Банктік қадағалау

    Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу механизмі қазіргі  кезде көптеген елдерде қолданылатын осындай екі әдісті бірге қамтиды. Соның ішінде қашықтан қадағалау  әдісі жедел тексеруді қажет  ететін банктерді анықтаудың негізі болып табылатын көрсеткіштерді айқындау үшін қолданылады және тексеруді  ерекше  алаңдататын  қызмтеттердің  бағытын  дұрыстап тексеруді ұйымдастыруды  қамтамасыз етеді. Қашықтан қадағалау, инспекциялау барысында анықталған мәселелерді жою бойынша жұмыстардың  нәтижесіне бақылау жасау мүмкін. Осымен бірге қадағалау органдары  қызметкерлерінің есеп берулерді тексеру, инспекциялау ісінде біліктілігі мен  кәсіптілігі болу керек.       
 
 
 
 

2. Қаржылық қадағалау және банк қызметтерін реттеу

2.1  Қазақстан Республикасында банктік қызметті қаржылық

қадағалаудың  экономикалық және құқықтық негіздері 

       Банк  жүйесінің экономикадағы, соның  ішінде қаржы саласындағы алатын ролі мен орнының маңызы зор. Сондықтан қаржы саласын мемлекеттік органдар  тарапынан реттеу мен қадағалауды қажет етеді. Әрбір мемлекеттің қаржы саласын, соның ішінде банк қызметін реттейтін өз бақылау жүйесі мен құқықтық актілері болады. Банктік қадағалау қаржы рыногы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеу және қадағалау туралы заңына сәйкес жүзеге асады.

       Қазақстан Республикасының қаржы рыногы мен  қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк  реттеу және қадағалау туралы заңдары  ҚР Конституциясына  негiзделедi, осы Заңнан және ҚР өзге де нормативтiк құқықтық актілерінен тұрады.  

Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттiк реттеу

 

                  

 
 

 
 
 
 

        
 
 

     
 

     
 
      

           
 

  
 
 
 
 

       Уәкiлеттi орган банк қызметiн реттеудi және қадағалауды жүзеге асыру мақсатында:

• жеке және заңды тұлғалардың банктiң және банктiк холдингтiң iрi қатысушысы мәртебесiне ие болуына, банктердiң еншiлес ұйым құруына және оған ие болуына рұқсат беру және рұқсат беруден бас тарту тәртiбiн айқындайды, аталған рұқсаттарды бередi не беруден бас тартады;
• банктердiң меншiктi капиталының ең аз мөлшерiн белгiлейдi;
• банктердiң резервтiк капиталын қалыптастыру жөнiндегi талаптарды белгiлейдi;
• банктiк топтар үшiн пруденциялдық нормативтердi және сақталуы мiндеттi өзге де нормалар мен лимиттердi бекiтедi; активтердi және

шартты  мiндеттемелердi сыныптау мен оларға қарсы провизиялар құру

      тәртiбiн белгiлейдi.

• активтер мен шартты мiндеттемелердi күмәндi және сенiмсiз санаттарға жатқызу тәртiбiн мемлекет алдында салық мiндеттемелерiнiң орындалуына салықтық бақылауды қамтамасыз ететiн мемлекеттiк органмен келiсе отырып айқындайды;
• банктердiң және банктерге аудит жүргiзуге лицензиясы бар аудиторлық ұйымдардың тiзiмiн жүргiзедi;
• банктiң аффилиирленген тұлғаларына ҚР заң актiлерiнде көзделген мәжбүрлеу шараларын қолдану тәртiбiн айқындайды және оларды қолдану туралы шешiм қабылдайды;
• ҚР банк заңдарында белгiленген жағдайларда банктi консервациялау туралы шешiм қабылдайды және уақытша әкiмшiлiктi (банктi уақытша басқарушыны) тағайындайды;
• ҚР банк заңдарында белгiленген жағдайларда ҚР банк заңдарында көзделген барлық немесе жекелеген банк операцияларын жүргiзуге лицензияны керi қайтарып алу туралы шешiм қабылдайды және уақытша әкiмшiлiкт тағайындайды;

 

       Қаржылық  ұйымдарының қызметiн реттеу және қадағалау жөнiндегi уәкiлеттi органның функциялары мен өкiлеттiктерi

       Уәкiлеттi орган қаржылық ұйымдардың қызметiн реттеу және қадағалау мақсатында:

• ҚР заң актiлерiнде көзделген жағдайларда қаржылық ұйымдарды ашуға оларды ерiктi түрде қайта құру мен таратуға рұқсат бередi және оны керi қайтарып алады, қаржылық ұйымдардың бөлiмшелерiн ашуға келiсiм бередi, сондай-ақ аталған рұқсаттар мен келiсiмдердi беру тәртiбiн айқындайды;
• ҚР заң актiлерiнде көзделген жағдайларда қаржылық ұйымдардың басшы қызметкерлерi лауазымдарына адамдарды сайлауға  келiсiм бередi не келiсiм беруден бас тартады, сондай-ақ аталған келiсiмдi берудiң не беруден бас тартудың тәртiбiн айқындайды;
• ҚР заң актiлерiнде көзделген жағдайларда қаржы рыногында кәсiби қызметтi, қаржылық ұйымдардың аудитiн жүзеге асыруға лицензиялар беру, қолданылуын тоқтату және керi қайтарып алу тәртiбiн белгiлейдi, аталған лицензияларды бередi, қолданылуын тоқтатады және керi қайтарып алады;
• қаржылық ұйымдар, қаржылық қызмет көрсетудi тұтынушылар, басқа да жеке және заңды тұлғалар үшiн ҚР аумағында орындалуы мiндеттi нормативтiк құқықтық актiлер шығарады;
• қаржылық ұйымдар үшiн, оның iшiнде шоғырландырылған негiзде пруденциялық нормативтердi және сақталуы мiндеттi өзге де нормалар мен лимиттердi бекiтедi;
• қаржылық ұйымдар мен олардың аффилиирленген тұлғалары есептілігінің (қаржылық және статистикалық есептiлiктi қоспағанда) тiзбесiн, нысандарын, табыс ету мерзiмдерi мен тәртiбiн белгілейді;
• ҚР заң актiлерiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, ҚР бухгалтерлiк есепке алу мен қаржылық есеп беру және бухгалтерлiк есеп стандарттары туралы заңдарын қаржылық ұйымдардың сақтауын бақылауды жүзеге асырады;  
        - ҚР заң актiлерiнде көзделген жағдайларда және шектерде, оның iшiнде аудиторлық ұйымды тарту арқылы қаржылық ұйымдар мен олардың аффилиирленген тұлғаларының қызметiн тексередi, тексеру жүргiзудiң тәртiбiн айқындайды; 
        2. Уәкiлеттi орган қаржылық ұйымдарға және олардың аффилиирленген тұлғаларына, оның iшiнде аудиторлық ұйымдарды тарта отырып:

- қаржылық  ұйымдар мен олардың аффилиирленген  тұлғаларының қаржылық жай-күйiн  айқындау;

- қаржылық  ұйымдармен олардың аффилиирленген тұлғаларының басқарма

құрылымының және шешiмдер қабылдау рәсiмдерiнiң ҚР заңдарына

сәйкестiгiн  айқындау;

- қаржылық  ұйымдардың аффилиирленген тұлғаларын айқындау;

- қаржылқ  қызмет көрсетудi тұтынушылар құқықтарының бұзылуын анықтау

және  оның алдын алу;

- қаржылық  қызмет көрсету немесе қаржы құралдарын шығару жөнiндегi

уәкiлеттiк  берiлмеген қызметтi анықтау және оның алдын алу мақсатында

инспекциялау (тексеру) жүргiзуге құқылы.     

     Уәкiлеттi орган банк қызметiн  реттеудi және қадағалауды жүзеге  асыру мақсатында:

• жеке және заңды тұлғалардың банктiң және банктiк холдингтiң iрi қатысушысы мәртебесiне ие болуына, банктердiң еншiлес ұйым құруына және оған ие болуына рұқсат беру және рұқсат беруден бас тарту тәртiбiн айқындайды, аталған рұқсаттарды бередi не беруден бас тартады;
• банктердiң меншiктi капиталының ең аз мөлшерiн белгiлейдi;
• банктердiң резервтiк капиталын қалыптастыру жөнiндегi талаптарды белгiлейдi;
• банктiк топтар үшiн пруденциялдық нормативтердi және сақталуы мiндеттi өзге де нормалар мен лимиттердi бекiтедi;
• салымдарға (депозиттерге) мiндеттi ұжымдық кепiлдiк беру (сақтандыру) тәртiбiн белгiлейдi;
• активтердi және шартты мiндеттемелердi сыныптау мен оларға қарсы провизиялар құру тәртiбiн белгiлейдi. Активтер мен шартты мiндеттемелердi күмәндi және сенiмсiз санаттарға жатқызу тәртiбiн мемлекет алдында салық мiндеттемелерiнiң орындалуына салықтық бақылауды қамтамасыз ететiн мемлекеттiк органмен келiсе отырып айқындайды;
• банктердiң және банктерге аудит жүргiзуге лицензиясы бар аудиторлық ұйымдардың тiзiмiн жүргiзедi;
• банктiң аффилиирленген тұлғаларына ҚР заң актiлерiнде көзделген мәжбүрлеу шараларын қолдану тәртiбiн айқындайды және оларды қолдану туралы шешiм қабылдайды;
• ҚР банк заңдарында белгiленген жағдайларда банктi консервациялау туралы шешiм қабылдайды және уақытша әкiмшiлiктi (банктi уақытша басқарушыны) тағайындайды;
• ҚР банк заңдарында белгiленген жағдайларда ҚР банк заңдарында көзделген барлық немесе жекелеген банк операцияларын жүргiзуге лицензияны керi қайтарып алу туралы шешiм қабылдайды және уақытша әкiмшiлiктi (уақытша үкiмдi) тағайындайды;

ҚР  заң актiлерiне сәйкес өзге де функцияларды жүзеге асырады. 

2.2    Қаржылық қадағалаудың экономикалық нормативтері

және  олардың маңызы 

      Банктер өз іс-әрекетін жүзеге асыру мақсатында жеке және заңды тұлғалардан ақша қаражатын тартып, өз акционерлері мен клиенттеріне,

салымшылары мен қарыз берушілеріне   дивиденттер  төлеп отырғандықтан, банк қызметінде жеке және заңды тұлғалардың әр түрлі  мүдделері тоғысады. Банк қызметінде осы жағдайлардың бәрін қадағалауды  қажет етеді.

      Қаржылық  қадағалаудың негізгі мақсаты банк клиенттерін әр түрлі тәуекелден құтқару, салымшылардың салымдарын қорғау және банк салымдарын қорғау үшін құрылған сақтандыру қорлары мен  үкіметтің жеке қорларын жойылудан  қорғау, сондай-ақ мемлекеттің ақша несие саясятын жүргізуіне және экономиканың дамуына қолдау жасау. Сонымен қатар  банктік қадағалаудың міндеті халықтың, мемлекеттің, клиенттер мен банк құрылтайшылырының мүддесі үшін  банк қызметіндегі заңдар мен ережелердің  сақталуын қамтамасыз ету, ҚР банк жүйесі мен жекелеген банктердің жұмысын  жетілдіру, дамыту болып табылады.

Республикада  банкілерді қадағалау ҚР банктік  және басқа да заң нормаларымен реттеледі.

      Қадағалау және реттеу саясатын әзiрлеуде Уәкiлетті  орган басшылыққа алатын негiзгі  қағидаттар:

реттеудiң  жоғары стандарттары, сондай-ақ шектен шықпайтын ретке келтiру, инвесторлардың мүдделерiн қорғау мен қаржы рыногын  дамытуға жәрдемдесу арасындағы рационалдық  теңгерiммен келiсiлген және ашық реттеуiш  режим.

      Қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау  жөнiндегi Қазақстан Республикасының  қолданыстағы заңнамалық кесiмдерге, орталық  аумағында инкорпорацияланған қаржы  ұйымдардың қызметін реттеу және қадағалауға  бағытталған жекелеген нормалар мен ережелер енгізiлетiн болады. Аталған нормалардың мәнi, орталықтың қаржы ұйымдарын қаржы қызметтерi рыногына қол жеткiзуге шектеу келтiретін кез келген әрекеттер саласынан шығару, яғни қаржы ұйымдарына қатынасты шектеулер тек пруденциалдық сипатымен қорытындыланады. Аталған нормалар мынадай халықаралық қағидаттарға, Банктiк қадағалаудың түйiндi қағидаттары және Базель комитетiнiң басқа ұсыныстары, Халықаралық бағалы қағаздар рыногы жөнiндегi комиссиясы ұйымының қағидаттары (IOSСО), сақтандырулық қадағалау органдарының халықаралық қауымдастығының сақтандыру қадағалауы негiзгi қағидаттары (LАIS), Қаржы есептiлiктiң халықаралық стандарттары, FATF 40+8 қағидаттарына толық сәйкес келетiн болады. 
      Орталықтың қаржы ұйымдарының қызметiн реттеуге бағытталған заңнамалық кесiмдердiң нормалары мен ережелерi, үздiк халықаралық тәжiрибеге уақтылы сәйкес келтiру мақсатында және реттеу саясатының өзгермелi қажеттiлігін көрсету саласын кезеңмен қайта қарау болады.