Банктердің несиелік процесі

     Несиелік  механизм банктік қызметке байланысты заңдармен, банктердің дербес несиелік саясаттарымен және экономиканың тиімділігін  арттыру міндеттерімен анықталады .[8, 149 б]

     Жалпы алғанда, жоғарыда айтылып кеткен несиелеу элементтерін (субъект, объект, қамтамасыздандыру) бір-бірінен ажыратуға болмайды. Егер субъект ретіндегі фирманың жоғары беделі болып, қамтамасыздандырусыз несие сұраса немесе бұрын банктен  ссуда алмаған фирма жақсы  кепіл бере отырып несие сұраса банк екі жағдайда қандай шешімге келеді? Банк үшін бір элементтің ғана бар  болуы жеткілікті ме, сол элемент  қана абсолютті мәнде болып, қалғандары тек теориялық мәнде жүруі  дұрыс па?

     Қазіргі несиелеу жүйесінің маңызды бір  белгісі оның келісім-шартқа негізделуі болып табылады. Өткен несиелеу жүйесінде  клиент пен бенк арасында қарыз алу  барысында жасалатын келісім-шарттың  экономикалық маңызы төмен болғандықтан да, оны формалдық сипатта болды  деп айтуға болады. Кейіннен коммерциялық ынталандыру туындағаннан кейін  ғана банк пен қарыз алушы арасында несиелік шартқа отырып, ол шарт несие  берушінің де, қарыз алушының да жауапкершілігін нығайта түсті.

     Жалпы, несие қарыз алушыға белгілі  бір несиелік процесс жүзеге асырылғанда  ғана беріледі. Несиелік процесс дегеніміз- банкпен қабылданған және белгілі  бір тәртіпте орналасқан несиелік қатынастарда жүзеге асырудың әдістері мен тәсілдері. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелеу процесі арқылы елдің қаржы  яғни несиелік проект бойынша барлық аналитикалық жұмыстарды жүзеге асырады. Несиелік процессі келесі сатыдан тұрады:

• Несие беру жөнінде алдын ала келіссөздер жүргізу және банпен белгіленген  құжаттарды ұсыну;
• Клиенттің несиелік қабілеттідігін анықтау және бағалау;
• Несиелік келісім –шартқа отыру;
• Несиенің берілуі және қайтарылуы;
• Алынған несиенің мақсаттылығын және уақытысында өтелуін бақылау.

     Бірінші саты – бұл несие беру жөнінде алдын ала келіссөздер жүргізу және банпен белгіленген  құжаттарды ұсыну болып табылады. Несие беру жөнінде келісім сөздер нақты шешім қабылданғанға дейін жүргізіледі. Бірақ бұл жерде әртүрлі жағдайлар болуы мүмкін. Дамыған нарықты қатынастар үшін нақты жағдай- бұл банк клиенті өз өнімін ұсыну үшін іздейді. Банктік қызметтер нарығын, потенциалды клиенттерді зерттеу, оларға қарым қатынас жөнінде ұсыныстар жасаған кезде болатын жағдай бұның барлығы несие туралы нақты ұсынысқа дейін қарастырылады. Басқа жағдай- отандық тәжірибе. Бұнда несие кәсіпкерлерден бастап өкіметоргандарына дейін керек, банк клиентті іздемейді, керісінше, клиент өзін құтқаратын несиені алу үшін банкті іздейді. Бұл дайындық сатының процессі, одан кейін оның екінші бөлігі клиенттер банкке несие алу үшін қажетті құжаттарды өтінішімен қоса тапсырады. Несиені алу үшін қарыз алушы банкке жазбаша түрдегі арыз ұсынады. Онда мыналар көрсетіледі: несиенің мақсаты, сомасы, өтелу мерзімі және несиеленетін объектінің қысқаша сипаттамасы.

     Несие алу  үшін  келесі құжаттар ұсынылуы тиіс:

• Несиеленетін кәсіпорынның техникалық негізделуі, ол мынаны  жағдайды есепке алу керек:
• арыз берушінің қызметінің және ол өндіретін өнімнің сипаттамасы;
• несие есебінен өндірілетін өнімнің (қызметтің) тізімі, оның экспорттың   мүмкіндіктері, жергілікті және дүниежүзілік нарықта шығарылатын ұқсас  өнімдермен салыстырмалы сипаттамасы;
• экспортталуы мүмкін өнімнің өткізу нарығын, оған ұқсас өнімге  сұранысты, бәсекелестікті, халықаралық нарыққа шығу     стратегиясын талдау, өнімді  экспорттау жөнінде шетел формаларымен келісім   шарттардың       болуы;
• түсетін түсімі несиелік қарызды өтеуге жұмсалатын қарыз           алушының өнімді  экспорттауға меншік құқын растайтын құжаттар;
• экспортқа өнім өткізуге лицензиясының болуы;
• жобаның жүзеге асырылу мерзімі;
• өтелу есебі, импорттық төлемдер балансы мен экспорттан түсімдерді қоса;
• қажет уақытында жоғарыда аталған мәліметтерді растайтын басқа          органдардан информация.
• Келісім-шарттың, олардың қосымшаларымен қоса көшірмелері (сыртқы сауда келісім-шарттары орыс тілінде аудармасымен бірге);
• Бухгалтерлік есеп беру, кірісі және шығысы туралы есеп, табыс декларациясы және тағы басқа белгісі бір мерзім арасында қарыз алушының несиелік қабілетін және қаржылық жағдайын анықтау үшін мәмілеттер;
• Белгіленген тәртіпте толтырылған несиені беру жөнінде арыз;
• Қарыз алушы жөнінде мәлімет, анкета;
• Тауарлы материалды құндылықтардың қозғалысы жөнінде мәлімет;
• Шұғыл міндеттеме;
• Несиелік келісім – шарт;
• Қамтамасыз ету жөнінде мәлімет;
• Бизнес жоспар.

     Банктің несиелік бөлімі несиелеу жөнінде барлық сұрақтар бойынша құжаттарды және оларды дайындаумен байланысты жұмыстарды басқарады, несиелеу мен байланысты басқа қызметтердің жұмысын шоғырландырады және оперативтігіне жауап береді.

     Несие бөлімі мамандықтарының құзіретіне төмендегілер жатқызылады:

• несиелік ресурстардың бар болуын қарастыру;
• несие алу үшін қажетті құжаттардың толығын тексеру;
• техникалық- экономикалық негіздеуді есептеудің нақтылығын анықтау;
• қарыз алушының несиелік қабілетін талдау;
• несиенің өтелмеуіне әкелетін факторларды зерттеу.

     Несиелік  қызметкерлер заң бөлімінің құқық  мамандарымен бірігіп клиенттің  құқық мәртебесімен құқтарымен анықтау  үшін олардың заң істерін зерттейді. Келісім – шарттар мұқият зерттеліп  оған құқықтық баға беріледі. Олармен  кепіл берушінің немесе оның кепіл  болушысының, ол кепілге коятын мүлікке  құқы бар екендігін анықтайды.[10, 171 б]

     Несиелік  бөлім және банктің т.б. қызметтерінің  қорытындысы  несие беру мәселесі негіз болатын несиелік комитетке  және банк басшылығының қарауына ұсынылады. Егер несие беру жөнінде шешім  қабылданса заң қызметі кепіл  туралы келісім – шарт, ол несиелік бөлім несиелік келісім – шарт дайындайды, сосын бұл шарттарға  банк төрағасы қолын қояды.

     Несиелік  процесстің екінші сатысы – бұл клиенттің қаржылық жағдайын талдау және клиенттің несиелік қабілеттідігін анықтау және бағалау. Бұл қарыз алушының қаржылық мәліметтерін және оның сипатының субьективті бағасын қарастыруды қамтитын несиелік тәуекелді анықтау процесі.

     Несиелік  шарттар кәсіпорынның өндірістік және инвестициялық қызметін, оның қаржылық жағдайын және оның болашақтағы өзгерістерін есепке ала отырып терең зерттеу  негізінде жасалады.

           Несиелік  келісім- шарт мынандай  құрылымдардан тұрады:

• Жалпы ережелер
• Қарыз алушының құқықтары мен міндеттемелері
• Банктің құқықтары мен міндеттемелері
• Екі жақтың жауапкершілігі
• Шарттың мерзімі
• Екі жақтың заңды мекен-жайлары[11, 91 б]

     Несиелік  шартты жасасу бірнеше кезеңдерден  өтеді:

• Несие алушы клиентпен несиелік шарттың мазмұнын жасау (несиенің түрі, сапасы, мерзімі, қамтамасыз етілуі т.б.)
• Банк клиент ұсынған несиелік шарттың жобасын қарастырады да несие жасайды. Бұл кезде банк мынаны анықтайды:
• потенциалды қарыз алушының несиелік қабілеті. Несиелік қабілеттілікті тексеру несиелік шарт жасаудың алғы шарты болып табылады;
• қолдағы бар ресурстарға сай шаруашылық органдарға керек сомада несие беру, олардың депозиттік проценттік саясаты арқылы өсу мүмкіндігі, банк аралық несиелерді қарату.
• Клиент және банк бірігіп несиелік шартты өзара қанағаттандыратын жағдайға сәйкес түзету және оны заңгердің  қарауына ұсыну.
• Екі жақтың несиелік шартқа қол қоюы, яғни оған құжат күшін беру.

     Несиелік  шартты бұзғаны үшін жақтардың жауапкершілігі, соның ішінде мүліктік жауапкершілігі қарастырылады.

     Несиелік  процестің төртінші саясаты  - алынған  несиенің мақсаттылығын және  уақытысында  өтелуін бақылау. Банктік несие  тек қана келісім –шартта көрсетілген  мақсатқа ғана пайдаланылуы тиіс және несиенің басты қағидалаырынң бірі оның ақылылығы қатаң сақталуы тиіс.

     Несиелік  шартта қарастырылған несиені беру және қайтарып алу шарттары мен тәртібіне  сәйкес банктің несиелік бөлімімен  несиені беру жөнінде бұйрық жасалады. Бірінші рет алып отырған клиентке несиені беру кезінде банк бұл  қарыз алушының жарғысында шаруашылық субьектінің атынан анық басшылығының шаруашылық шарттар жасауға құқы бар екендігі қарастырылғанына көз  жеткізу керек.

     Банктер  кез келген уақытта, кез келген қарыз  алуға ниет бiлдiрген субъектiлердi несиелеген кезде пайда болатын несиелiк  тәуекелдi банктiң қаншалықты тиiмдi жаба алу тәуекелiне кез болады. Жалпы  отандық несиелеу тәжірибесі көрсеткендей банктердің кәсіпорындарды қаржыландыру кезінде келесідей факторлар  өз әсерін тигізеді:

  Несиелеу  механизмінің құрамдас элементі –  несиені  беру  процесінің  өзіндік кезеңдері болады. Жалпы, несиелік процесті келесі сызбамен көрсетуге болады (1-сурет): 

  1 СуретБАНКТЕРДЕГІ НЕСИЕЛІК ПРОЦЕСС 

                        

    
 
 

  

    

   
 
 
 

    
 
 
 
 
 

  Несие беру процесінің 1-кезеңінде банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті қарайды. Мұндай құжаттарда қарыз алушы  мен сұралатын несие туралы негізгі  мәліметтер: мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар қамтамасыз ету мүлкі  көрсетіледі. 
 
 

1.2. Банктегі несиелік процесті ұйымдастыру кезеңдері 

   Екінші  деңгейдегі коммерциялық банктер Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкінен банкті ашу туралы рұқсат пен банктік  операцияларды жүгізуге лицензия алған  жағдайда ғана қызмет ете алады. Несиелеу келесідей заңдарға негізделіп жүргізіледі: «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы», «Қазақстан Республикасында  бантер және банктік қызмет туралы».

   Банктер, несиелеу процесі кезінде, нарықтық қатынастардың орнығуына, қоғамдық өндіріс тиімділігінің артуына, еліміздің экономикасы мен қаржысының тұрақталуына, айналымдағы  ақша массасының артылып кетуіне жол бермеуге,  инфляциялық процесті тежеуге сонымен  қатар, ұлттық валютаның тұрақталуына үлес қосулары керек. [2]

   Банктік қарыздар өндіріс тиімділігін яғни оның ғылыми-техникалық деңгейін арттыруға, өнімнің жаңа жоғарғы сапалы түрлерін шығаруға, халыққа түрлі қызметтерді  көрсетуге, халыққа және экспортқа  қажетті тауарлы-материалдық құндылықтарды  шығаруға байланысты қызметтерді несиелеу үшін берулері қажет. Осыған қоса, банктер  нарықтық инфрақұрылымның орнатылуын, сауда қарым-қатынастарының кеңеюін  қолдап отыруы керек. Қарызды жоспарлауға, алуға, өтеуге байланысты сұрақтарға жауапты  қарыз алушы өзі қызмет етіліп жатқан банктен таба алады. Яғни несиені  бермес бұрын банк қарыз алушымен келісімшарт жасасады. Бұл келісімшартта  несие процесі жайлы ақпарат  толық әрі түсінікті берілуі  қажет. Несиенің мерзімі, пайызы, сомасы сияқты мәліметтер келтіріледі.

   Несиелеу  мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік және қарыздың мақсатты жұмсалу шарттары негізінде беріледі. Банктер қарызды  өздерінде бар ресурстар шегінде  ұсынулары қажет.