Бюджет жүйесі

Мемлекеттж баскару функцияларьш, республиканы немесе ещрдд дамытудыц  стратегиялык, орта мерз1мд1 багдарламалары

мен жоспарларын жузеге асыру  ушш кабылданган, бюджет каражаттарымен камтамасыз етшетш мшдеттер бюджеттт багдарлама деп аталады жэне аталган мшдетгерд1 бюджетпк багдарлама шецбершде нактылайтын iiiuri багдарламаларга белщу1 мумкш. Бюджетпк багдарламаныц кке асырылу нэтиже-лерш кврсететш мак.саты, мшдеттер! жэне индикаторлары болуга тик. Бюджетпк багдарламаньщ максаты бюджетпк багдарламаны орындау кезшде кол жетквшуге тик белгш' 6ip тупкшпеп нэтиже больш табылады, ол айкъш, нактылы жэне кол жететшдей болугаТИ1С.

Экоиомикальщ  нэтижелерге карай бюджетпк багдарламалар агымдагы бюдж^рйик багдарламалар, бюджетпк даму багдар-ламалары болып бвлшедь

Агымдагы  бюджеттт багдарламалар, нэтижелер! мыналарга-бюджетпк багдарламалар эк1М1шлершщ зацнамалык акилерге сэйкес мемлекетпк баскару функциялары мен мемлекетпк мш-деттемелерщ орындау жвншдеп т^ракта-гсипаты бар кызметш камтамасыз етуге; республиканьщ немесе ещрдщ стратегияльщ, орта мерз!мщ багдарламалары мен даму жоспарларыныц максатына кол жетюзуге, олардьщ накты мшдеттер1 мен к-шара-ларын шешуге багытталган бюджеттк багдарламалар.

Дамудьщ бюджеттт багдарламаларыныц нэтижелер1 жога-рьща айтылгандарга икелей ыкпал ететш, экономикалык; пайда алуга немесе элеуметтш-экономикалык тшмдшкке кол жеткЬуге багытталган бюджетпк багдарламалар.

Белгш 6ip функцияларды ащаратын мемлекеттт баскару ден-гейте карай бюджетпк багдарламалар республикалык бюджетте бектшетш республикальщ жэне облыстьщ бюджетте, република-лык мацызы бар кала, астана бюджеттертде бекталетгн жер-zmiKmi бюджеттк багдарламалар болып бвлшедд.

1ске асыру тэстте карай бюджетпк багдарламалар 6ip зимни icKe асыратын жеке-дара бюджеттт багдарламалар жэне бюджетпк багдарламалардын 6ip эммншп бойынша бюджетте бектлетш жэне бюджетпк багдарламалардын турл1 эюмпплер! арасында каржы жылы шпнде бел1нуге тшсп бвлтетт бюджеттт багдарламалар болып бвлшедд.

Бюджетпк багдарламалардьщ тшмдшшн багалау оларды эз1рлеу, республикалык жэне жергшкп бюджеттерщ жоспарлау, оларды кке асыру, icKe асырылуын бакылауды жузеге асыру ста-дияларында жузеге асырылады. Бюджет шыгыстарынын экономикалык сыныптамасы бюджетпк багдарламаларды кке асыру упнн мемлекетпк мекемелер жузеге асыратын операцияларды бейенелейтш экономикалык сипаттамалар бойынша бюджет шыгыстарын топтастыру болып табылады.Бюджет шыгыстарыньщ экономикалык сьшыптамасын топтастыру санаттан, сыньштан, iniKi сыныптан жэне ерекшешк-тен тирады.

Санат шыгыстарды экономикалык 6enrirrepi бойынша топтас-тырады. Сынып пен iuiKi сынып шыгыстарды мемлекеттж мекемелер жургтзетн операциялардьщ непзп турлер1 бойынша топ-тастырады. Ерекшелт бюджетпк багдарламаны кке асыру ушш мемлекетпк мекеме журпзетш операцияньщ TypiH айкьшдайды.

Санат мыналарды юрпспрещ: агымдагы шыгыстар, курдел! шыгыстар, кредиттер  беру, каржьшандыру. Сынып, innti сынып жэне ерекшелш шыгыстардьщ арналымы мен сипатын нактьшайды, мысалы, агымдагы шыгыстарда: тауарлар мен кызметтерге ж^мсалатын шыгыстар — жумысшылар мен кызмет-шшердщ жалакысы - жумысшылар мен кызметшшердщ непзп жалакысы.

Бюджеттщ аткарылуы  кезшде функцияльщ жэне экономикалык сьгаыптамалардьщ непзп бел1мшелерш KipiKTiperiH тогыспалы сыныптама туршде ек1 сыныптаманыи уйлесу! пайдаланылады.

Бюджет шыгыстарыньщ функцияльщ сыныптамасыньш не-пзшде бюджетпк багдарламалар  эымшшерш, функциялык топтар мен бюджеттк багдарламаларды (innd багдарламаларды) топтастыру аркьшы жасалатын бюджет шыгыстарыньщ ведомстволъщ сыныптамасы калыптастырылуы мумкш.

Ведомстволъщ  сыныптама бюджетпк багдарламалардьщ, функциялык топтардьщ жэне бюджетпк багдарламалардын (iunci багдарламалардьщ) эк1мшшер1 бойынша жасалынды, мысалы, Казакстан Республикасы Президентшщ эюмшшп, Парламенттщ шаруашыльщ баскармасы, Премьер-министрдщ KeHceci, облыс-тардыц жэне Алматы мен Астананьщ эк1мдер1, министрлпстер, комитеттер, агентпктер, Казакетан Республикасыныц баска ве-домстволары мен службалары.

Бюджетпк сыныптама автоматтандыру ку-ралдарьш колдана отырып, баскарудыц жогаргы оралымдыгына жету уппн тус1мдер мен шыгыстарды жан-жакты айкъш жэне атаулы турде жуйелеуге мумкщдш беред1.

Мемлекеттж бюджеттщ (бюджеттш багдарламалардын) шыгысбашпнщ агымдагы шыгыстар (багдарламалар) бюджетше жэне даму бюджетше белшушщ мынадай элеуметпк-экономикалык магынасы бар. Агымдагы бюджетте элеуметтж камсыздан-дырушьшыктьщ кодданыстагы нормалары мен калыптаскан денгешйен туындайтын барлык шыгыстар шогырландырылган. Ол бюджетте шогырландырылатын акша корланымдары мен түсімдерінің түсуі есебінен толык баланстанылган. Даму бюджетінің ұлғаймалы ұдайы өндіріспен байланысты инвестициялык жэне инновациялык кызмети каржыландыруга каржы белу жэне баска шыгындар кіріктіріледі. Даму бюджетшде ұлгаймалы ұдайы өндірістің кажеттшктерімен,^,Йк'ана әлеуметтік-экономикалық шараларды орталыктандырылган каржыландырумен байланысты шыгындар біріктіріледі; даму бюджетшщ курамды бөліктерін талдау мемлекеттің жана қосымша шыгыстарына неғұрлым сындарлы жэне андап келуге мүмкіндік береді. Бул жерде мына кагидат дэйекп жузеге асырылуы тик: кажетплпстерщ катан нактылы алынатын, менннки жэне карыз кездер шепнде каржыландыру. Даму бюджетшщ карастырылган шыгыстарыньщ мшдетп си-паты болмауы тшс жэне оларды жогары шек ретшде карастыру керек, ягни егер бюджеттщ аткарылуы барысында табыстар ала алмайтьш болса, онда даму бюджетшщ шыгыстарын кыскартуга тура келеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен  анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін. Мемлекеттік бюджет пен республикалық бюджет ұғымдарымен ұқсастық бойынша облыс бюджеті мен облыстық бюджетті де ажырата білген жөн: облыс бюджеті – бұл араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда облыстық бюджеті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.

1991 жылдан бастап Қазақстан  Республикасының бюджет жүйесі  түбірлі өзгерістерге ұшырады.  Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік  бюджеті, басқа одақтас республикалардың  мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне  кірді, онда ел аумағының барлық  бюджеттері, соның ішінде ауылдық  және поселкалық бюджеттер де  қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық  бюджеттен, 15 одақтас республиканың  мемлекеттік бюджеттерінен және  мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру  бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. Мемлекеттік бюджет ресурстарының  жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың республикалық  бюджеттерінің және 15% жергілікті  бюджеттердің қарамағында болды.

Бюджет үрдісінде республикалық  және жергілікті бюджет арасындағы және бюджет пен Ұлттық қор арасындағы қатынастар бюджетаралық қатынастар болып  табылады. Рыноктық экономика жағдайындағы бюджет үдерісінде жоғарғы және төменгі  бюджеттер арасындағы, сонымен біргереспубликалық бюджет пен Ұлттық қор арасындағы қатынастар және кірістер мен шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды проблемалардың біріне айналып отыр. Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасындағы функциялар мен өкілеттіктердің  ара жігін дәлме дәл ажыратуға, бюджеттер деңгейлерінің арасында түсімдер меншығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай ақ бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына негізделген.

 

 

 

Пайдаланылған әдебиет:

1. Қаржы, Алматы, 2007 С. Құлпыбаев