Бюджет жүйесі

Мазмұны

Кіріспе……………………………………………………….................................2

1. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы……………………………......3
1. Бюджет жүйесінің құрамы........................................................................3
2. Бюджет жүйесінің қағидаттары................................................................7
2. Бюджетаралық қатынастар және оларды реттеу……………………......11
1. Бюджетаралық қатынастар негізделген қағидаттар.................................11
2. Республикалық бюджетке түсетін түсімдер...........................................16
3. Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымы.........................................................................................................20
1. Салықтық және салықтық емес түсімдер ................................................20
2. Бюджет тапшылығы және сыныптамалары..........................................25

Қорытынды..........................................................................................................31

Пайдаланылған әдебиеттер.............................................................................32

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан  түрліше болып келеді, өйткені  олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.

Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен  анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін. Мемлекеттік бюджет пен республикалық бюджет ұғымдарымен ұқсастық бойынша облыс бюджеті мен облыстық бюджетті де ажырата білген жөн: облыс бюджеті – бұл араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда облыстық бюджеті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет

Бюджет жүйесінің жұмыс  істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің  өзара байланасына негізделеді  және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен  қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы, транспаренттілігі, жауапкершілігі және т.б. қағидаттарына негізделеді.

Бюджет жүйесін құрудың  барлық қағидаттары өзара үйлестірілген  және бірін-бірі толықтырып отырады, олар егеменді еліміздің Конституциясында және Бюджет кодексінде, «Жергілікті  өкілді және атқарушы органдар туралы», «Қазақстан Республикасының жергілікті мемлекеттік басқару туралы»  арнайы заңдарында және басқа заңнамалық актілерінде бейнелеп көрсетілген.

Жекелеген ағымдағы бюджеттік  бағдарламаларды іске асыру үшін республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген бюджеттік алынымдарды  есептеу кезінде ескерілмейтін  сомалар шегінде жоғары бюджеттер  төменгі бюджеттерге беретін  трансферттер ағымдағы нысаналы трансферттер болып табылады. Ағымдағы нысаналы трансферттер мемлекеттік, салалық  немесе өңірлік бағдарламалардың іс шараларын орындауға ғана, сонымен  бірге қаржы жылы ішінде әкімдердің өтініші бойынша Үкіметтің немесе облыстың жергілікті атқарушы органының  резервәнен қаржыландыратын іс шараларға ғана беріледі.

1. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы
1. Бюджет жүйесінің құрамы

Мемлекеттік органдардың  өздерінің функцияларын орындауы үшін басқарудың барлық деңгейлерінде тиісті қаржы базасы болуы тиіс. Осы мақсатпен  әр елде өңірлердің шаруашылығын, әлеуметтік сферасын, әрбір әкімшілік-аумақтық бірліктерді абаттандыруды, заң  шығарушы билікті, басқару аппаратын  ұстауды және басқа шараларды  қаржыландыру үшін оларды ақша ресурстарын  жұмылдыруды қамтамасыз ететін бюджеттер  тармақтарының желісі құрылады. Бюджеттердің жекелеген түрлерінің кірістері  мен шығындарын қалыптастыру, оларды теңестіру үдересінде заңмен реттеліп отыратын белгілі бір қаржылық өзара  қарым-қатынастар пайда болады. Осы  элементтердің барлығы – бюджет жүйесін ұйымдастыру мен құрудың  қағидаттары, оның буындарының өзара  қатынастары мен байланысының ұйымдық  нысандары, бюджет құқықтарының жиынтығы – бюджет құрылысын құрайды.

Дүниежүзінің әр түрлі  елдерінде бюджет құрылысы мемлекеттің  құрылысына, аумақтық-әкімшілік бөлінісіне, экономиканың даму деңгейіне және нақтылы  мемлекеттің басқа айрықша белгілеріне  байланысты өзгешеліктермен ерекшеленеді.

Бюджет құрылысында басты  орында бюджет жүйесі алады, ол экономикалық қатынастарға және құқықтық нормаларға негізделген түрлі деңгейлер бюджеттерінің, сонымен бірге бюджеттік үдеріс пен қатынастардың жиынтығын білдіреді. Әр түрлі елдердің бюджет жүйелері өзінің құрылымы, бюджеттердің жекелеген түрлерінің саны жағынан түрліше болып келеді, өйткені олардың аумақтық құрылысы мен аумақтық бөлінісіне байланысты болады.

Бюджет жүйесінің құрамы елдің ұлттық-мемлекеттік құрылымымен  анықталады. Мемлекеттің федеративтік және унитарлық құрылымы болуы мүмкін.

Федеративтік мемлекеттерде бюджет жүйесі үш буыннан тұрады:

мемлекеттік бюджет немесе федералдық бюджет немесе орталық мемлекеттің  бюджеті;

федерация мүшелерінің бюджеттері (АҚШ-та – штаттардың, ГФР-да – жерлердің (ландтардың), Канадада – провинциялардың, Ресейде – федерация субъектілерінің  бюджеттері);

жергілікті бюджеттер.

Унитарлық (біркелкі) мемлекеттерде екі буынды бюджет жүйесі қолданылады: орталық (республикалық) бюджет және толып жатқан жергілікті бюджеттер.

Екі жағдайда да бюджеттердің оқшаулануы мен дербестігінің түрлі  дәрежесі болуы мүмкін, бірақ, әдеттегідей, әлеуметтік-экономикалық үдерістерді  басқаруды орталықтандыру деңгейіне  байланысты төменгі бюджеттерге  қатынасты жөнінен белгілі бір  реттеуші рөл орталық бюджетте сақталады.

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі бюджет құрылымының унитарлық типімен анықталады, өйткені Қазақстан – федералдық емес, басқарудың Президенттік нысаны және сайланатын Парламенті бар унитарлық мемлекет.

Қазақстан Республикасында  жиынтығында мемлекеттік бюджетті құрайтын бекітілетін, атқарылатын  және дербес болып табылатын мынадай  деңгейдегі бюджеттер жұмыс істейді:

республикалық бюджет;

облыстық бюджет, республикалық  маңызы бар қаланың, астананың бюджеті;

ауданның (облыстық маңызы бар  қаланың) бюджеті.

Қазақстанда төтенше немесе соғыс жағдайында төтенше мемлекеттік  бюджеттің әзірленуі, бекітілуі  және атқарылуы мүмкін.

Бюджет кодексіне сәйкес, мемлекеттік бюджет – бұл араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда, республикалық және жергілікті бюджеттерді біріктіретін, бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет, ол тек талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылады.

Мемлекеттік (республикалық) және жергілікті (муниципалдық) бюджеттер  кез келген басқа мемлекеттердегідей Қазақстан Республикасы қаржы жүйесінің  орталық буыны болып табылады.

Қазақстан Республикасы мемлекеттік  бюджетінің басты бөлігі республикалық  бюджетте шоғырланған. Республикалық бюджет – бұл салықтық және басқа түсімдер есебінен қалыптастырылатын және орталық мемлекеттік органдардың, оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және мемлекеттік саясаттың жалпыреспубликалық бағыттарын іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры.

Жергілікті бюджет (әкімшілік-аумақтық бірліктердің бюджеттері) – облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеті, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеті.

Бюджет кодексімен айқындалған  салықтық және басқа түсімдер есебінен қалыптастырылатын және облыстық деңгей мен айданның (облыстық маңызы бар  қаланың) жергілікті мемлекеттік органдардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның оларға ведомстволық бағынысты мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен функцияларын қаржымен қамтамасыз етуге және тиісті әкімшілік-аумақтық бірлікте мемлекеттік саясатты іске асыруға арналған орталықтандырылған ақша қоры облыс бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті болып табылады.

Мемлекеттік бюджет пен республикалық  бюджет ұғымдарымен ұқсастық бойынша  облыс бюджеті мен облыстық бюджетті де ажырата білген жөн: облыс бюджеті – бұл араларындағы өзара өтелетін операцияларды есепке алмағанда облыстық бюджеті, аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттерін біріктіретін, талдамалы ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітуге жатпайтын жиынтық бюджет.

Тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет Қазақстан  Республикасының заңымен, жергілікті бюджеттер мәслихаттардың шешімімен  бекітіледі.

Төтенше мемлекеттік  бюджет республикалық және жергілікті бюджеттердің негізінде қалыптастырылады және енгізілген мерзім ішінде қолданыста болады.

Төтенше мемлекеттік бюджетті бюджеттік жоспарлау жөніндегі  орталық уәкілетті орган әзірлейді  және ол Қазақстан Республикасы заңнамасында белгіленген тәртіппен Қазақстан  Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітіледі.

Қазақстан Республикасының  бүкіл аумағында төтенше немесе соғыс жағдайын енгізу және оның күшін  жою туралы Президенттің Жарлығы  төтенше мемлекеттік бюджетті енгізуге және оның қолданылуын тоқтатуға  негіз болып табылады.

Төтенше мемлекеттік бюджеттің  қабылданғаны туралы Қазақстан Республикасының  Парламенті дереу хабардар етіледі.

Төтенше мемлекеттік бюджеттің  қолданылу уақытында тиісті қаржы  жалына арналған республикалық бюджет туралы заңның және барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттар  шешімдерінің қолданылуы тоқтатыла  тұрады.

Төтенше мемлекеттік бюджеттің  қолданылуы тоқтатылғаннан бастап республикалық  және жергілікті бюджеттердің атқарылуы  тиісті қаржы жылына арналған республикалық  бюджет туралы заңға және барлық деңгейлердің жергілікті бюджеттері туралы мәслихаттардың шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.

Шоғырландырылған  бюджет республикалық бюджеттен, облыс бюджеттерінен, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорына жіберілетін және Үкіметтің Ұлттық банкіндегі шоттарына аударылатын, талдамалық ақпарат ретінде пайдаланылатын және бекітілуге жатпайтын бюджеттік түсімдерден құралған бюджет болып табылады.

1991 жылдан бастап Қазақстан  Республикасының бюджет жүйесі  түбірлі өзгерістерге ұшырады.  Бұған дейін Қазақстанның мемлекеттік  бюджеті, басқа одақтас республикалардың  мемлекеттік бюджеттері сияқты, КСРО-ның мемлекеттік бюджетіне  кірді, онда ел аумағының барлық  бюджеттері, соның ішінде ауылдық  және поселкалық бюджеттер де  қамтылып көрсетіледі. Ол одақтық бюджеттен, 15 одақтас республиканың мемлекеттік бюджеттерінен және мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру бюджетінен тұрды. Одақтық бюджетке 1970-1990 жж. Мемлекеттік бюджет ресурстарының жалпы ауқымының 52-50% тиді, оның 35% республикалардың республикалық бюджеттерінің және 15% жергілікті бюджеттердің қарамағында болды.

Бюджет жүйесінің жұмыс  істеуі бюджеттердің әр түрлі деңгейлерінің  өзара байланасына негізделеді  және оларды жоспарлау, әзірлеу, қарау, бекіту, атқару, бақылау тәртібімен, сондай-ақ республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуы туралы есеппен  қамтамасыз етіледі.

 

 

2. Бюджет жүйесінің қағидаттары 

Қазақстан Республикасының  бюджет жүйесі мемлекеттік бюджет жүйесіне кіретін барлық бюджеттердің бірлігі, дербестігі, толықтығы, реалистігі, дәйектілігі, жариялылығы, транспаренттілігі, жауапкершілігі және т.б. қағидаттарына негізделеді.

Бюджеттің бірлік қағидаты бюджет жүйесін ұйымдық-экономикалық орталықтандырудың дәрежесін білдіреді. Бірлік қағидаты бұрынғы КСРО-ның бюджет жүйесінде неғұрлым толық көрінді. Қазіргі кезде биліктің жергілікті органдарының дербестік алуымен және оларға қаржы ресурстарын иелену жөніндегі құқықтардың берілуімен байланысты бұл қағидат біршама әлсіреді. Бюджет жүйесінің бірлігі бірыңғай қаржы саясатын қамтамасыз етуге бағытталған және ең алдымен Қазақстан Республикасы егеменді мемлекетінің жалпы экономикалық және саяси негізін тірек етеді. Ол реттеуші кіріс көздерін пайдалану арқылы барлық деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-қимылына, төменгі деңгей бюджеттерінің теңгерімділігі үшін оларды қаржылық қолдауға, сондай-ақ ішінара қайта бөлудің мақсатты және аумақтық бюджет қорларын жасауға да негізделген.

Бюджеттердің бірлігі  бірыңғай бюджет заңнамасын қолданумен, соның ішінде Үкімет бекіткен бірыңғай бюджеттік сыныптаманы, бюджет үдерісін жүзеге асырудың бірыңғай рәсімдерін пайдаланумен қамтамасыз етіледі. Бюджет жүйесінің бірлігі салық саясатын қоса бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы іске асырылады.