Ұлттық банк

      Қазіргі уақытта өнеркәсібі өркендеген мемлекеттерде  ақша айналысынан қағаз ақшаларды  несие ақшалары  ығыстырып шығаруда. Себебі: біріншіден, несие ақшалары  қолдануда икемді және оларды қолдану аясын шаруашылықтың қажетіне орай тез ұлғайтуға мүмкіндік береді; екіншіден, оларды пайдалану айналыс шығындарын азайтуға,   өндіріс ауқымын дамытуға мүмкіндік туғызады.

      Несие ақшалары өте ерте заманнан пайдаланып келеді. Мысалы, төлем міндеттемесінің ең жай түрі – қолхат сауда келісімдерінде жаңа дәуірге дейінгі бір мың жылдықта Вавилонда  пайда болған.

      Қазіргі  несие  ақшаларының эволюциясы: вексель, банкнота, чек, несие карточкалары (электрондық ақша) болып есептеледі.

       Қорыта келетін болсақ, нарықтық экономикада ақша-несие жүйесі маңызды роль атқарады. Ол арқылы кәсіпорыңдардың, ұйымдардың және халықтың ақшалай есеп айырысулар мен төлемдері жүргізіледі, ол уақытша бос ақшалай қаражаттарды, халықтың жинақтары мен табыстарын жұмылдырады және белсенді түрде жұмыс жасайтын капиталға айналдырады, сондай-ақ көптеген түрлі несиелік, сақтандыру, делдалдық, инвестициялық, сенім, кеңес беру және басқа да операцияларды орындайды. /1. 23 б / 
 

3.   Ақша- несие саясатының құралдары

   Пайыздық  саясат ақша-несие саясатының құралдарының бірі болып табылады. Ұлттық банк ақша нарығының сұраныс пен несие бойынша ұсыныстың инфляция деңгейінің жалпы жағдайларына және инфляциялық күтімдеріне байланысты анықталатын ортақ қайта қаржыландыру мөлшерлемесін бекітеді. Ұлттық банк өзінің пайыздық саясатын мемлекеттің ақша-несие саясатын іске асыру мақсатында, нарықтың пайыздық мөлшерлемесіне әсер ету үшін қолданады. Қайта қаржыландыру мөлшерлемесін анықтау кезінде Ұлттық банк пайыздық мөлшерлемесін оң және нақты түрде ұстап тұру мұдделігін ескереді.

     Теңгені айналысқа енгізгеннен кейінгі  пайыздық саясаттың негізгі мақсаты - теңгені несиеге деген сұранысын  азайтатын, ал оның артынан ақша массасының өсім карқынын азайтатын, сәйкесінше инфляцияны төмендетуді қамтамасыз ететін деңгейге дейін көтеру. Жоғары пайыздық мөлшерлемелер, дәлірек айтқанда, пайыздар үшін төлемдер шығындарды құрайтындардың бірі. Яғни жаңа пайыздық саясат өзінің нәтижесін қандай да бір анықталмаған болашақта емес, қысқа уақыт аралығында беруі керек.

     Қазақстандағы жоғары қарқынды инфляцияға қарсы күресте  пайдалануға мүмкіндік беретін  келесі бір факторға шетел валютасына деген шектен тыс сұранысты азайту шаралары жатады. Теңгені енгізгеннен  кейін жарты жыл ішінде валютаның бағамдық айырмасы есебінен алыпсатарлық жол мен табыс алу мүмкіндігінің болуы ірі банктердің қысқа мерзімді капиталының қарыздық нарықтан еліміздің валюта нарығына ағылуына жол берді. Айырбас бағамымен анықталатын теңгенің сыртқы құнының көрсеткіштері мен қарыздар бойынша пайыздық мөлшерлемелер және бағалы қағаздар бойынша табыстылық арқылы анықталатын теңгенің ішкі құнының көрсеткіштері арасындағы қатынастың бұзылуы ұлттық валютаның тұрақтылығына кері әсерін тигізеді.

     Ұлттық  банкінің қайта қаржыландыруының ресми мөлшерлемесінің өзгеру динамикасы - 1994 жылы қаңтар-ақпан айларында 270%, ал наурыз-тамыз айларында 300% құрады. Теңгенің айырбас бағамының тұрақтануы мен инфляцияның төмендеуіне байланысты 1994 жылдың ортасынан бастап пайыздық мөлшерлемесінің деңгейі қыркүйекте 280%-ға дейін төмендеп, ай сайын азайып отырды. 1994 жылдың аяғында ол 230%, 1995 жылы - 52,5%, 1996 жылдың қыркүйегінде - 30%, 1997 жылы — 24% құрады.

     Қаржы операцияларының барлық түрлері  бойынша пайыздық мөлшерлемесінің деңгейі Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі бойынша индикативті анықталады. Сауданың түрлері бойынша төленетін пайыздық мөлшерлемелер өзара кейбір негізгі себептермен ерекшеленеді. Олардың арасынан мыналарды бөліп көрсетуге болады: қарыз мерзімінің әр түрлілігі, пайызды төлемеуімен байланысты тәуекелдің деңгейі және пайыздық мөшерлемесінің өзгеру мүмкіндігімен  байланысты тәуекелдің деңгейі.

     Мемлекеттік қазыналық міндеттемелер, банкаралық несие, Ұлттық банкінің ноталары бойынша пайыздық мөлшерлемелер сауда мәніне сай келеді. Жалпы барлық нақты нарық пайыздық мөлшерлемелер 1994 жылдың тамызынан бастап оң көрініске ие болды.

     Ұлттық банкінің ноталы_г және қазыналық вексельдер бойынша табысы Ұлтық банкінің банкаралық несие бойынша табысынан төмен болды. Бұл мемлекеттік қазыналық міндеттемелер және Ұлттық банкінің ноталарының пайызды және қарызды төлеу жағынан несиелерге қарағанда үлкен сенімділігімен түсіндіріледі.

     Резервтік талаптар. Банктерге берілетін несиенің көлемін реттеу үшін, банктің өз міндеттемелері бойынша төлей алмау тәуекелін төмендету және банктердің акционерлері мен салымшыларының мүдделерін қорғау мақсатында Ұлттық банк резервтік талаптар механизмін қолданады.

     1993 жылы 1 қаңтарда енгізілген "Қазақстан  Республикасының коммерциялық, кооперативтік және жеке банктердің қызметтерін реттеу туралы" Ережесіне сәйкес міндетті резерв бойынша норматив 18-20% көлемі қарастырылған. Бұл ереже 1994 жылы мамыр айына дейін қызмет етті, осы жылдан бастап норматив банктердің теңге және шетел валютасындағы жалпы депозиттік міндеттемелерінен 30% мөлшеріне дейін өсті. 1994 жылдың 1 тамызында шетел валютасындағы депозиттік міндеттемелер бойынша норматив 15%-ға дейін төмендеді.

     Банктердің  міндетті резерв нормативінің кебеюі, 1994 жылдың бірінші жартысында ақша мультипликаторының тез өсуімен түсіндіріледі. Егер 1994 жылы 1 қаңтарда ақша массасының көлемі ақша базасынан 1,61 еседен асса, 1994 жылдың 1 көкегінде бұл мөлшер 2,21, ал 1 шілдеде - 3,1 есеге жетті. Ақша-несие саясатының осы құралын пайдалану арқылы және банктер қарыз алушылардың несие қабілет-тілігін бағалауына қатаң көзкарас орнату нәтижесінде 1994

жылдың 1 қазанында ақша мультипликаторының мөлшері 1.66 деңгейге азайтылды. 1995-1996 жылдар арасында ақша мультипликаторы 1.8-1.9 деңгейге  дейін сақталынды.

     Банк  резервтерінің шамадан тыс өсуіне байланысты (Ұлттық банкідегі корреспонденттік шоттағы қаражаттар) резервтік талаптардың  мөлшерін азайтып қана қоймай, сонымен  қатар резервтеудің баламалы тәртібіне  ауысу мүмкіндігі пайда болды. Яғни экономикалық нормативтерді орындайтын банктердің корреспонденттік шоттағы қаражаттарының мөлшері резервті талаптардан кем болмау керек еді. Ал 1995 жылы резервтік талаптардың нормативі  20 %- ға  1996 жылы- 15%-ға дейін төмендейді.

     Ұлттық  банк орташа айлық қалдыққа байланысты банктің корреспонденттік шоты бойынша төлейді (резервтік талаптан апайтын).Резервтер бойынша пайызды төлеу резервтік талаптардың жоғары болу жағдайында несиелер және тартылған депозиттер бойынша банктердің пайыздық мөлшерлемесі арасындағы айырманы азайту қажеттілігінен туындайды.

      1995 жылдың басында жалпы банктер  арасында баламалы резервтерден  құрылған банктердің үлес салмағы  32,6 – ын құрады, ал жыл аяғында-48,6%.

     1995 жылы банктердің 13,5%-ы резервтік  талаптардың орындалуын бұзды.  Мұндай банктерге айыппұл (түрінде) санкциялары қолданылды.

     Әлемдік тәжірибе көрсеткеңдей міндетті резервтер  деңгейінің тым  жоғары болуы қаржы  делдал түріндегі банкі жүйесінің  тиімділігін әлсіретеді, өйткені  резервтердің минималды нормасының үлкеюі несие ресурстарының экономи-каға құйылуына кедергі жасайды. Бұдан жоғары міндетті резервтер нормасы АҚШ-та және Германияда қолданылады.

     АҚШ-та міндетті резервтер сомасы банктің  категориясына, депозиттің мөлшеріне, түріне байланысты, ол федералды резервтік  банктердің пайызсыз депозиттік шоттарында сақталынады, артық резервтер федералды резервтік банктердің негізгі көзін, яғни АҚШ-тың ақша нарығында ең негізгі процесстерінің бірі болып табылатын операңиялар көзін құрайды. АҚШ-тағы  банк жүйесіндегі резервтерінің басты рөлі коммерциялық банктердің несиелік операцияларын    бақылау болып табылады. Банктердің Федералды Резерв жүйесінің (ФРЖ) Басқарушылар кеңесі, заңмен бекітілген резервтер көмегімен, коммерциялық банктердің несиелеу қабілетіне әсер етеді. Оның мақсаты банк несиесінің артықшылығын немесе кемшілігін болдырмау. Бұл саясат коммерциялық банктердің несие көмегіне қаншалықты жағымды әсер етсе, соншалықты басқарушылар кенесінде экономикада іскерлік белсенділігінің ауытқуын болдырмауына мүмкіндік болады. Осындай жанама жолмен коммерциялық банктің несиесін бақылау құралы сияқты (яғни экономиканың тұрақтылығы) резервтер өтімділік көзі болмайды, бұлар тек салымшыларды қорғайды деп есептейді (Кэмпбелл Р. Макконелл, Стэнли Л. Брю).

     ФРЖ экономикалық дағдарыс кезеңінде міндетті резерв деңгейін жиі төмендетуге дейін барды, сөйте отырып іскерлік белсенділіктің дамуын ынталандыруға тырысты. Керісінше, 1973-1974 жылдары инфляциялық процестерді тежеу мақсатында ФРЖ міндетті резервтердің деңгейін уақытша көтеріп отырды.

     Ақша-несие  қатынастарын мұндай бақылау және реттеу механизмі ашық нарықтағы операцияларға және есеп мөлшерлемелерінің өзгерісіне қарағанда сирек пайдаланылады.

     Несие операциялары Ұлттық банк пен Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинеті арасындағы, 1994 жылы қаңтар айындағы меморандумына сәйкес Ұлттық банк несиені үш негізгі бағыт бойынша береді. Директивті несиелер Үкімет белгілеген басымдықтар бойынша мемлекеттік бюджеттің тапшылығын жабу үшін коммерциялық банктер арқылы және несиелік аукциондар арқылы банктерге берілетін несиелер. 1994 жылы Министрлер Кабинетінің қарамағына Ұлттық банк ұсынған (27,5 млрд. теңге) несиелердің 75%-ы несиеге берілген. Сонымен бірге, бюджеттің кірісіне бөлінбеген пайда және 16,5 млрд. теңге сомасындағы депозиттер үшін төлемге аударылған. Бұл таза төлемдер бюджет кірісінің 17% несиесін құрады.

     Директивті  несиелердің айналасында қиын жағдай пайда болды. Сондықтан бұл несиелерді қайтару бойынша жұмыстарын тоқтатты, олар несие Үкіметтің кепілдемесі  бойынша төленеді деп сенді, өйткені  несиелер Қаржы министрлігі және Экономика министрлігінің рұқсаты арқылы, несиелік қабілетіне байланыссыз барлық шаруашылық органдарға берілді. Нәтижесінде 4,6 млрд. теңгеден (қайтарылуы міндетті сомадан) 1994 жылы 1,8 млрд. теңгесі ғана қайтарылды, сөйтіп, банк жүйесі арқылы төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға қысым көрсетілді, олар банк несиесі есебінен бюджет дотациясын жасады, өйткені несие кайтару жүгі Қаржы министірлігіне ауысты.

     Санкциялау  мен банкроттық механизмін пайдаланусыз басымдылық салалардың кәсіпорындарының қаржы мәселесін шешудің сәтсіз аяқталуы нәтижесінде 1995 жылдың ақпанынан бастап, директивті несиені беру тоқтатылды.

     1994 жылғы ақпан-көкек айларындағы,  кәсіпорындардың  міндеттемелері  мен өзара талаптарын республика  ішіндегі шаруашылықаралық есепке  алу арқылы төлемсіздік мәселесін шешуге ынтасы өткен жылдың тағы бір рецидиві болып шықты. Есепке алу нәтижесінде өткен жылғы наурыз айын-дағы ақша массасы оның алдындағы айдың керсеткішіне қарағанда 40,6 % -ға, ал көкек айында - 56,4% -ға өсті.

Төлемсіздікті шаруашылықаралық есепке алу арқылы шешу, бір жағынан мәселені шешсе, екінші жағынан кәсіпорындардың айналып қаражаттарын жоғалтуға әсер ететін факторды - бағалардың өсуін ынталандырды. Ақша-несие саясатының бұл құралы өткен уақыттың еншісінде қалды. Оның орнын тұрақты түрде жұмыс жасайтын клиринг алу керек және ол кәсіпорындардың қаржы тәртібін сақтаған кезде ғана төлемсіздік мәселесін шешуге мүмкіндік береді.

     Үкіметтің несиелеу көлемі әрқашан бюджет тапшылығының деңгейімен және оны баламалы көздер арқылы жабу мүмкіндігімен анықталды, Қаншалықты бюджет тапшылығы жоғары болса, солғұрлым несие эммиссиясының ықтималдығы үлкен болады да, ол инфляцияға ықпал етеді. Сөйтіп үкімет оған балама инфляциясыз көздерді кеңейтуге мән береді, ондай көздерге: сыртқы қарыздар және үкіметтің бағалы қағаздары жатады.

Ұлттық  банк 1994 жылы көкек айында мемлекеттік  қысқа мерзімді міндеттемелердің бірінші  аукционын өткізгенде Қаржы министрлігі  бастапқы үш айда сату көлемін 1,5-2,3 млн, теңгеден, 1994 жылы желтоқсан айыңда - 171,7 млн, ал 1996 жылдың маусымында - 3 млрд. теңгеге дейін көтерді. Дисконттық баға 1994 жылы маусымда - 55,65%-дан 1996 жылдың ортасында 92,92%-ға дейін өсті.

     Аукциондық  несиелер 1 айдан 3 айға, кейін 6 айға дейін  берілді.                                                  

1995 жылғы  қаржы нарығының жаңалығы - Банкаралық  қаржы палатаеы ұйымдастырған  банкаралық несиелерді сату

болды.

     1995 жылы Ұлттық банк арқылы ломбардтық негізде несие беру тәжірибесі басталды. Аталған несиелердің көлемі үлкен емес, бұлай болуы олардың экономикалық мәнімен байланысты. Банктер бұл несиелерді өте қажетті жағдайларда ғана қолданады.

     1995 жылы орталық несиелер бойынша  банктердің қарыздарын қайта  құру процесі басталды, бұл позитивті   бағаланды, өйткені 1993-1995 жж. берілген  қарыздары бойынша айыппұлдар мен пайыздың өсуі түріндегі қарыздардың көбеюі және жиналуы республикадағы жалпы экономикалық жағдайға кері әсерін тигізді, соның ішінде төлем жағдайына және есеп айрысу тәртібіне ықпал етті.

     Ашық нарықтағы операциялар. Бұны Орталық банкпен екінші нарықта ақша массасының көлемін реттеу мақсатында бағалы қағаздарды сату-сатып алу операциялары ретінде түсінуге болады. Бұл айналыстағы, коммерциялық банкілердің өтімділігіндегі және несиелік салымдардағы ақша массасын реттеудің ең икемді әдісі. Мұның мағынасы мынадай, Орталық банкінің ақша эмиссиясын тоқтату және банктердің несиелік экспансиясын шектеу мақсатында, нарықта бағалы қағаздарды сатып, бұл қағаздарды сатып алған банктердің резервтік шоттарынан белгілі бір соманы есептен шығару. Керісінше, ақша шығаруын және несиелерді беруді ынталандыру үшін Орталық банк кері операциясын жүргізеді -бағалы қағаздарды сатып алып, оның құнын банктердің резервтік шотына аударады. Осылармен Орталық банк ашық нарықтағы (өзінің) операцияларымен банк жүйесінде өзінің