Бағалы қағаздар нарығындағы коммерциялық банктер

2.1.3. Коммерциялық банктердің  сертификаттрамен  вексельдерді шығару  және айналдыру  тәртібі. 

   Коммерциялық банктің эмиссиялайтын  басқа да бағалы қағаздарына  депозиттік және жинақтық сертификаттар  жатады.

   Депозиттік немесе жинақтық сертификат – бұл банк-эмитенттің салымшы құқығын растайтын немесе депозит сомасының бекітілген мерзімі бойында және ол бойынша процент есептеуде оның құқығын айқындайтын ақша-қаражаттар салымы туралы жазбаша куәлік.

   Сертификатты шығару құқығы коммерциялық банктерге олардың банктік қызметі 1 жылдан аз емес, аудиторлық фирмамен қаржылық жылдық есеп беруі расталған болғанда, банктің заңдық және нормативтік актілеріне сай орындағанда беріледі.

   Сертификат келесі міндетті реквизттерді  қамту керек:

• аты «депозитті (немесе жинақтық) сертификат»;
• сертификат беру себептері;
• енгізген күні, сомма;
• банктің депозитке салған сомасын қайтару міндеттемесі;
• сертификат күнін талап ету күні;
• процент ставкасы мен алынатын проценттер сомасы;
• банк-эмитенттің мекен-жайы;
• бұл келісімді құжаттауға дайын екі тұлғаның қолы, банк мөрімен расталған.

   Салымшы статусына байланысты  сертификаттар депозитті және  жинақтық болып бөлінеді.

    Депозитті сертификаттар заңды  тұлғалар, ал жинақтық  - жеке тұлғалар  үшін шығарылады. Олар мерзімді бағалы қағаз болып табылады, яғни онда айналыс мерзімі көрсетіледі. Депозитті сертификат айналысының максималды мерзімі 1 жыл, ал жинақтық – 3 жыл. Екеуі де табысты бағалы қағаз түрі болғандықтан есеп айырысу немесе төлем құралы ретінде қызмет ете алмайды. Депозиттік сертификат заңды тұлғадан тек заңды тұлғаға берілсе, сәйкесінше жинақтық жеке тұлғадан жеке тұлғағ беріледі. Атаулы сертификат бланкісі басқаға беру қолдарын қамту керек.

   Банкпен шығарылатын сертификаттар  типографиялық әдіспен, талаптарға сай болуы керек және бағалы қағаздың мұндай түріне сәйкес келуі жөн.

   Банктер тәжірибесінде өзіндік  (меншіктік) вексельдерді шығару  кең қолданыс тапты, ол банктерге  қаражат көлемін ұлғайту үшін, ал клиент үшін әмбебап төлем  құралын алу үшін керек. Коммерциялық банктердің өзіндік вексельдерді шығару тәртібі «ҚР-ң екінші деңгейлі банктерде вексельдерді есептеу тәртібімен» Ұлттық Банк Басқармасының 15 қараша 1999 ж № 396қаулысымен регламенттеледі.

   Банктік вексель заңды немесе  жеке тұлғаның банкке теңге немесе шетел валютасында салған депозиттік сомасын куәләндырады. Өз алдына банк вексельдегі төлем мерзімі бойынша оны ұсынған кезде төлеуге міндеттенеді.

   Коммерциялық банктер тек жай  вексельдерді ғана шығарады. Вексель  оны ұстаушының кез келген төлемдер бойынша есеп айырысу түрі болып келеді. Оны басқаға беру индосомент көмегімен немесе вексельде қосымша берілетін «аланж» түрінде жүзеге асырылады.

   Вексель өтімділігі келесілермен  анықталады:

• банк-эмитентте вексельдік ұзақ мерзімді өтелуі;
• коммерциялық банктің біреуінде вексель есебімен.

   Қазіргі кезде коммерциялық банктермен  шығарылатын валюталық вексельтер  валюталық ресурстарды тарту  құралы ретінде қолданылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2. Банк-кастадианның  проблемалары мен перспективалары. 

   Қазақстандық банк кастадиандар  нарықтың құрылуында бірқатар  проблемаларға тап болады:

• эмитенттердің салыстырмалы жабықтығы;
• олардың қаржылық жағдай туралы мәліметтерін алу қиындығы;
• бағалы қағаздар иеленушілердің мәліметтер базасын жоғалту мүмкіндігінен сақтанбайтын салыстырмалы түрде шағын компания ретінде шығатын регистраторлардың әлсіздігі;
• бағалы қағаздар иесі алдында эмитенттердің төлем міндеттемелерін уақытылы қайтармау;
• инвесторлар мүддесі мен құқығымен саналатын эмитенттердің психологиялық дайын болмауы.

   Біздің елде кастсдиандық қызметтің  даму болашағы технологиялық  факторлармен, персонал мен қызметтің  жаңа формасының кәсіби мамандығымен  анықталады. Артықтылықтарға жататындар:

1. Жеке инвесторлардың қаражаттарын үздіксіз инвестициялау механизмі. Банк-катадиан өз клиенттерімен шоттарды ашуға келісім жасайды, ал оны бағалы қағаздар портфелін басқаруға лицензиясы бар брокерлік компаниялар басқаруды жүзеге асырады. Шот ашу кезінде клиент екі бірдей келісім-шартқа қол қояды: банк-катадианмен кастадиандық қызмет көрсету келісім шарты және брокермен активтердібасқаруды сенімділік келісім-шарты.
2. Интернет жүйесі даму контесіндегі технологиялық фактор қарастырылады. Кастадиандардың интернетті пайдалану клиенттермен On Line режимінде ақпараттар алмасуды аз шығынмен жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Интернетті қолдану бағалы қағазаздар нарығында қатысушылар және кастадиандық қызметке сұраныс туғызатын, ынталандыратын жасалу мәмілелерінің көлемін ұлғайтуға мүмкіндік береді.
3. Ұлттық комисия банк-катадиандардың жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін есептеу мен сақтау бойынша қызмет көрсету құқығыны сәйкес талаптар ендірді, халықаралық депозиттік есеп айырысу жүйесіне қол жеткізетін келесі түрлері болуы керек:   

• Тікелей мүмкіндіктің болуы;

• Бағалы қағаздар нарығында катадиандық қызмет көрсететін шетел ұйымдарының кастадиандық келісім-шарт жасау және бұл жүйелерге тікелей қол жеткізу мүмкіншілігінің болуы;
• Орталық Депозитарий арқылы қызмет атқаруы.

   Бұл шешім Ұлттық комиссия  директорының «ЖЗҚ зейнетақы активтерін есептеу мен сақтау бойынша қызмет көрсететін банк-катадиандарға қойылатын талаптар туралы» қаулысымен 6 қараша 2000 ж № 711 құжатталды. Қазақстандық банк-катадианның ірі шетел инвесторлары мен жетекші кастадиандар арасынан клиенттердің болуы – бұл оны әлемдік кастоди жүйесіне қатысты екендігін растайтын іс жүзіндегі артықшылығы болып табылады.

4. Қазіргі кезде кастадиандық қызмет көрсетудің сапасына үлкен назар аударылады. Клиент өзінің бағалы қағаздарын сақтау үшін кастадиандық қызметтерді пайдалану арқылы партнер көмегімен сақтаудың жай операцияларынан және есеп айырысуларды жүргізуден минималды шығын арқылы максималды пайда алу болып мүмкіндігі болып табылады.

   Кастадианның Қазақстандық бағалы  қағаздар нарығындағы негізгі  міндеті ұлттық инвесторларға қызмет көрсету. Отандық қор нарығының өсуі және Республикада құрылған және жұмыс істейтін зейнетақы қорларының жетілуі осы инвесторлар саны мен маңыздылығына байланысты болады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                     Қорытынды. 

   Банктер ҚР «Банктер және банктік  қызмет туралы» заңына сәйкес  бағалы қағаздар нарығында кәсіби  қызмет түрлерін жүзеге асыруда  брокерлік қызмет мемлекеттік  бағалы қағаздармен :

• Диллерлік қызмет;
• Кастадиандық қызмет;
• Клирингтік қызмет түрлерін реттеуге араласады. Олар инвестор, эмитент және делдал ретінде бағалы қағаздармен операциялар жүргізеді.

   Қазіргі кезде банктер халықтың  сенімділігін жаулап алып, тұрақты  қызмет ететін қаржылық ұйым  болғандықтан бағалы қағаздарда  өз үлесін жоғарылатып келуде, оған бірден бір ынталандырушы үкімет саясаты шығады. Банк-эмитент және салымшы қатынастарын реттейтін нормативтік базаның болуы бағалы қағаздарға жеке және корпоративті инвесторлардың назарын аудартады.

   Акционерлік банктер нарықтық экономикада тұрақты институттардың бірі болғандықтан коммерциялық банктердің акционерлеу жолы банк ірілендіру механизмін қолданғанда көрініс табады.

   Қазақстанда банктердің брокер  диллерлік қызметтің жүзеге асыруы  банктік емес сектордың дамуына  кедергі болады. Айталық, брокерлік компаниялар банктермен бәсекелесте келіп өзінің қызметтерін жүзеге асыруда бірдей қызметпен атқарады. Сонымен қатар, банктер андерайтингалық қызметпен айналысуға құқы бар. Олар заңмен реттелетіндіктен оларды шектеу мүмкін емес.

   Біздің елде коммерциялық банктер  болашақта бағалы қағаздар нарығында  күшейе түсуіне көптеген жағдайлар  жасалған. Бұл жағдайлар мемлекетпен  реттеледі. Оның дамуы нарықтық  экономикаға потенциалды инвесторларды  тартуға, экономиканы көтеруге  жағдай жасайды. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                    Әдебиеттер тізімі 

1. ҚР-ң «Банктер және Банктік қызмет туралы заңы»  тамыз 1995 жыл.
2. ҚР  «Бағалы  қағаздар рыногы туралы заңы» 5 наурыз 1997 жыл.
3. ҚР «Бағалы қағаздармен мәмілерді тіркеу туралы заңы» 5 наурыз 1997 жыл.
4. ҚР «Акционерлік қоғам туралы заңы» 1998 жыл 18 шілде.
5. Постановление Нац Комиссии от 26.02.00 № 66 «О совмощение видов профессиональной деятельности на рынке ценных бумаг».
6. ҚР ҰБ Басқармасымен бекітілген 15 қараша 1999 жылы № 396 Екінші деңгейлі банктердің вексельмен есептеу тәртібі.
7. Лаврушин О.Ч., Банковское дело.
8. Сейткасымов Г.С. Ценные бумаги и фондовый рынок А., 1998 г.
9. Сейткасымов Г.С. БЮанкковское дело Алматы 1998
10. Роль катодиана на рынке ценных бумаг. Рынок ценных бумаг Казхстана № 6, 2000 г. С 2-5.
11. Кастодиольная деятельность банков в РК: основные факторы и перспективы развития РЦБК № 2 2001г с. 5-10.
12. Кулатаев Б. Коммерческие банки на фондовом рынкеРЦБК № 1 2002 г с. 2-9.