Ұлттық банк

     Банкке  мүлікті сенімді басқаруға беру дегеніміз, банкке қиыншылық туған  жағдайда, банк таратылған не банкроттыққа ұшыраған кезде, банкке берілген ақша қорлары (мүлік), жою массасына енгізілмейді және өнімді басқару қатынастарын белгілеу актісінде тікелей көрсетілген өзге тұлғаға қайтарып берілді. Бұл сенім операцияларының нәтижелеріне мүдделі-сенімді басқару құрылтайшысы және бенефицияларының қауіпсіздендіру талаптарынан туындаған. Одан басқа, сенімді басқарушымен өзіне жүктелген міндеттемелерді жүзеге асыру процессінде алынған мулік, оның берегн мүлігінің құрамына кіреді. Банк клиентіне мүлікті толық көлемде қайтаруға кепілдік берілген . 

     Қорыта  келетін болсақ, “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” Заңы бойынша Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі Қазақстан Республикасының Орталық банкі және республикамыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады.

     Мемелекетте, Президент және үкімет атынан орталық атқару үкіметінің ролінің күшеюіне байланысты елді терең экономикалық дағдарыстан шығару және егемендіктің маңызды атрибуты – 1993 жылы     15 қарашада ұлттық валюта – Қазақстандық теңгенің енгізілуімен, ал сонымен бірге 1995 жылдың 1 наурызынан Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекс  күшіне енуімен, жаңа банк заңы қабылданды. 1995 жылы 30 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар “Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы” жарлығы, ал 1995 жылы   31 тамызда Қазақстан Республикасының Президентінің заң күші бар “Қазақстан Республикасының банктер және банк қызмет туралы” жарлығы қабылданды. 

2.2    Ұлттық Банктің құрылымы мен басқару органдары 

     Ұлттық  банкінің басқару құрылымы мен қызметін ұйымдастырудың басқа да мәселелері "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңы және "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Ережесі негізінде анықталады.

     Ұлттық  банкі өзінің қызметтерін орындауы үшін басқарма, директорат, бас аумақтық және облыстық басқармалармен қатар, басқа  да жергілікті құрылымдық бөлімшелері бар. Ұлттық банкінің басқару құрылымы 1-сурет көрсетілген.

     Ұлттық  банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады. Басқарма 9 адамнан тұрады. Оның құрамына - Ұлттық банк төрағасы, оның 4 орынбасары, Парламет пен Президенттің бір-бір өкілі және Қазақстан Министрлер Кабинетінің екі өкілі кіреді. Басқарма мүшелері ҚР Президентімен бекітіледі.

       Басқарма мынадай сұрақтарды шешеді:

• мемлекеттік ақша-несиелік саясатын жасайды;
• Ұлттық банкі шығарған, банктер ісіне қатысты нормативтік актілерді бекітеді;
• Парламент   бекіткен   тұжырым   негізінде   банкноттар мен монеталардың номиналдық құнын және әшекейлік пішінін бекітеді;
• Ұлттық банкінің банктермен және Қазақстан Республикасының бюджетімен операциялар бойынша пайыздық мөлшерлемесін бекітеді;
• Қазақстан Республикасының валюталық айырбас бағамын анықтау тәртібін белгілейді;
• Сыртқы резервтерде сақтауға алатын сыртқы активтер типтерін бекітеді;
• Ұлттық банкінің жұмысы туралы есеп береді, жылдық жиынтық балансты қарастырады;
• Ұлттық  банк туралы Ережені, Ұлттық банк құрылымын бекітеді және Ұлттық банк департаменттерінің директорларын тағайындайды;
• Банктер және олардың филиалдары үшін экономикалық нормативтерін бекітеді.

     Басқарма  шешімдері басқарма қаулылары формасында жүзеге асырады.

     Басқарма  мәжілісі қажет кездерде немесе айына  бір рет өткізіледі.

     Кезектен  тыс мәжілістер Ұлттық банк төрағасының  немесе басқарманың үш мүшесінің  талабымен өткізіледі.

     Ұлттық  банк төрағасы ҚР Президентінің ұсынуымен  алты жылға сайланады.

     Ұлттық  банк төрағасы Ұлттық банк атынан және сенімхатсыз мемлекеттік органдармен, банктермен, несиелік, халықаралық  және басқа ұйымдармен қатынастарда жұмыс істейді.

     Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және атқарушы-бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық банк атынан келісім-шарттар жасауға өкілетті. Бірақ, бұған басқараға берілген өкілеттіктер кірмейді.

     Ұлттық  банк төрағасы басқарманы, директорлар  кеңесінің қызметін басқарады және Ұлттық банкіге жүктелген жұмыстар үшін жауап береді. Ол басқарма мүшелеріне және директорлар кеңесі мүшелеріне жеке өкілеттіктер бере алады. Ұлттық банк төрағасы уақытша жоқ кезде, оның қызметін орынбасарларының бірі атқарады.

     Ұлттық банк төрағасы Президентке екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып  жұмыстан босатуын сұрай алады. Ол Президенттің ұсынысымен  орнынан босатылады.

     Төраға  орынбасарлары және басқарма мүшелері Ұлттық банк төрағасы арқылы Президентке  екі ай бұрын жазбаша өтініш жазып жұмыстан босатуын сұрай алады.

     Ұлттық  банкінің жедел басқару органы - Директорлар кеңесі, ол Ұлттық банк төрағасымен басқарылады.

     Директорат, «Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы» Заңға сәйкес Ұлттық банкінің қарауындағы,  төрағаның және басқарма қарауындағылардан басқа барлық мәселелер бойынша шешім қабылдайды.

     Директорат  құрамына- төраға, оның орынбасарлары және департамент директорлары кіреді. Ұлттық банкінің орталық аппараттарында келесідей: ақша-несие операциялары, банктік қадағалау, халықаралық қатынастар, эмиссиялық-кассалық операциялар, ақпараттар технологиялар, бухгалтерлік есеп және бюджет, ішкі қызмет, зерттеулер және статистика, ішкі аудит, есептеу жұмыстары, төлем жүйелері, шетелдік операциялар, заң департаменттері және дербес басқармалар бар.

     Ұлттық  банк өзінің негізгі қызметтерін  жергілікті жерлерде өзінің облыстық басқармалары, Алматы бас филиалы  арқылы жүзеге асырады. Олар филиалдың  құқықтарын пайдаланады және Ұлттық банк атынан қызмет етеді. 
 
 

            1-сурет. ҚР Ұлттық банкінің басқару құрылымы 

     Бұл суретті талдайтын болсақ, сызбада  Ұлттық банктің басқару қызметі  көрсетілген. Ұлттық банкі өзінің қызметтерін басқарма, директорат, бас аумақтық және облыстық басқармалармен қатар, басқа да жергілікті құрылымдық бөлімшелер арқылы орындайды.

    Сонымен қорыта келетін болсақ, Ұлттық банк - оның жоғары үкімет органы тұлғасындағы мемлекеттік біртұтас органы, бір ғана қол қоюшы және жарғылық қор иесі. Ол тек қана Қазақстан Республмкасының Президентіне есеп береді.

    ҚР  Ұлттық банкінің басты міндеті ұлттық валюта - теңгенің  ішкі және  сыртқы  тұрақтылығын  қамтамасыз  ету  болып табылады.

    Ұлттық  банкінің ең жоғарғы басқару органы Ұлттық банк төрағасымен басқарылатын басқарма болып табылады Басқарма мүшелері ҚР Президентімен бекітіледі. Ұлттық банк төрағасы Ұлттық банк қызметі бойынша шұғыл және атқарушы-бұйырушы шешімдер қабылдауға, Ұлттық банк атынан келісім-шарттар жасауға өкілетті болады. 

     2.3  Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің қызметтері мен операциялары 

    Ұлттық банк "Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы" Заңға сәйкес мынадай қызметтер мен операцияларды орындайды.

• айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен Қазақстан Республикасында мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді, Қазақстан Республикасы аумағында  банкноталар  мен  монеталарды  айналысқа шығарушы жалғыз эмитент болып табылады;
• кепіл берушісі Үкімет болып табылатын Қазақстан Республикасының ішкі және сыртқы қарызына қызмет көрсетуге қатысады;
• Қазақстан   Республикасы   аумағында   еншілес   банк ашуға рұқсат береді;
• Қазақстан Республикасы аумағында, одан тыс жерлерде банк филиалдарын өкілдіктерін ашуға келісімін және банк операцияларын жүргізуге лицензия береді;
• банктердің  бағалы  қагаздар  эмиссиясы  жобасының оның тіркелуіне дейін өзі белгілеген тәртіппен міндетті сараптауын жүргізеді;
• ол банктерге несие беруге, банктердің қарыз капиталы нарығындағы ашық позициясына бақылау жасауға құқылы. Банктерге соңғы сатыдағы несие беруші болады, қайта қаржыландыру саясатын жүргізеді;
• банктердің жұмысына және шетелдік валютаны сатып алу, сату және айырбастау ұйымдарына бақылау мен қадағалау жүргізеді әрі пруденциалдық нормативтер - деп белгілейді;
• Қазақстан  Республикасында  ресми  мөлшерлемелерді өзгерту  арқылы  банктік  пайыз мөлшерлемелерінің деңгейін реттеуді жүргізеді;
• Қазақстан Республикасында информациялық процестерді ақша-несие реттеуі әдістерімен бәселдете алмаған жағдайда Ұлттық банк банктердің операциялары бойынша несиелік салымдарды шектеу және пайыз мөлшерлемелерін өзгертуге құқықтар береді;
• Қазақстан Республикасында есеп айырысу тәртібін, жүйесін және нысандарын анықтайды, қазақстандық теңгемен банкаралық есеп айырысулардың мезгілінде және үзіліссіз жүргізілуін қамтамасыз ететін жүйенің жұмыс істеуін ұйымдастыруы тиіс;
• Қазақстан Республикасында валюталық реттеу  мен валюталық бақылауды жүзеге асырады және валюталық операциялардың барлық түрін жүргізуге құқылы;
•    банк ісі, есеп, есеп айырысу, валюталық операциялар жүргізу бойынша банктерге, валютаны  сатып  алу, сату және айырбастау операцияларын жүзеге асыратын мекемелерге және олардың клиенттеріне орындауға міндетті нормативтік актілер шығарады, сонымен қатар, олардың орындалуын бақылайды;
• бақылау және қадағалау функцияларын қамтамасыз ету үшін банктерге, шетелдік валютаны сатып алу, сату, айырбастаумен айналысатын ұйымдарға бухгалтерлік, статистикалық, тағы басқа есеп берудің тізімін, формасын және мерзімін бекітеді;
• егер  заңды  актілермен  басқалары  қарастырылмаса, Қазақстан Республикасының Үкіметімен келісіп, банктердің және басқа шаруашылық субъектілерімен жүзеге асырылатын есеп айырысу, ағымдағы бюджеттік және басқа да шоттардан төлем жүргізу кезегін, есеп айырысуларды реттеу мақсатында бекіте алады;
• Ұлттық   банкіге   жүктелген   функцияларды   жүзеге асыруға көмектесетін ұйымдарды құруға және оларды басқаруға қатысуға құқылы;
• қолма-қол банкноттар мен монеталарды есепке алу, сақтандыру,   тасу   және   инкассациялау   ережелерін бекітеді, банкноттар мен монеталарды тасуды, сақтаңдыруды және инкассациялауды қамтамасыз етуге қатысады, банкноттар мен монеталардың мемлекеттік резервтік қорларын құрады;
• Қазақстан Республикасы банктерінің жиынтық балансын құрады және тұрақты түрде жариялайды;
• ішкі және сыртқы активтер бойынша болжамды есептер шығарады;
• ақшалай қаражаттарды есепке алуда қате кеткенде немесе қолдан жасалған құжаттар бойынша есепке алынған қаражаттар анықталған жағдайда клиенттердің және банктердің шоттарынан ақша қаражаттарын сөзсіз шегеру құқына ие;
• Қазақстан Республикасындағы банктер жүйесіне кадрларды дайындауға қатысады;

    Сирек жағдайларда мемлекеттік бюджеттің қаражаттары арқылы қаржыландырылатын несиелік-есеп айырысу және ұйымдардың кассалық қызмет көрсетуімен байланысты операциялар жүргізеді.

    Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес болатын басқа да қызметтер атқарады . 

    Түйіндей  келетін болсақ, ҚР   Ұлттық   банктің    негізгі    қызметгері   мыналар: айналыстағы   ақша   массасының   көлемін   реттеу   жолымен мемлекеттің ақша-несие саясатын жүргізу, ақша эмиссиялау, банктерге, ұйымдарға несие беру, және республикада қолма-қолсыз есеп айырысуды іске асыру, инвестициялық қызмет, екінші деңгейдегі банктер қызметін бақылау және қадағалау, валюталық реттеу және валюталық резервін сақтау және т.б. 
 

2.4 Қазақстан Республикасының ақша-несие саясаты 

    Барлық  мемлекеттерде орталық банк ақша-несие саясатын қалыптастырады және жүзеге асырады, коммерциялық банктердің іс-әрекетін қадағалайды және ұйымдастырады. Орталық банк пен коммерциялық банк операцияларының және банктен тыс секторлардың шешімдері нәтижесінде экономикадағы ақша ұсынысының өзгеруіне ықпалын тигізеді.

    Орталық банк ақша ұсынысын ақша базасына және мультипликаторға әсер ету арқылы қадағалайды. Ақша ұсынысының нақты көлемі коммерциялық банк операцияларының нәтижесінде несиені қабылдау және беру арқылы құрылады.

    Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді. 

    Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі мемлекеттік ақша-несие саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады. Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты: ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни оның төлем қабілеттілігі мен басқа шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.

    Ақша-несие – бұл айналыстағы ақша жиынын, несие көлемін, сыйақы мөлшерлемесін өзгертуге, жалпы банк жүйесінің қызметін реттеуге бағытталған шаралар жиынтығы. Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі – Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк тарапынан реттеу объектілеріне экономикадағы қолма-қол және қолма-қол ақшасыз жиынының жиынтығы жатады.