Мемлекеттік несие

2010 жылы ғана бұрынғы қарыздың үстіне 25 миллиард доллар қарыз қосылды. (Салыстыру үшін айтсақ, сыртқы қарыз 1999-2003 жылдар аралығында 7-8 миллиардтан 16 миллиардқа жеткен. 2004 жылы бұл көрсеткіш 32 миллиардқа, 2005 жылы 43 миллиардқа жетті. Бұған 2007 жылы 23 миллиард доллар, ал 2008 жылы  11 миллиард доллар қосылған. Сонда соңғы 10 жылдың ішінде, ең көп қарыз алу  2010 жылдың үлесіне тиеді. Мұндай көпе-көрінеу ақпаратқа қарамастан, үкімет бүгінгі күні өз мойнында аса ірі қарыз жоқ екенін айтып, қалың көпшілікті алдарқатқысы келеді. Үкімет көрсетіп отырған қарыздың басым бөлігі  компаниялар мен жеке субъектілер арасындағы өзара қарыз-мыс. Яғни 111 миллиардтың ішінде жеке сектордың қарызы (мемлекеттік кепілдіксіз)  108,5 миллиард, мемлекет кепiлдiк берген сыртқы қарыз  2,7 миллиард доллар ғана көрінеді.  Ал Есеп комитеті болса аса қомақты қарыз көбіне мемлекетке қатысы бар құрылымдарға тиесілі екенін айтады. Бұлар  түрлі ұлттық компаниялар, екінші деңгейдегі банктер, мемлекеттік даму институттары. Олар өз рейтингтерін пайдаланып, жеңілдетілген несиеге үнемі қол жеткізіп отырады. Бұл құрылымдарда мемлекеттің де үлесі болған соң, қарыздың белгілі бір бөлігі (Қазақстанның жағдайында, әрине, қарыздың көп бөлігі) мемлекеттік бюджеттен қайтарылатыны  айтпаса да түсінікті. 
Әдетте, республикалық бюджетте сыртқы қарызды қайтару үшін қаржы жоспарланады және мұнда тұрған ешқандай да заңсыздық жоқ. Бірақ Қазақстандағы сырттан қарыз алудағы өзіндік «ерекшелік» бұл заңдылықты жолда қалдырады.

 2011 жылғы 1 қаңтарға Қазақстанның мемлекеттік борышы 917,99 млрд теңгені (7,63 млрд АҚШ долларын), немесе 7,2% ЖІӨ құрайды. 2004-2011 жылдары Қазақстанның мемлекеттік борышы елдің ұлт қауіпсіздігінеқатер тудыратын шектен шыққан жоқ.

5 – сурет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік борыш сомасы (2004 – 2011)

 

5-сурет деректерінен көріп отырғандай, 2004 жылы ҚР Үкіметінің сыртқы борышы бірте-бірте төмендейді: абсолюттік бірлікте – 475 млрд теңгеден (3,3 млрд АҚШ доллары) 2004 жылы 172 млрд теңгеге дейін (1,4 млрд доллар) 2011 жылы, сондай-ақ ЖІӨ-ге пайыздық ара қатынаста – 18,3%-дан 1,4%-ға дейін. Мемлекеттік борыштың жалпы көлеміне қатысты Үкіметтің сыртқы борышының үлесі осы кезеңде 84,5-тен 18,8%-ға дейін қысқарды.

 

 

6-сурет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышының серпіні

(жылдың басына)

 

Қазақстан Республикасы Үкіметінің сыртқы борышының негізгі кредиторлары Халықаралық Қайта Құру және Даму Банкі, Еуразия Қайта Құру және Даму Банкі, Жапон Халықаралық Ынтымақтастық Банкі, Ислам Даму Банкі, Азия Даму Банкі, шетел коммерциялық банктері болып табылады.

 7-сурет. Қазақстан Республикасының сыртқы борышының серпіні

(жылдың басына)

7-сурет мәліметтерінен көріп отырғанымыздай Қазақстанның сыртқы қарыздарын қаржыландыру мақсатында екінші деңгейлі банктер жұмыс жасайды. Бұл екінші деңгейлі банктер өз қызметтерін экономикалық тұрғыдан жасай отырып қарызды қайтару мен жабуда бірегей әрекет етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІІ бөлім Қазақстан  репсубликасында мемлекеттік несиені қолдану

3.1. Қазақстан Республикасында  мемлекттік несиені қолдану бағыттарын жетілдіру

Мемлекет пен муниципалдық құрылымдардың  қарамағаны елдің заңи және жеке тұлғаларының бос ақша қаражаттары да сонымен  бірге, басқа елдердің және халықаралық қаржы кредит институтттарының ресурстары да несие капиалы ретінде уақытша пайдалануға жұмылдыру үшін жеке бюджет тапшылығы проблемаларын шешу үшін тартылуы мүмкін.

Мемлекет аясында қолданылып жүрген, жүзеге асырылып келген мемлекеттік  несие мен мемлекеттік борыш бір-бірімен қатар жүріп келеді.

Қазақстан Республикасының  Қаржы Министрлігі қарастыратын мемлекеттік несие мен мемлекеттік  борыштың атқаратын қызметтері мен  экономикаға тигізіп жатқан әсерлері жайында  көптеген жайлар атқарылып жатыр.

Мемлекеттік несие мен  мемлекеттік борыштың атқарып жатқан қызметтерінің ең бастысы-экономиканың көтерілуін, сонымен қатар экономиканың тиімділігі мен жан-жақтылығын қамтамасыз етіп келеді.

Мемлекеттік несие мен  мемлекеттік борыш экономикада  қатар жүреді, олардың атқаратын қызметтері де ерекше орын алады.

Мемлекеттік несие мен  мемлекеттік борыш-Қазақстан Республикасының  алдағы уақытта өркендеуі мен  дамуына игі ықпал жасай алады.

Зерттеу заты сияқты несие  құрылым бір-бірімен өзара байланысты элементтерден тұрады. Мұндай элементтерге ең алдымен несиелік қатынастар субьектілері  жатады. Несиелік мәміле бойынша несиелік қатынастар субьектісіне қарыз беруші және қарыз алушы жатады.

Қарыз беруші-қарызды  беретін несиелік қатынастың бір  жағы. Қарыз беруші-бұ уақытша пайдалануға қарыз беруші субьектілер болып табылады. Қарыз берушілерге: банктер, банктік емес мекемелер, мемлекет, шаруашылық субьектілері және халық жатады.

Қарыз алушы-бұл несиені  алушы мен және қайтаруға міндетті, несиелік қатынастың екінші жағы. Борышқор және қарыз алушы бір-бірімен жақын сөздер болғанымен де, олардың түсініктері әртүрлі. Мысалға, кәсіпорын немесе жеке азаматтардың коммуналдық қызметке, салықтарға т.б. байланысты төлемдері кешігуі мүмкін, бірақ бұл жерде ешқандайда несиелік қатынас туындамайды. Борыш бұл тек қана экономикалық қатынасты ғана емес, сондай-ақ адамзаттық қатынастар жағдайын сипаттайды.

Мемлекеттік несие мен  мемлекеттік борыш –қазіргі таңда  өз қалпын сақтап, халық пен заңды  тұлғаларға қызметін аяусыз көрсете  отырып, жеке заңды тұлғалардан несие алуын қамтамасыз ете алады.

Қазақстан Республикасындағы  мемлекеттік несиені оптимальдау  жолдары қазіргі таңда көптеген жолдар мен қажеттіліктерді тудырып  отыр.

Мәселен, мемлекеттік  несие халықаралық несие түрінде  беріледі. Халықтың несиемен дамуы келесі фактімен қамтылады:

1. Халықтың еңбек бөлуімен экономикалық шоғырландырулардың

дамуымен байланысты.

2. Өндірістің мамандануы және кооперативті болуы
3. Елді табиғи ресурстармен және еңбек күшімен қамтамасыз ету
4. Кейбір елдердің экономикалық дамуының бірқалыпты болмауы.
5. Жинақтау қаржыларын қатысты мемлекеттік бюджеттің қаржылары
6. Ұжымды ссудалық қорлар.

Мемлекеттік несиенің қызметі  тауарлы және ақшалы республиканың  қайта бөлінуі, яғни сыртқы экономика  қызметіне төлемдік және қайтарымдылық шарттары барысында қолданылады.

Сонымен қатар маманданған  несие-қаржы институттары кейбір шаруашылық аясында көптеген қызметтер атқарып  келеді.

-халықтың ұсақ жинақтарын  таратуда;

-ипотекалық несие  беруде;

-тұтыну несиесін беруде;

-ауыл шаруашылық несиесін беруде;

-сыртқы сауда операцияларын  қаржыландыру мен есеп айырысуда;

өнеркәсіп компанияларының  басты қағаздарын орналастыру мен  капитал инвестициялауда;

Мемлекеттік несиені  беру мақсатында көптеген заңды және жеке тұлғалар өз міндеттері мен мақсаттарын жақсы атқара алады. Кәсіпорындар мен ұйымдар мемлекеттік несиені алған соң, оны кейін қайтару жолдары пайыз арқылы жүреді. 

1990 жылы Қазақсанда қарызды қайтаруды  қамтамасыз етудің жаңа формасы  енгізілді-қарызды төлеуалмаудан  қарызгер жауапкершілігін сақтандыру қарызды сақтандыру ҚР-ның сақтандыру туралы заңына сәйкес жүргізіледі. Банк қарызгерге берген ссуданы қарызын несиелік тәуекелді ерікті сақтандыру алады. Сақтандыру объектілері коммерцирялық және банк несиелері, несие бойынша міндеттемелермен тапсырыстар болуы мүкін.

Сақтандыру органдарының бекітілген тәртібіне сәйкес қарызгер сақтандыршымен несиелік шарттың жүргізілуі мерзіміне сақтандыру келісім-шартын келесілер негізінде бекітеді: несеинің қамтамасыз етудің эксперттік бағасы, несиелік шараларды өткізу бойынша қарызгердің несие қабілеттілігі мен тәуекел деңгейі, онда егерде несие уақытында төленбеген сомасының 50-ден 90 пайыз көлеміне дейін өтеуді қарастырады: несиені қолдану үшін проценттерді қоса.

Сақтандыру келісім-шартында жауапкершіліктің нақты көлемі көрсетіледі, ал сақтандырушы жауапкершілігі, егерде қарызгер несиелік келісім-шартта көрсетілген мерзімінен 20 күн аралығында банкке төленген жағдайда басталады. Бұл кезде сақтандырушы несие берген банкке сақтандыру жағдайы басталғаннан бастап 20 күн аралығында төлеуге міндетті. Сақтанушы несиені өтеу жауапкершілігін сақтандыру бойынша операциялар арқылы жүргізіледі.

 

3.2. Еліміздің экономикасын  дамытудағы мемлекеттік несиенің  маңызы

Мемлекет аралықтарының  экономикалық қатынастар сферасындағы

қозғалысты қамтиды. Яғни ақшалық нысанында уақытша қолданудағы  белгілі бір төлемге қайтарым шартындағы процент болып келеді. Несие  өзінің мәні бойынша үдемелі  өндірістерді қамтамасыздандыру құралы болып табылады. Кейбір кездерде дамытушы елдерге экономикалық көмек құралы ретінде жүреді.  Экономикалық заңдар жиыны ретінде халықаралық несиенің қажеттілігі туындайды. Экономикалық дамудың және оның деңгейлерін теңдестіру барсысын  сыртқы сауданың экономикалық бірігуін ынталандыруын тездету. Халықаралық мемлекеттік несиеде екі жақ арасындағы келісім несиемен бағытталған ретінде бөлінеді. Яғни келісілген лимид және мемлекет меншігіндегі несие беруші алдындағы несие алушының міндеттемелері айқын келеді. Ашық несиелік келісімдерде яғни оның негізінде ссуда ұсынылмауы, халықаралық несиенің несие беруші алдындағы  алдында алған сомманы пайызбен қайтаруға өз міндететемесін береді (кей кезде пайызсыз). Қарызға алынған құралдардың сыртқы сауда келісімдерге экспорт және импортқа бағаланады.

Халықаралық несие қатынастарына несие беруші және қарыз алушы ретінде банктер мен кәсіпорындар, мемлекет, халықаралық және аймақтық ұйымдар қатынасады. Халықаралық несие түпкі негізіне байланысты төмендегідей жіктеледі:

-берілетін мерзіміне  байланысты;

-қызметіне байланысты;

-несие түріне байланысты;

-несие валютасы бойынша;

-қамтамасыз етілуі  бойынша;

Мемлекеттік несие дегеніміз-несие  қатынастарының жиыны.

Мемлекеттік несиені  қайтару негізінде қалыптастыра отырып, мемлекеттік шығыстарды жою  қажеттіліктеріне жұмсалады. Мемлекеттік несие қаржылары экономиканы қаржыландыруға қатысады.

Мемлекеттік несие-мемлекеттік  бюджетте дефицит болған жағдайда мемлекеттік  несие арқылы жетпейтін ақша қаражаттар сомасы өтеледі.

Мемлекеттік несие қатары қаржылық қатарға келесі негіздемелер бойынша іске қосылады.

4. Мемлекеттік несие қаржылық іске жұмылдырылған жолмен

қалыпты құралдар мемлкеттік қаржы ресурстары ретінде қарастырылады. Олар әр түрлі қажеттіліктерге, яғни өндірістік немесе стратегиялық және оралымдық негізінде жұмсалады.

5. Алынған және ұсынылған несиелер бойынша есеп айырысу.

Бюджет ақша қаражаттар есебінен пайыз терминімен төленеді. Яғни орталық (республикалық) үкіметтің  игеруіне және жергілікті билік органдарының пайдалануы. Несие ақшаларының қайтарымдылық  шарты негізінде қайта бөлу қызметінде жүзеге асырылады.

6. Осы қызметте мемлкеттік несие жинақтылық ұйымдастыру

нысандарының бірі болып  табылады. Несие арқылы орташа деңгейде халық пен кәсіпорындар жинақтаған мемлекетте шоғырланған экономика  қажеттіліктерін, эономикалық инфрақұрылым қажеттіліктерін қаржыға жіберіледі.

Мемлекеттік несие түрлері  бойынша ішкі, сыртқы, халықаралық  және шартты болып  бөлінеді.

Ішкі несиеде мемлекеттік  несиемен қатар үкімет жергілікті билік  органдары, халықаралық аренада  пайда болады. Яғни олар қарыз алушы мен қарыз беруші деп аталады.

Шартты мемлекеттік  несие-үкіметтегі міндетерді басқа  елге қарызға берілген кепілдері  бойынша және отандық қарыз алушылармен  алынған несие.

Мемлекеттік займдар  дегеніміз-несиелік қатынастар. Мемлекеттік  қарыз беруші ретінде пайда болады.

Халықаралық несие дегеніміз  екі ел арасындағы мемлекетке банктерге  заңды және жеке тұлғаларға берілетін  қарыздар. Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуымен халықаралық несие сферасындахалықтың валютасы мен несиелік ұйымдар маңызды  орын алады. Халықаралық мемлекетік несие дегеніміз елдің  материалдық ресурстары.

Мемлекеттік несие жүйесі банк жүйесіне қарағанда кеңірек, яғни мұнда өзге де несиелік мекемелер  қамтылады. Қазақстан Республикасының  мемлекеттік несиелік жүйесі екі  буыннан тұрады: біріншісі-банктік жүйе, екіншісі-парабанктік жүйе.

Қазақстан Республикасындағы  соңғы жылдардағы несие жүйесі туралы мәліметтер 2 кестеде берілген.

Халықаралық кредит бірқатар елдер мемлекеттерінің банктерінің  сондай-ақ басқа да заңи және жеке тұлғаларының басқа елдердің мемлекеттеріне, банктеріне және өзге де заңи және жеке тұлғалар берілетін қарыздары. Сыртқы эконмоикалық байланыстардың дамуына байланысты халықаралық кредит  сферасында мына валюта кредит ұйымдары барған сайын маңызды орын алып отыр: Халықаралық валюта қоры, Даму банкі және оның ұйымдары Дамудың Халықаралық Ассоциациясы,  Европа қайта құру және Даму банктері, Ислам даму банктері және басқалары.