Бюджет жүйесі

5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:

қаржы активтерін сатып алу;

мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;

6. бюджет тапшылығы (профициті);
7. бюджет таншылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):

қарыздар түсімi;

қарыздарды етеу;

бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.

Бюджеттерщ бейту және бюджеттердің аткарылуы туралы есептерді түзу осы көрсетілген кұылым бойынша жузеге асырылады.

Шоғырландырылған бюджеттің құрылымы мынадай бөлімдерден тұрады:

1. республикалык бюджет;
2. облыс бюджеті, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері;
3. Қазакстан Республикасының Ұлттык корына жіберілетін бюджеттік түсімдер және оларды Ұлттық Қорға Үкіметтің Ұлттық банктегі шоттарына аударымдар.

Бюджеттің кipicmepi салыктың және баска міндетті төлемдер, трансфертгер, мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, Салық кодексі мен басқа заңнамалық актілерге сәйкес бюджетке есептелуге тиісті ақшалар болып табылады. Салықтық түсімдер — белгіленген салыктар мен бюджетке төленетін баска міндетті төлемдер. Салықтық емес түсімдер—бюджеттерге төленетін міндетті, кайтарылмайтын телемдер мен Ұлттык корга жіберілетін бюджеттік түсімдер, сондай-ак трансферттерден баска, бюджетке өтеусіз негізде берілетін акша. Heгізгі капиталды сатудан тусетін түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бекіліп берілген мемлекеттік мүлікті, мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекет меншігіндегі жер учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе оларды туракты немесе уакытша жер пайдалануга беруден, не Қазақстан Республикасының зандарында немесе халыкаралык шарттарда көзделген тәртіппен өзге тәсілі арқылы өткізуден, мемлекетке тиесілі материалдык емес активтерді сатудан тусетін акшалар жатады. Трансферттер mүсімдері — бұл бюджеттің бip денгейінен екіншісіне, Ұлттық кордан бюджетке тусетін трансферттер түсімдері.

Максатты трансферттерді коспаганда, кірістердің нысаналы максаты болмайды.

Бюджеттің шығындары - кайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет каражаттары. Шыгындардың катан максатты арналымы болады.

Республикалык жэне жергілікті бюджеттердің шыгындары мынадай турлерге белшедд:

1. мемлекеттік мекемелердщ кызметш камтамасыз ететш шыгындар;
2. туракты сипаты жок ic-шараларды уйымдастыру мен етйзуге байланысты шыгындар;
3. мемлекетпк тапсырыс шыгындары-бюджетпк багдарламаларды (iuuci багдарламаларды) icкe асыру шенбершдеп азаматтык кукыктьщ мэмшелер непзшде жеке, заци тулгалардан жэне шаруа (фермер) кржалыктарынан алынган тауарларга (жумыстарга, керсетшетш кызметтерге) мемлекетпк мекемелердщ акы телеу!;

4) жеке тулгаларга акшалай телемдер—жумыскерлерге ецбеп 
ушш акшалай телемдерден баска, Қазакстан Республикасыньщ 
зацнамалык актшерше сэйкес жеке тулгаларга акша нысанындагы 
телемдермен байланысты шыгындар;

5) мемлекеттщ мщеттемелерш орындауга арналган 
шыгындардьщ езге турлерь

Орталык мемлекетпк органдарды жэне олардыц аумактык бел1мшелерш устауга жумсалатын шыгындар Қазакетан Республикасы Президентінің жэне Үкіметтің актшерімен бекітілетін штат саны лимиті мен Үкімет бекітетін натуралдык нормалар негізінде жоспарланады.

Бюджеттік субсидиялар мемлекеттік функцияларды орындаудың және республиканы немесе өңірді дамытудың әлеуметтік-экономикалык міндеттерін іске асырудың неғұрлым тиімді баска тәсілі болмаган кезде және Қазақстан Республикасы заңнамалык актілерінде көзделген жағдайларда ғана жеке, заңи тұлғаларға және шаруа (фермер) қожалыктарына берілуі мүмкін. Субсидиялануға тиіс басым мемлекеттік функциялар және республиканы немесе өңірді дамытудың әлеуметтік-экономикалык міндеттерін icкe асыру жөніндегі бағыттар орта мерзімді фискалдық саясатпен айқындалады.

Трансферттердің жалпылама сипаты да, нысаналы сипаты да болуы мумкін. Нысаналы сипаты бар трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады.

Республикалык және жергілікті бюджеттерді әзірлеу кезінде оларды болжауға болмагандыктан жоспарланбаган және агымдагы каржы жылында кейінге калдыруга болмайтын каржыландыруды талап ететін  шығындарды  каржыландыру үшін республикалык және жергілікті бюджеттердщ курамында Үкімет пен жергілікті аткарушы органдардын резервmepi курылады. Бұл резервтер: төтенше резервті, шұгыл шыгындарга, соттардын шешімдері бойынша міндемелерді орындауга, ағымдагы каржы жылында облыстык бюджеттерде, республикалық маңызы бар кала, астана бюджеттерінде қолма-қол акшаның тапшылыгы болжанган жагдайда оны жабуга арналган резервтерді кіріктіреді.

Үкімет резервінің және жергілікті аткарушы орган резервінің жалпы көлемі тиісті бюджет түсімдері көлемінің екі пайызынан аспауга тиіс.

Үкіметтің және жергілікті аткарушы органдардын резервтерінен акша бөлу тиісті каржы жылына арналган республикалык немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген көлемдер шегінде тиісінше Үкіметтің және жергілікті аткарушы органдардың ағымдағы каржы жылы аякталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері бойынша жүзеге асырылады.

Резерв кұрамында көзделген  акша толык көлемінде пайдаланылган жагдайда Үкімет немесе жергілікті аткарушы орган кажет болтан кезде Парламентке немесе тиісті мәслихатка тиісті каржы жылына арналган республикалык бюджет туралы занга немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешіміне мен толыктырулар енгізу арқылы Үкімет немесе жергілікті аткарушы орган резервтерінің мөлшерін ұлғайту туралы ұсыныстар енгізеді.

Үкіметтің немесе жергілікті аткарушы органның резервінен бөлінген акша каржы жылы ішінде пайдаланылмаган немесе ішінара пайдаланылган жагдайда, бюджет багдарламасыныц әкімшісі бөлінген акшанын пайдаланылмаган бөлігін агымдагы каржы жылынын соңына дейін тиісті бюджетке кайтаруды камтамасыз етеді.

Үкіметтің немесе жергілікті аткарушы органдардын резервтерін пайдалану ттәртібін Қазакстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

Операциялық сальдо бюджет кipicтepi мен шығындары арасындагы айырма ретінде айкындалады.

Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып тускен сомасы тepic операциялық сальдо, ал бюджет кірістерінің бюджет шыгындарынан асып түскен сомасы оң операциялық сальдо болып табылады.

Ағымдагы бюджеттік багдарламалардың жалпы көлемі бюджет кірістерінің көлемінен асып түспеуге тиic.

Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджетік кредиттерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айкындалады.

Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:

1. каржы активтерін сатып алуды;
2. мемлекеттің қаржы активтерін сатудан тусетін түсімдерді кіріктіреді.

Қаржы активтерін сатып алу - заңи тұлғалардың, соның ішінде халыкаралык ұйымдардыц катысу үлестерін, бағалы кағаздарын мемлекеттік меншікке сатып алу операцияларымен байланысты бюджет шыгыстары.

Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетің түсімдер - мемлекеттік меншіктегі заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың қатысу үлесін, бағалы кағаздарын, сондай-ак мемлекеттік кәсіпорындардың жедел басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге мемлекеттік мүлікті сату жөніндегі операцияларга байланысты бюджетке түсетін түсімдер.

Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо каржы активтерін сатып алу мен мемлекеттің каржы активтерш сатудан тусетш туымдердщ арасындагы айырма ретшде айкындалады.

 

2. Бюджет тапшылығы және сыныптамалары 

Қаржы активтерш сатып алу жэне мемлекеттщ каржы активтерін сатудан тусетін түсімдер Қазакстан Республикасы заңнамалык актілеріне және әлеуметтік-экономикалык дамудын орта мерзімді жоспарына сәйкес жузеге асырылады.

Бекітілген, нактыланган және түзетілген республикалык жэне жергшкп бюджеттердің тапшылыгы (профщиті) олардың борышының негізгі сомасын өтеу сомасын шегеріп тастагандагы карыз алу сомасына тең.

Оң белгімен алынган шама республикалык және жергілікті бюджеттердің тапшылыгы, теріс белгімен алынган шама профициті болып табылады.

Бюджет тапшылыгыныц жол  бершетш шекп мелшер1 элеуметпк-экономикалык дамудын орта мерзімді жоспарымен белпленедц.

Республикалық бюджеттің мұнайға қатысты емес тапшылыгы (профициті) Ұлттык кор түсімдерінен баска, республикапьщ бюджет шыгыстарын шегерш тастагандагы республикалык бюджет тусімдерінің сомасына тең.

Бесжылдык кезевде республикалык  бюджеттщ тапшылыгы кепшдещщмлген  трансферт мелшерш алып тастап, Ұлттык корта тусетш жалпы тусімдер ретшде есептелетш Ұлттык кордың орташа жылдык өсімінен аспауы тшс.

Бюджет тапшылыгы  нқаржыландыру — карыз any жэне бюджет каражаттарыньщ бос калдыктары есебшен бюджет тапшылыгын жабуды камтамасыз ету. Оның көлемі алынган карыздар сомасынын, бюджет каражаттары калдыктары козгалысыныц карыздар бойынша негізгі борышты отеу сомасынан асып түcyi ретшде белплснедь

Бюджет тапшылыгын каржыландыру мәні оң белгімен белгіленеді жэне бюджет тапшылыгыньщ шамасына сай келеді.

Бюджет профицитт  пайдалану — карыздар бойынша непз-ri борышты етеуге бюджет профицитш, карыздар каражаттарын, бюджет каражаттарыньщ бос калдыктарын жумсау. Оньщ колемі карыздар бойынша непзп борышты отеу сомасынын алынган карыздар жэне бюджет каражаттары калдыктарыньщ козгалысы сомасынан асып тycyi ретінде белпленеді.

Бюджет профицитін пайдалану мәні теріс белгімен белгіленеді жэне бюджет профицитінің шамасына сай келеді.

Бюджеттердщ кірістері мен шыгыстарыньщ егжей-тегжей тізбесi мен топтамасы бюджеггтж сьшыптамамен айкындалады. Бірыңғай бюджеттік сыныптама сыныптау объектшерще топтамалық кодтар бере отырьш функциялык, ведомствольщ жэне экономикалык сипатгамалар бойынша бюджеттщ түсімдері мен шыгыстарын топтастыру болып табьшады. Ол бюджеттж туамдердщ сыныптамасын, бюджет шыгыстарыньщ функциялык жэне экономикалык сыныптамаларын юржпрещ. Бірынгай бюджетпк сыныптама бюджет жүйесінің барлық денгейлері бюджеттерінің көрсеткіштерінің салыстырымдылыгын камтамасыз етеді.

Бюджетпк үдеріс бірынгай бюджетпк сыныптама непзшде жузеге асырылады.

Бірынгай бюджетпк сыныптама шогырландырылган бюджет ушш бірынгай жэне мщдетп әpi республиканьщ стратегияялык, орта мерзімді багдарламалары мен даму жоспарларыньщ, республикалык бюджет пен жергшкп бюджеттердщ тендесгіршмдігше кол жеиазу максатында олардыц керсеткйптер жуйесш уйлестipy куралдарынын бipi больш табьшады. Бірыңғай бюджеттж сыныптаманы бюджеттж жоспарлау женшдеп уэктета орган әзірлейді жэне Үкімет бекітеді.

Бірыцгай бюджетпк сыныптама езше бюджеттж туымдердщ, бюджет шыгыстарыньщ функциялык жэне экономикалык сыныптамаларын кіріктіреді.

Бюджеттік түсімдердің  сыныптамасы барлык денгейлер бюджегтері туимдершщ белгш 6ip сипатгамалар бойынша бюджет зацнамасына непзделген топтамасы больш табылады. Бюджеттж тус1мдер сыныптамасыньщ топтамасы санагтан, сы-ныптан, inuri сынынтан жэне ерекшелжтен турады. Санаттар туамдерді экономикальж 6enruiepi бойынша топтастыру болып табьшады. Сыныптар мен ішкі сыныптар тусімдерді олардыц кездері мен түрлері бойынша топтастырады. Ерекшелік бюджетке теленетш толем немесе түсімдерін айкындайды.

Калган бол1мшелер1 юрютердд олардыц кездерш кептен-кеп белшектеу ретшде сипаттайды. Мысалы, салыкхъщ туимдерде сынып салык тобын, iiUKi сынып салыктыц турш, ерекшелж накты телеухшш немесе салык объекпсш бшддред1.

Бюджет  шыгыстарыныц функциялык, сыныптамасы мемле-кет функцияларыныц орындалуын, ресиубликаныд стратегиялык,

орта мерз1мд1 багдарламалары мен даму жоспарларын icKe асыру-ды бейнелейтш функциялык жэне ведомстволык белгшер бойынша бюджет каражаттарыньщ жумсалу багыттарын айкындайтын барлык денгейлер бюджеттер1 шыгыстарыньщ топтамасы болып табылады.

Бюджет шыгыстарыньщ функциялык сыныптамасыньщ топтамасы мынадай денгейлерден турады: функциялык топтар, функциялык кшп топтар, бюджетпк багдарламалардыц эюмшшер!, бюджеттж багдарламалар жэне йпю багдарламалар.

Функциялык; топ — бюджет шыгыстарын сапалык белплер мен функциялык багыт бойынша 6ipiicripy. Функциялык; itUKi топ бюджет каражаттарыньщ функциялык топ пншде жумсалу багытын нактылайды.

Функцияльж сыныптама  бюджетпк катынастардьщ кызмет турлершщ, шараларыньщ жэне катысушылардьщ жайылынкы  сипаттамасы болып табылады.

Непзп функцияльж топтар бойынша  шыгыстар былай болшед1: жалпы сипаттагы  мемлекетпк кызметтер, корганыс, когамдьж тэртш жэне кауинлздж, кукыктык, сот  кылмыстык -аткару кызметх, 6iniM беру, денсаульж  сактау, элеуметтж комек жэне элеуметтж  камтмасыз ету, тургын уй- коммуналдьщ шаруашылыгы, мэдениет, спорт, туризм жэне акдараттык KeHiciiK, экономика салалары, борышка кызмет керсету, трансферттер жэне т. б.

Аталган денгейлердщ yiuiecyi шыгыстардьщ  функциялык сыныптамасыньщ кодын курады.

Бюджеттж  багдарламалардыц эк1мы//сг-бюджетпк батдар-ламаларды жоспарлауга, непздеуге жэне кже асыруга жауап-ты мемлекеттж орган.Бул орган, егер ол 6ip мезплде бюджеттж багдарламаныц эшмппы dpi мемлекеттж мекеме болып, тшсп мемлекетпк мекемелердщ бюджетпк багдарламаларды (inuri багдарламаларды) шке асыруы жэне олардыц бюджет каражаттарын бюджеттж багдарламалардыц максаттары мен мшдеттерше сэйкес бектлген (нактыланган,тузетшген) бюджет шегшде дербес пайдаланады, олардыц тшмд1, нэтижел1 жэне нысаналы icKe асырылуына жауапты болады. Республикальж жэне жерплпсп бюджеттж багдарламалардыц 9KiMiuinepi больш белшедь