Төлем жүйесі және қолма-қолсыз есеп айырысудың нысандары

Клиентің жіберген құжаттарын қабылдай отырып, банк төлем  құжатындағы электрондық сандық қолтаңбаның сәйкестігін және құжаттың дұрыс толтырылуын автоматты түрде тексереді.

 Home-bankіng – банкоматтарды, электрондық есеп айырысу жүйелерін пайдалану арқылы және үйінде отырып банктік операцияларды жүргізуге мүмкіндік беретін халыққа арналған банктің электрондық қызметі.

 Жеке компьютерді банктік компьютерлер жүйесіне қосу арқылы банк клиенттері мынадай қызметтерді пайдалана алады:

• ағымдағы күндегі шот балансын алу;
• белгілі бір уақыт ішіндегі ақша қаражаттар қозғалысының есебін алу;
• ақшалай  аударымдар мен төлем жасау;
• кредиттік және өзге пластикалық карточкалар шығаратын эмитент

компаниялардың қызметін төлеу;

• бағалы қағаздармен операциялар жүргізу.

Интернет банкинг - Іnternet bankіng -  банкке келмей-ақ Интернет жүйесін пайдалану арқылы клиенттергі банктің операцияларды пайдалануға мүмкіндік беретін банктің электрондық қызметі.

Интернет банкинг қызметін заңды және жеке тұлғаларға арналған Интернетті пайдалану арқылы клиенттер  мынадай банк қызметін жүзе асырады: ақшлай аударымдар мен төлемдер жасайды, валютаны сатып алады және сатады, карточкалық шоттарына қаражат асала алады, шоттың көшірмесін алады.

Қазіргі кезде  отандық банктер тәжірибесінде  халықаралық және Қазақстанның ішінде жылдам ақшалай аударымдар жасау  біршама дамып отыр. Ондай аударымдардың  біріне Western Unіon аударымдар жүйесі жатады. “Western Unіon” сөзінің қазақ тіліндегі аудармасы “Батыс Одағы” деген ұғымды білдіреді.

Western Unіon 1871 жылы құрылған халықаралық корпорация және оның бүгінгі күні жер шарының 180 елінде 80 мыңнан астам өкілдері қызмет етеді.

Western Unіon аударым жүйесінің мынадай артықшылықтары бар:

• ерекше банк қызметі, ақшалай қаражатты жөнелтушіге және оны алушыға банктік шот ашудың қажеттігі жоқ;
• жылдам аударым,  аударым жылдамдығы 5-10 минут;
• қауіпсіз, жөнелтуші туралы нақты мәліметтерді білсеңіз, аударымды ала аласыз;
• қол жетімділік, жер шарының кез келген нүктесіне аударым жасау мүмкінідігі;
• сенімділік, компания әрбір аударымға компания кепілдік береді.

Western Unіon жедел аударымы банктің тек жеке тұлғаларға көрсетілетін қызметіне жатады.

Қазақстанда Western Unіon халықаралық корпорация ең алғаш өкілі “Банк ЦентрКредит” АҚ болып табылады.

Western Unіon жедел   аударым   жүйесі   бойынша   ақшалай  аударым жасау

шарты мынадай:

• Жеке куәлігін неме төлқұжатын көрсету керек;
• СТТН болуға тиіс;
• Алушының аты-жөнін көрсету;
• “Ақшаны жөнелту” құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
• Жөнелтетін соманы банкке тапсыру.

Сонымен бірнеше  минуттардан соң аударылған қаражаттар әлемнің кез келген жерінде алушыға  төленеді. Банк ақшалай аударымды  жасағаны үшін аударым сомасына қарай комиссиондық сыйақысын алады.

Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударымды алу шарты төмендегідей:

• Жеке куәлігін неме төлқұжатын көрсету керек;
• СТТН болуға тиіс;
• Ақшаны жөнелтушінің аты-жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын

көрсету қажет;

• “Ақшаны алу” құжатының формасын толтырып, оған қол қою керек;
• “Ақшалай аударымды алуға қосымша” құжат формасын толтырып, оған

қол қою керек.

Сонымен қатар  банк операторы Western Unіon жедел аударым жүйесі бойынша ақшалай аударым жасалғандығын тексереді және ақпарат нақтыланған жағадайда ақшалай аударымды алушаға тиісті сома беріледі.

Кей жағдайда банктерде  ақшалай аударымды алушыдан аударым  жасалған бақылау номерін сұрауы мүмкін, егер ақшаны жөнелтуші ақшаны алушыға ол номерді хабарлаған жағадайда. Бұл номер негізінен операторға копьютерден ақшалай аударымды алушының аты-жөнін тез іздеп табу үшін қажет.

Бүгінгі күні Western Unіon халықаралық корпорациясы өкілі Қазақстандағы бірқатар банктермен келісім жасаған. Олардың ішінде бұл жүйенің қызметін алғаш көрсетуші “Банк ЦентрКредит” АҚ.

Сонымен қатар, отандық банктеріміз тәжірибесінде жекe тұлғалар үшін банктік шот ашпай-ақ Қазақстан аумағында жедел аударымдар жасау қызметі көрсетіледі. Мұндай жедел аударымдарды осы қызметті көрсететін банктердің филиалдарынан бірнеше минуттардан кейін теңгеде алуға болады.

Мұндай жедел  ақшалай аударымдардың өзіндік  ерекшеліктері бар және оны аударым  жасау немесе алу шарттарынан  байқауға болады.

Жедел ақшалай  аударым жасау шарты мынадай:

• Жеке куәлігін көрсету керек;
• СТТН болуға тиіс;
• Алушының аты-жөнін көрсету;
• “Ақшаны жөнелту” құжатының формасын толтырып, оған қол қою қажет;
• Жөнелтетін соманы банкке тапсыру.

Сонымен бірнеше  минуттардан соң аударылған қаражаттар сол банктің филиалдары орналасқан жерлерде алушыға төленеді. Банк ақшалай аударымды жасағаны үшін аударым сомасына қарай комиссиондық сыйақысын алады.

Жедел аударым  бойынша ақшалай аударымды алу  шарты төмендегідей:

• Жеке куәлігін көрсету керек;
• СТТН болуға тиіс;
• Ақшаны жөнелтушінің аты-жөнін, қаласын, елін, аударым сомасын білуі

қажет;

• “Ақшаны алу” құжатының формасын толтырып, оған қол қою керек;

Сонымен банк операторы  жедел аударым жүйесі бойынша  ақшалай аударым жасалғандығын  тексереді және ақпарат нақтыланған  жағадайда ақшалай аударымды  алушаға тиісті сома беріледі.

Кей жағдайда банктерде  ақшалай аударымды алушыдан аударым  жасалған бақылау номерін сұрауы мүмкін, егер ақшаны жөнелтуші ақшаны алушыға ол номерді хабарлаған жағадайда. Бұл номер негізінен операторға копьютерден ақшалай аударымды  алушының аты-жөнін тез іздеп табу үшін қажет.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазақстанның қазіргі  экономикалық жағдайында төлем тәртібін сақтау бизнесті жүргізудің бірден бір талаптарын білдіреді.

Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуі барысында қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формалары мен әдістері, оларды ұйымдастыру қағидалары толығымен өзгерді.

Жалпы негізде  есеп айрысуда әр төлем құжаты жеке-жеке өңделіп ақша аударымы сол төлем  құжаты негізінде жүзеге асыралады.

Қазіргі кезде елімізде есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру негізгі екі бағыт бойынша жүргізіледі:

• жеке және заңды тұлғалардың есеп айырысу формаларының пайдаланып

жүргендерін жетілдіру және жаңа формаларын енгізу;

• банкаралық есеп айырысу жүйесін қайта ұйымдастыру.     

1990 жылға дейінгі  Қазақстандағы төлем жүйесі бір  орталықтан экономиканы басқару жүйесіне негізделді. 1991 жылдан бастап, ҚР өзінің тәуелсіздігін алып, басқа елдермен экономикалық байланыстар орнату барысында төлем жүйесін ұйымдастыру технологиясы түбегейлі өзгерістерге ұшырады.

Сөйтіп, ҚР -ғы төлем  жүйесін дамыту және жетілдіру мақсатында ҚР Ұлттық банкінің облыстық филаиалдарында аймақтық клирингтік палаталар құрылды және олар аймақ ішіндегі төлемдерді банкаралық клиринг арқылы жүзеге асырды.

Сондықтан да жоғарды  айтылғандарды қорытындылай келе мынадай  ұсыныстарды жөнелтілген тауарлар мен көрсетілген қызметтер үшін төлемді кепілдендіру үшін жасаймыз:

1. банктерге немесе төлем жүйесіне қатысушыларға жеклеген жағдайларда сатып алушының немесе сатушының мүдделерін ескеретін сенімді төлем құралдарын, соның ішінде аккредитив, инкассо және кепіл-хаттарды пайдалану ұсынылады;

Солардың ішінде аккредитивтің мынадай артықшылықтары бар:

Сатушы (экспортер) үшін:

• аккредитивте көрсетілген барлық шарттар, яғни тауар көлеміне, сапасына, қаптау түріне, жеткізу мерзімі мен тәсіліне, тиеу орыны мен серзіміне және т.б. қатысты шарттар толық орындалған жағдайда төлемнің жүзеге асырылатыны;
• тауар жартылай жөнелтілсе, онда нақты жөнелткен тауары үшін төлем алатындығына сенімділігі;
• мәміле жасалмаған жағдайда немесе аккредитвитің мерзімі аяқталған уақытта сатып алушының резервтеген сомасын қайтарып алытындығына сенімділігі.

Сатып алушы (импортер) үшін:

• төлемнің банкпен төленетіндігі;
• егер ұсынылғантқұжаттар акаредитивте көрсетілген шарттарға сәйкес келгенде ғана төлемнің жүзеге асатындығы;
• егер сатушы өндіруші емес делдал болса, онда өндірушінің атына аккредитивті аударып жіберу мүмкіндігінің болуы.

2. екінші құрал ретінде несиелік және есеп айырысу қызметін қатар атқаратын вексельді пайдалану қажет.

ҚР –да  қазіргі  кезде вексель айналысы шектеулі. Тәжірибеде тек қана жай вексельдер қолданылады. Векельді пайдалану үшін ең бастысы оны есепке алу және қайта есепке алу, акцептеу және авальдау механизмдерін дамыту қажет.

3. электрондық қызметті пайдалану ауқымын кеңейту қажет, ол өз кезегінде төлеушінің уақытын үнемдеуге, төлемдердің айқындылығына және қауіпссіщдігіне себеп болады.
4. Төлем карточкаларымен есеп айырысуды жолға қою, онымен комуналдық қызметтерді төлеу, тұтыну тауарларын алу және т.с.с. төлемдерді жүзеге асыру мүмкіндіктерін кеңейту керек.

Қазіргі      кезде       отандық   банктер     тәжірибесінде  халықаралық      және

Қазақстанның ішінде жылдам ақшалай аударымдар жасау  біршама дамып отыр.   

Сонымен қатар, отандық  банктеріміз тәжірибесінде жекe тұлғалар үшін банктік шот ашпай-ақ Қазақстан аумағында жедел аударымдар жасау қызметі көрсетіледі.

Аталған шараларды уақтылы  ескеру өз кезегінде Қазақстанның төлем  жүйесінің халықаралық стандартқа сай қызмет етуінің басты кепіл  болатыны даусыз.

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

1. “Ақшалай төлемдер мен аударымдар туралы” ҚР заңы 29.06.1998
2. “ҚР-ғы вексель айналысы туралы” (28.04.97) ҚР заңы
3. 2000 жылғы 2 маусымдағы Ұлттық банк Басқармасының N 266 бекітілген “Қазақстан Республикасының банктеріндегі клиенттердің банктік шоттарын ашу, жүргізу және жабу тәртібі туралы” нұсқаулық.
4. «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкi туралы» ҚР-сы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлығы, 1995 жылғы 30 наурыздағы, №2155;
5. Деньги, кредит, банки: Учебник для вузов/ Под ред. Г.С. Сейткасымов.

Алматы: «Экономика», 1999, 364-378 беттер.

6. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы: Оқу құралы.- Алматы:

Экономика 1999, 221-224 беттер;

7. Екінші деңгейдегі банктердің аудармалы және жай вексельдермен операцияларын жүргізу ережесі.  15.11.1999 ж. ҚҰБ Басқармасының N 397 қаулысымен бекітілген.
8. Мақыш С.Б. Коммерциялық банктердiң операциялары. Оқу құралы.

Алматы. Издат-маркет. 2004. 234-235 беттер;

9. С.Б.Мақыш. Ақша айналысы және несие. // Алматы. 2004.55-61 беттер;
10. С.Б.Мақыш, Ілияс А.Ә. Банк ісі // Алматы Қазақ университеті. 2004. 133-136 беттер;
11. Банковское дело Под ред. Г.С. Сейткасымова // Алматы “Қаржы-Қаражат” 1998. 177 беттер;
12. Банковское дело Под ред. О.И. Лаврушина // Москва “Финансы и стататистика” 2004.
13. Банки и банковские операции в России Под ред. М.Х. Лапидуса,// Москва 1996. 66 бет;
14. www.nationalbank.kz.
15. Сборник Платежные системы Нацбанк РК, Алматы 2001
16. Долан Э.Дж. и др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика // Москва- Санкт-Петербург 1993. 233-237 беттер;
17. Е.Б. Ширинская Операции коммерческих банков и зарубежный опыт // Москва “Финансы и статистика” – 1993.
18. Основы банковского менеджмента Под ред. О.И. Лаврушина, // Москва: Инфра- м 1995.
19. О.М. Маркова и др. Коммерческие банки и их операции// Москва: Банки и биржи, 1995. 101 бет;
20. www.kisc.kz
21. Отчетные материалы Нацбанк РК  за 2004-05 гг.
22. www.google.kz
23. Платежная система :структура управления и контроль. Под ред. Брюса Д. МВФ.2001.