Бюджет жүйесі

Алайда бюджеттердің бірлігі  бюджет жүйесін құрудың маңызды  қағидаты болып отырған оның жеке буындарының дербестігін жоққа  шығармайды. Бюджеттердің дербестік қағидаты түрлі деңгейдегі бюджеттердің арасындағы түсімдерді тұрақты түрде бөлуді белгілейді және оларды жұмсаудың бағыттарын анықтайды.

Биліктің әрбір органы өз бюджетін жасайды, бекітеді және оны  атқарады. Бюджеттердің жеке түрлерінің арасындағы кіріс көздері мен  шығыстарды бөлуді шектейтін айқын  құқықтар белгіленген. Мемлекеттік  басқарудың барлық деңгейлерінің бюджеттік  үдерісті жүзеге асыруға құқы бар. Жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында  қосымша алынған кірістерді, жергілікті бюджеттер қаражаттарының бос қалдықтарын  жоғарғы бюджетке алып қоюға, тиісті өтемсіз жергілікті бюджеттерге  қосымша шығыстарды жүктеуге жол  берілмейді. Сонымен бірге бюджеттердің барлық түрлерінің шығыстары осы  аумақтық (өңірдің) әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерімен және биліктің тиісті органдарының нақты функцияларымен, құзырымен анықталады. Бюджет қаражаттарын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алу сияқты бюджет қаражаттары бойынша талаптардан да шегінуге жол берілмейді.

Бюджеттің толықтығы (толымдығы) бюджетке үкіметтің барлық қаржы операцияларының, оның жинайтын барлық түсімдерінің және жасайтын шығыстарының, Қазақстан Республикасының салық және бюджет заңнамаларында белгіленетін барлық түсімдердің толық тізбесінің бюджеттерде және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында міндетті және толық көрсетілуімен қамтамасыз етіледі. Сөйтіп, ол мемлекеттік билік пен басқару органдарының барлық кірістері мен шығыстарын бюджетке жинақтап, жұмылдырудың объективтік қажеттігін бейнелеп көрсетеді. Осыған байланысты барлық ақша түсімдерін, сондай-ақ бюджет шығыстарының көлемі мен нақтылы бағыттарын айқындау қажет.

Бюджет іске асатындай  болуы тиіс, нақты экономикалық және саяси ахуалды, өндірістің даму үрдісін, жалпымемлекеттік қажеттілікті есепке алу қажет. Жүниежүзілік практикада бұл қағидат қазіргі кезде  оны дәл қолдану бюджетке кірістерінің дербес көздері бар автономды  түрде боліп көрсетуге болатын  аса көп шығыстарды жүктейтіндіктен  орынды деп есептелмейді. Қазақстанда  мемлекеттік қаражаттарды қалыптастырудың  орталықтандырылған әдісі қабылданған, сондықтан 1998 жылдан бастап мемлекеттік  бюджетке бюджеттен тыс қорлардың  – зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру және т.б. қорлардың қаражаттары  енгізілген.

Реалистік қағидаты – бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттік көрсеткіштердің орта мерзімді фискалдық саясатқа және Қазақстан Республикасы мен өңірлерді әлеуметтік-экономикалық дамытудың орта мерзімді жоспарының бекітілген (түзетілген) өлшемдері мен бағыттарына сәйкестігі. Бюджеттің реалистігіне Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауына сәйкес оларды Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативті жоспарының, аумақтарды дамытудың экономикалық және әлеуметтік бағдарламаларының өлшемдеріне сәйкес келтіру арқылы қол жеткізіледі. Сондықтан оның көрсеткіштері көпнұсқалық есеп-қисаптармен негізделуі тиіс, бюджеттердің атқарылуына, ведомстволардың өткен нәтижесі, болжамдық бағалау есепке алынуы қажет. Дүниежүзілік практика бюджет ресурстарының қозғалысын ағымдағы жылға, анағұлым ұзақ мерзімге үлгілеуді, сондай-ақ оларды нақтылы жағдайлардың өзгеруіне байланысты қаржы жылы ішінде түзетуді пайдаланады. Реалистік қағидатына ең алдымен жеке қаржы жоспарларын және жалпы тиісті деңгейдің бюджет жобасын жасау үдерісінде қол жетеді.

Реалистік қағидаты бюджет тізімдемесін бұрмалауды болдырмау  және бұзылуын жою үшін қажет. Ол бюджетте мемлекеттің қаржы операцияларының  шынайы көрсетілуін, бекітілген сомалардың бюджеттік арналымдардың атқарылуына  сәйкестігін алдын ала қарастырады. Нақтылы дамудың болжамдары мен  бағдарламаларының көрсеткіштеріне  негізделетін және бюджеттік резервтердің болуымен нығайтылған кірістердің  барлық көздері мен шығыстар бағыттарының есеп-қисаптарыныңнегізділігімен анықталады.

Транспаренттілік  қағидаты – бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді, мемлекеттің фискалдық саясатына қатысты басқа ақпаратты міндетті түрде жариялау: бюджет үдерісінің ашықтығы, мемлекеттік қаржылық бақылауды жүргізу.

Тиімділік пен  нәтижелік қағидаты – бұл бюджеттік бағдарламалар паспорттарымен көзделген белгілі бір нәтижелерге қол жеткізу қажеттігін негізге алып, бюджет қаражаттарының осы нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті оңтайлы көлемін пайдалана отырып бюджеттерді әзірлеу және атқару немесе бюджет қаражаттарының бекітілген көлемін пайдалана отырып ең үздік нәтижені қамтамасыз ету.

Басымдық қағидаты – бюджеттік үдерісті республиканың немесе өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарына сәйкес жүзеге асыру.

Жауапкершілік қағидаты- бюджеттік үдеріске қатысушыларды бюджет заңнамасын бұзғаны үшін жауапқа тарту.

Бюджеттердің  жариялық қағидаты бекітілген бюджеттер мен алдағы қаржы жылына арналған бюджет туралы заң мен өткен кезеңдегі олардың атқарылуы туралы есептердің жарияларуы арқылы қамтамасыз етіледі.

Бюджет кірістерінің қалыптасуы (ең алдымен салықтар, алымдар арқылы) бюджет ресурстарының бағытталуы сияқты шаруашылық жүргізуші субъектілердің және қоғамның барлық мүщелерінің мүдделерін шалады. Сондықтан олар бюджеттің  мазмұны, оны қалыптастырудың көздері, салық төлемдерін алудың тәртібі, сондай-ақ бюджет қаражаттарының бағыттары туралы хабардар болуы тиіс. Президент қол  қойған Қазақстан Республикасының бюджеті заң мәртебесін қабылдайды және оның атқарылуы бюджет рәсімінің қатысушылары үшін міндетті болады. Заң, өткен кезеңдегі бюджеттің атқарылуы туралы есеп баспасөз бетінде жарияланады. Осылайша бюджеттің кірістері мен шығыстарының көлемі, оның негізгі түсім көздері, шығыстарының бағыттары, тапшылық көлемі және оны жабудың әдістері (шығындарды қысқарту, кірістерді көбейту, қарыздар, ақша эмиссиясы) жария етіледі.

Төменгі – жергілікті бюджеттердің қалыпты және тиімді жұмыс істеуінің  шарттары бербестік және теңгерімділік  болып табылады.

Бюджеттерлің  дербестігін меншікті және бюджет жүйесінің барлық буындары кірістерінің заңмен бекітілген көздері және бюджет қаражаттарын ел заңдарымен анықталған құзырлар шеңберінде биліктің тиісті органының қарап шешуі бойынша пайдалану құқығы қамтамасыз етеді.

Бюджет жүйесін құрудың  барлық қағидаттары өзара үйлестірілген  және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және Бюджет кодексінде, «Жергілікті  өкілді және атқарушы органдар туралы», «Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы»  арнайы заңдарында және басқа заңнамалық актілерінде бейнелеп көрсетілген.

Нақтылы жағдайларда бұл  қағидаттардан жиі ауытқиды. Мысалы, кейде бюджеттің бірлігі қағидатынан  аутқиды, өйткені көптеген арнаулы және бюджеттен тыс қорлар пайда болады. Нақтылық қағидаты да өзінің маңызын жоғалтып барады: әр түрлі бюджеттен тыс қорлар жұмыс істеуі мүмкін, олар арқылы мемлекет қаржылық қатынастарды саралауға ұмтылады.

Бюджет жүйесі реттеуші кіріс  көздерін пайдалану, мақсатты және өңірлік  бюджет қорларын құру, оларды ішінара  қайта бөлу арқылы жүзеге асырылатын барлық деңгейлер бюджеттерінің  өзара іс-қимылына негізделген.

2. Бюджетаралық қатынастар және оларды реттеу
1. Бюджетаралық қатынастар негізделген қағидаттар

Бюджет үрдісінде республикалық  және жергілікті бюджет арасындағы және бюджет пен Ұлттық қор арасындағы қатынастар бюджетаралық қатынастар болып  табылады. Рыноктық экономика жағдайындағы бюджет үдерісінде жоғарғы және төменгі  бюджеттер арасындағы, сонымен біргереспубликалық бюджет пен Ұлттық қор арасындағы қатынастар және кірістер мен шығыстарды бюджеттер деңгейлері арасында бөлу аса маңызды проблемалардың біріне айналып отыр. Бюджетаралық қатынастар мемлекеттік басқарудың деңгейлері арасындағы функциялар мен өкілеттіктердің  ара жігін дәлме дәл ажыратуға, бюджеттер деңгейлерінің арасында түсімдер меншығыстарды бірыңғай бөлуге, сондай ақ бюджетаралық қатынастарды айқындау әдістерінің біртұтастығы мен ашықтығына негізделген.

Бюджет кодексіне сәйкес бюджет үдерісінде республикалық бюджеттің  аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерімен, облыстық бюджеттің, республикалық  маңызы бар қала, астана бюджетініңбасқа  осындай бюджеттермен, аудандар бюджеттерінің  бір бірімен өзара қарым қатынастарына  жол берілмейді.

Үкімет пен орталық  мемлекеттік органдардың, облыстардың  жергілікті атқарушы органдарының тиісінше облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың және аудандардың  бюджет үдерісіне араласуына жол  берілмейді.

Шығыстарды немесе түсімдердің  жекелеген түрлерін бюджетің бір  деңгейінен екіншісіне беру Бюджет Кодексіне  өзгерістер мен толықтырулар енгізілген жағдайда ғана жүзеге асырылады.

Бюджетаралық қатынастар мынадай қағидаттарға негізделеді:

1. облыстар, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінің республикалық бюджетпен өзара қатынастарда, аудандар бюджеттерінің жоғарғы облыстық бюджетпен өзара қатынастарда теңдігі;
2. түсімдерді тиімді бөлу, ол түсімдердің ара жігін ажыратудың мынадай өлшемдерін бір мезгілде сақтауды ескереді:

төменгі бюджеттерге тұрақты  сипаты бар, сыртқы факторлардың әсеріне  тәуелсіз салықтық және салықтық емес түсімдер бекітіледі;

мемлекеттік мекемелеркөрсеткен қызметтер үшін төлемақы болып табылатын  салықтық және салықтық емес түсімдер аталған қызметтер көрсету қаржыландырылатын  бюджет кірісіне түседі;

қайта бөліну сипаты бар, сондай ақсалық базасы әркелкі орналастырылатын салықтар бюджет жүйесінің неғұрлым жоғары деңгейлеріне бекітіледі;

салық және бюджетке төленетін  басқа міндетті төлемдерді бекіткен кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесін қамтамасыз ететін бюджет деңгейіне артықшылық беріледі;

нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар жергілікті бюджеттерге бекітеді.

3. Қазақстан Республикасының әкімшілік аумақтық бірліктерінің бюджеттік қамтамасыз етәлу деңгейлерін теңестіру;
4. Жергілікті атқарушы органдардың бірдей деңгейде мемлекеттік қызмет көрсетуін қамтамасыз ету;
5. Мемлекеттік қызмет көрсетуді ұсынудың барынша тиімділігі мен нәтижелілігі мемлекеттік қызмет көрсетудің неғұрлым тиімді және нәтижелі жүргізілуі мен ұсынылуын қамтамасыз ете алатын мемлекеттік басқару деңгейіне мемлекеттік қызметтер көрсетуді бекітіп беру;
6. Мемлекттік қызмет көрсету деңгейін оны алушыларға барынша жақындату қызметтерді алушылардың қажеттерін жақсылап есепке алу және мемлекеттік қызметтер көрсету сапасын арттыру мақсатымен, көрсетілетін қызметтерді атқаруды бюджет жүйесінің мүмкін болғанша неғұрлым төмен деңгейіне беру;
7. Республикалық бюджеттік бағдарлама әкімшісінің республикалық бюджеттен, облыстық бюджеттік бағдарлама әкімшісінің облыстық бюджеттен алынатын нысаналы трансферттер мен кредиттер есебінен қаржыландырылатын тиісінше облыстық және аудандық бюджеттік бағдарламалардың күтілетін нәтижелері мен индикаторларына қол жеткізуі үшін жауаптылығы;
8. Облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті органдарының республикалық бюджеттен, ауданның жергілікті атқарушы органдарының облыстық бюджеттен алынатын нысаналы трансферттер мен кредиттердің тиімді әрі нысаналы пайдаланылуы үшін жауаптылығы.

Бюджетаралық қатынастар:

1. республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің арасында: трансферттермен, бюджеттік кредиттермен;
2. облыстық және аудандық бюджеттер арасында: трансферттермен, бюджеттік кредиттермен, кірістерді бөлу нормативтерімен реттеледі.

Трансферттер жалпы сипаттағы  трансфертттер, ағымдағы нысаналы трансферттер, дамуға арналаған нысаналы трансферттер болып бөлінеді.

Нысаналы трансферттер мен  кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тек қана олардың нысаналы қызметіне  сәйкес пайдаланады.

Нысаналы трансферттер мен  кредиттердің нысаналы мақсатқа сай  пайдаланылмаған сомалары осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғарғы  бюджетке ағымдағы қаржы жылының 31 желтоқсанына дейін міндетті түрде  қайтарылуға жатады.

Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандарын айқындаған кезде  бюджеттер деңгейлерінің әрқайсысының салықтық әлуеті, өңірлердің объективтік  бюджеттік қажеттіліктерін бақылау  нәтижелері, бекітілген заттай нормалар ескіріледі. Бюджетаралық қатынастарды реттеу нысандары орта мерзімді фискалдық  саясатқа сәйкес белгіленеді.

Бюджетаралық реттеу теңгерімділік  мақсатарында жоғарғы бюджет  ресурстарының  бір бөлігін төменгі бюджетке беруден тұратын және керісінше, ақша қаражаттарын бөлудің жүйесі. Реттеу механизміне бюджеттік субвенциялар мен бюджеттік алынымдар жатады және олар жалпы сипаттағы ресми  трансферттер болып табылады.

Бюджеттік субвенциялар жоғарғы  бюджеттерден төменгі бюджеттерге  республикалықнемесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде берілетін  трансферттер. Бюджеттік алынымдар  республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде төменгі  бюджеттерден жоғарғы бюджеттерге  берілетін трансферттері болып  табылады.

Егер биліктің әрбір деңгейінде жиынтық бюджеттердегі түсмдердің көлемі жалпы алғанда олардың  функцияларын жүзеге асыру үшін жеткілікті болса бюджет жүйесі сатыластығы  жағынан баланстандырылған деп  есептеледі. Деңгейлес теңгерімділік  биліктің тиісті деңгейлерінің жеке өңірлері мен аумақтарының бюджеттеріндегі  кірістер мен шығыстардың жалпы  сәйкестігі.

Жалпы сипаттағы трансферттердің  көлемдері тиісті жергілікті бюджеттің  кірістері мен шығындары көлемінің  арасындағы айырма ретінде айқындалады. Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемдерінен кірістерінің болжамды көлемі асыр түскен кезде жергілікті бюджеттен  жоғары бюджетке бюджеттік алынымдар  белгіленді. Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемі кірістердің болжамды көлемінен  асып түскен жағдайда жергілікті бюджетке жоғарғы бюджеттен бюджеттік  субвенциялар белгіленеді. Кірістердің  боджамды көлемдері өңірдің салықтықәлуетін  ескере отырып және бюджеттер деңгейлері арасындағы түсімдерді бөлу негізінде  есептеледі. Жергілікті бюджеттер шығындарының болжамды көлемдері олардың ағымдағы бюджеттік бағдарламаларына бөлінуін, бюджеттік қамтамасыз етілуді, бекітілетін  заттай нормаларды ескере отырып және бюджеттер деңгейлері арасында шығыстарды бөлу негізінде есептеледі.