікке ие болды. [24]

              Салықтар мемлекеттің ақшалай кірістерінің құрылуымен байланысты қаржылық қатынастарды айқындайды және оған сәйкес мынадай функцияларды атқарады: әлеуметтік, қорғаныс, табиғат қорғау, құқық қорғау және т.б. Госбюджет арқылы мемлекет мобилизация, қаржылық құралдарды бөлу функцияларын атқарады.

              Мемлекеттік бюджет мемлекеттік шығыстар сияқты, кірістерді де өз құрамына кіріс пен шығыс арасындағы айырмашылықты бюджеттік сальдо деп атайды.

              Мемлекеттік шығыс кірістен көп болған жағдайда, борыштар арқылы өтелетін бюджет тапшылығы туындайды. Кейін мемлекетке кейбір дефициттің артығы жоқ деп санаған. Егер де мемлекет алатынынан көп ақша қоғамда қабілетті сатып алушылар көлемі өседі. Адамдар көп сатып ала алады кәсіпорын көп сата алады, және осының әсерінен жұмыссыздар азаяды. Осыған орай жұмыссыздық кезеңінде бюджет тапшылығынан қорқудың керегі жоқ.

              Керісінше көтерілу кезеңінде дефициттен сақтану тиіс. Қазіргі жағдайда бұл бағаның күрт өсуіне әкеп соғады. Себебі сатып алушылық қабілет өскенімен, өндірісті үлкейту лиригін емес. Кейнс пен Стокгольм мектебінің нұсқасының принципі мынада; мемлекет жұмыссыздыққа қарсы тұруы үшін, төменгі коньюктурадағы тапшылықты қолдануға тиіс, бірақ бұл уақытта инфляцияға қарсы тұру үшін жоғары коньюктурадағы активті сальдо бар болуы керек. Мемлекеттік меншіктің өндірістік қуаты дамуы үшін ұзақ мерзімді инвестиция қажет. Мұндай жағдайда алдыңғы жылдарға борыштар да жіберіле береді. [25]

              Дүниежүзілік тәжірибеде мемлекеттік шығыстар мен салықтың көмегімен экономиканы қалыптастыру тәсілдері көрсетілген.

              Кейнстің көзқарасы бойынша салықты азайтса, сұраныстың өсуіне, сонымен қатар ЖІӨ-ң нақты көлемі және баға деңгейлі өседі. Сонымен қатар бюджеті түсім азаяды, ал мұның әсерінен бюджет тапшылығы пайда болады. Бюджет тапшылығы кірістен шығыс деңгейінің асқан санамасы. Бюджет тапшылығы ұлттық өндіріске елеуші өзгерістер әкемді. Бюджет тапшылығының себебі көп болуы мүмкін.

                       Қоғамдық өндірістегі спад.

                       Қоғамдық өндірістігі кешеуілдеудің шектен тыс өсуі

                       «бос» ақшалардың көп мөлшерде шығарылуы

                       ақталмаған «үрленген» әлеуметтік бағдарламалар

                       ВТС-ны қаржыландыру шығындарының өсуі

                       «көлеңкелі» капиталдың үлкен масштабтағы айналымы

                       қоғамдық есепке берілмеген өндірістік емес шығындар.

Экономикалық жүйеде бюджет тапшылығын табу үшін үкімет екі дәстүрлі тәсілді қолданады мемлекеттік борыштар және салық салуды күшейту. [26]

2.3 Қазақстан Республикасының  салық саясатының дамуы

Экономикалық  жағдайдың жалпы  жақсаруы  салықтардың түсімдерінің ішінде табысқа салынатын салықтардың көбеюіне әкеледі.
Әр мемлекетте әрқашан да екі альтернативті, яғни бюджеттік пен салықтық саясаттардың арасындағы қарым-қатынастарының құрылуының принципиалды қарама-қайшылықты стратегиялық қолайлы жол бар.
Бұл, бірінші жағдайда - халықтың қазынаға жоғары салықтарды төлету, оның қауіпсіздігі, амандығы, басқа қызықшылықты қорғаудың толық жауапкершілігін өз мойнына алу, сондай-ақ ертеңгі күнге сенімділігінің мүмкіндігінің бар болуын өзіне қабылдау. Екінші жағдайда - шектеулі төмен салықтарды алу, яғни азаматтардың, халықтың өзінің қарауынша өздерінен алынбаған салық түріндегі құралдарды өз беттерінше қолданатындар өз-өздерін мемлекеттің көмегінсіз-ақ күте алады.
Әр жағдайда бұл таңдаудың мәселесін шешу негізінен халықтың әлеуметтік және экономикалық деңгейлерінің тұтынуынан, оның экономикасының потенциалды және әлеуметтік бағытталуынан қатысты. Ереже бойынша, әлсіз экономикамен елдерде, яғни дамып жатқандар, өзінің қалыптасу және нарыққа көшудің, әсіресе алғашқы қадамында қатысты төмен салықтарға ұмтылады. Кейін, қоғамдық тұтынудың (білім беру, денсаулықты сақтау, коммуналды қызмет және т.б.) әр түрлі формаларының дамуымен салық салудың аса жоғары деңгейіне баяу өту жүзеге асырылады, оның параметрлері экономикасы мықты: елдердің, басқа сөзбен айтқанда, дамыған елдердің максималды мәніне жетеді.
Алайда, жалпы тенденцияның шектеуінде әртүрлі мемлекеттер әр түрліше өзінің қаржылық, сондықтан, салықтык саясатын құрайды. Олар тым жоғары нәтижелі айқындамасы бойынша жеке тұлғалардың меншігінен гөрі қаржылық құрылымдардың бақылауындағы қаржы құралдарының қолданылуын, салықтық және басқа міндетті төлемдер түрінде қоғамның табыстарынан 50% дейін алу мүмкін деп ойлайды. Басқалары, керісінше, бұл көзқарастарды бөлмей, өздерінің салықтық тәбеттерін жалпы ішкі өнімнен 25-30% - бен шектейді.
Біріншілердің ішінде, бай елдер, олардың салықтық алып тастаулары орта жандық жалпы табыстар деңгейіндегі 25-30 мың. долл. елеулі сома құрайды. Мысалы, Данияда бұл халықтың бір жанына 17 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 51%), Швейцарияда 15 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 33%), Норвегияда -14 мың. долл. (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 42%), Германия, Франция, Бельгия, Финляндияда - 11-ден 12 мың. долл. диапазонында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - сәйкес 40% - дан 47% - ға дейін).[27]
Орта жандық табыстарының деңгейі бойынша соңғы орынды алатын елдерде салықтық алып тастаулары көлемі аса қарапайым. Солай, ол Оңтүстік Кореяда 2,5 мың. долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 22%) құрайды, ал Мексикада 500 долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 16%). Және тек Ресей орта жанды табыстар деңгейі бойынша соңғы категорияға түссе де, салықтық алып тастаулар үлесі бойынша жоғары дамыған елдердің артынан тартылады - ЖІӨ-нің 30% астам (шамамен халықтың әр жанына 1 мың. долл., яғни Жапония мен Швейцария деңгейінде). Басқаша айтқанда, онда 4 адамнан түратын статистикалық отбасына барлық салық түрлерінің алу сомасынан жалпы қиындықта орташа 4 мың. долл. қүрайды. Сол уақытта, мемлекеттердің адекватты көлемде бұл отбасылардың қызығушылығы мен қажеттіліктерін қорғауды қарастырады.
Алайда, белгілі болғандай, мемлекеттің бюджеті арқылы қайта таратудың мүмкін салық салу деңгейінің өз шектеуі бар, яғни ол экономикалық және әлеуметтік қайшылықтарының шиеленісуі әрі қарай өсуіне жеткендегі ЖІӨ-гі салықтық алып тастаулардың сондай үлесі. Олар ашық саяси дауларда және салықтық реформалардың наразылық шақырылған уайыммен, оның ішінде: салықтық үкіметке бағынбау, табыстарды массалық жасыру және салықтық міндеттерді орындаудан кету, ұлттық экономикадан шет елдерге капиталдың ағылуы, халықтардың салық төлеушілер үшін азырақ ауыртпалылықты түсіру бойынша аймақтарға көшу формаларымен көрсетілуі мүмкін. Және тек шүғыл немесе форс - мажорлық жағдайларда (мысалы, соғыс, сұрапыл апаттар, ірі техногендік апаттар, эпидемия) экономикалық үғынуларға қарсы салықтық шектеудің деңгейі қалыпты жиһазда оның ең жақсы мәнінен көп жоғары болуы мүмкін. [28]

Салық салу мәселелері әрқашанда экономистер, философтар, әр түрлі дәуірлердің мемлекеттік қызметкерлерінің ойларымен қамтылды. Салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит салықтар, оны төлейтіндерге арналған - құлдықтың белгісі емес, керісінше бостандықтың деп айтқан болатын. АҚШ-тың мемлекеттік қызметшісі және ғалымы Б.Франклин «өмірде өлім мен салықтардан басқа шарасыз заттар жоқ» деп айқындады.
Д.С.Миль алғаш рет ғалым классиктерінің арасында салықтың бірегей емес, керісінше, салықтардың әркелкілігін жалпылауын қолдану ойын түжырымдады.
Онымен қоса, қазынаның табыстарында негізгі орынды тікелей салықтарға (рента мен мүраға) берген. Жанама салықтарды айтсақ, оның ойынша, олармен тек сол азы ғана бірінші қажеттілік заттарына жатпайтындар салықпен алыну керек және барлық жалпы қолданылуға арналмаған, тек халықтың кейбір категориясының қандай-да бір ерекше түтынуларын қанағаттандыру үшін.
XX ғ. 70 - 80 ж.ж. батыс елдерде ұсыныс экономикасының неоклассикалық теориясында негізделген А. Лаффердің бюджеттік концепциясы қолдау алды. Оның мәні салық төлеушінің салықтық жүктеменің өсуі оның табысының белгілі «критикалық деңгейі» деп аталатынның өсуімен қоса жіберіледі, оның арттыруы алдын ала бұл табыстың төмендеуіне шарасыздықпен әкеледі, өндірістің қысымына, кейін тіпті ақырғының рентабельді емес болғаннан тоқталуына әкеледі. 1995 ж. Қазақстанда «Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы» ҚР Президентінің Жарғысы жүзеге асырылды. [29]

3 ТАРАУ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ  ЖОЛДАРЫ

3.1 Салық жүйесін қайта құру және дамыту үрдісі

Біздің жас егемен мемлекетіміз фискальды саясаттағы алғашқы қадамдарын жасауда. Мемлекеттің салықтың заңнамасын табыстылығы  - жүйенің қандай болу керектігін нақты саралауға тәуелді. Салық жүйесі  мына талаптарға жауап  беруі тиіс:

Салық реформасының проблемалары өндірістің  инвестицияларды ынталандырумен тығыз байланысты. Бұл байланыс салық және несие саясаты аясында өндірістерге инвестициялар салуды ынталандыру бағытталған жеңілдіктер мен экономикалық шаралар  құралады:

-Жергілікті және жалпымемлекеттік салықтарды субординациялау;

-Салық төлеушілердің заң алдындағы теңдігі, салық саясатының біртұтастығы;

-Салық төлеушілердің ақпаратқа деген заңнамалық құқығы;

-Салық  жүйесінің қарапайымдылығы;

-Салық  салу  жүйесінің  бейтараптылығы.

Көптеген елдердің салық жүйесі көптеген жылдар бойына, біртіндеп дамыды.   Ал, салық жүйесін   құру   үшін   мұндай  уақыт жоқ болды,  республика тезірек  аяғынан тік тұрып,  ұлттық экономикасын дамытуы қажет болды. Бірақ, Қазақстан бір ғана кезеңнің ішінде  толықтай қанағаттанарлық және заманауи салық жүйесінен көше алмайды. Бұл мақсатқа жету үшін салық төлеушілер мен салық  ұйымдары уақыт керек, олар біртіндеп енгізілетін өзгерістерді саналарына тұщынып сіңірулері керек. Бірдестен  барлық өзгерістерді айналымға енгізу мүмкін болмағандықтан, бұл жерде реттілік керек.

Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрылысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің кірістері және бюджеттің кірістерін қалыптастырудың шешуші көзі болып табылады. Салықтарда мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні олардың түрлері мен ролі қоғамның экономикалық құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Фрэненк  Бэкон салықтарды төлеу әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.

Салықтар- көп қырлы, мемлекеттің даму кезеңдері өзгерген сайын нақтыландырылатын, ұдайы жүзеге асырылатын ақшалай төлем болып табылады.

              Экономиканың қазіргі даму мүмкіндіктерін есепке ала отырып мемлекеттік қажеттіліктерге сай айқындалған салықтардың функциялары мемлекет белгілеген бағыт бойынша іске асырылады.[30]

3.2 Қазақстанның салық  жүйесін құрудың кезеңдері

Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама қиындықтарды бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар жасалынып, қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті. Қазақстан Республикасынығ салық жүйесі реформалаудың үш кезеңінен өтті.

Бірінші кезең.

1991 жылғы 9 шілдедегі Қзақ КСР Президентінің «ҚазКСР мемлекетік салық қызметін құру туралы» Жарлығымен ҚазКСР-нің басты мемлекеттік салық инспекциясы құрылды. 16 жалпы мемлекеттік және 27 жергілікті салық  түрін қарастыратын салық жөніндегі заң актілер пакеті қабылданды.

1991 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» Заңына сәйкес сол кездегі және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түрлеріне тоқталып өтейік.

Жалпы мемлекеттік салықтардың түрлері:

    1. Қосылған құнға салынатын салық.

    2.Пайдаға салынатын салық.

    3.Акциздер.

    4.Бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық.

    5.Экспорт пен импортқа салынатын салық.

    6.Кеден тарифі және баж салығы.

    7.Пайдалы қазбаларды геологиялық барлау және геологиялық іздестіру жұмыстарына  байланысты шығындарды өтеуге жұмсалатын алым.

    8.Тіркелген (ренталық) төлемдер.

    9.Транспорт құралдарына салынатын салық.

    10.Автотранспорт құралдарын сатып алуға салынатын салық.

    11.Автотранспорт құралдарының Қазақстан Республикасына келіп кіргені үшін төленетін ақы.