Бағалы қағаздар нарығындағы коммерциялық банктер

Қазақстандық  банк – кастодианның ірі шетел  инвесторының және жетекші кастодианның болуы – бұл банктің көрсететін қызметтерінің деңгейлік көрсеткіші болып табылады. Бұл оның глобалды кастоди жүйесіне тиісті екенін білдіреді.

Өкінішке  орай көптеген Қазақстандық банк-кастодиандар аталған қызметтердің барлығын орындамай, тек бағалы қағаздар мен ақшаны сақтау және аударумен шектеледі. Ал нарыққа шетел банк-кастодиандардың енуі отандық кастодиандарды өз қызметін ынталандыруға бәсекелестік тудырады. Бәсекені жетістікті жүргізу үшін қызметтер саны мен сапасын ұлғайты керек.

      Әлемдік тәжірибеде кастодианның  қор нарығна қатысушы құрылымындағы  орнын мына схемада көруге  болады: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Қазақстандық  нарыққа сай бұл схеманы қарастырсақ, регистратор орталық депозитариймен қажетті ақпараттар мен бағалы қағаздар мен мәмілені жасап бітіру мақсатында келісім шарт жасасады. Алғашқы кезде  регистратор бағалы қағаз иесіне шот ашады, кейін оларды кастодианға номинал ұстауға берген кезде бағалы қағаздар онда сақталады. Кейінгі қозғалысы, мысалы, қор биржасында сатылуы кезінде регистротор орталық депозитариймен келісім жасап шот ашып береді, өйткені бағалы қағаздар орталық депозитарийдің номиналды ұстауына ауысады, сәйкесінше реестрге өзгерістер енгізіледі.

Бағалы  қағаз иесі онда кастодиандық келісім  жасалғаннан кейін өз шотында  алғашқы немесе екінші нарықта иемденген  бағалы қағаздарын оларды сатудан түскен дивидент ретіндегі ақша қаражаттарын сақтауы да мүмкін.

Кастодиан нарықтың тиімді қызмет етуін және бағалы қағаздар бойынша клиент мәмілесін  аяқтауын кепілдендіру мақсатында депозитарлық жүйенің мүшесі болуға тиіс. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.2.4. Репо  операциясы.

Репо  операция клммерциялық банкпен ғана емес, қаржылық компания және қор нарығының басқа қатысушылары арасында кең қолданатын операцияның бірі болып табылады. Оның маңызы ашық нарықта икемді және шығындарды аз талап ететін мақсатқа тез жетуші операция болады. Коммерциялық банктер тәуекелдің төмен деңгейімен уақытша бос ресурстарды орналастырудың мүмкіншілігін қарастырады.

РЕПО  – бұл біріншіден бағалы қағазды  сатушы, екіншіден оларды екінші жақ  талабы бойынша белгілі-бір күнде  сатып алу міндеттемесін алатын қаржылық операция.

Бағалы  қағаздарды қайта сатып алу алғашқы  сату бағасынан ерекшеленеді, екеуінің арасындағы айырма табысты құрайды.

Қайтарымды  репо сатушы жағынан бағалы қағаздың тура сондай сияқты мәмілесін білдіреді. Репо операциялар екі жақтың келісімі негізінде жүзеге асырылады. Қызмет ету мерзіміне қарай репо үшке бөлінеді: түнгі (бір күндік), ашық (операция уақыты дәл анықталмаған), мерзімді (бірден артық күнге, фиксированный мерзіммен).

Коммерциялық  банктер қор биржасында арнайы котировкалардан  өтетін бағалы қағаздармен операциялар жүргізеді:

• мемлекеттік бағалы қағаздармен;
• мемлекеттік кепілдендірген бағалы қағаздармен;
• бірінші класты коммерциялық вексельдермен;
• ірі өндірістік компаниялар мен банктердің акциялары мен облигациялары;
• депозитті сертификаттар.

Коммерциялық банктің бағалы қағаздарды иемдену бағасы қор анрығынның қатысушы қойған сенімділік, өтімділік, репо келісімін іске асыруға байланысты болып, әдетте мәміле жасау кезінде бағалы қағаздардың нарықтық құнының 50-90% құрайды. Келісім мерзімібіткеннен кейін қор нарығының қатысушысы өз бағалы қағаздарын қайтып сатып алады.

Қор анырығының қатысушылары бағалы қағаздардың өсу  тенденциясы байқалмағанда репо операцияларын жүргізуді мүдделенеді  және нарық қызығушылық білдіретін бағалы қағаздардың айналым капитал  операциясын талап етеді. Коммерциялық банктер қазіргі уақытта бұл операция жүргізілуін баланс өтімділігіг қолдау үшін артықшылықты деп табады. 

  
 
 
 
 
 
 
 

2 тарау.  Қазақстан Республикасында комммерциялық  банктердің бағалы қағаздар нарығындағы  қызметтің дамуы мен проблемалары.

2.1. Қазақстандық  коммерциялық банктер эмитент  ретіндегі қызметіне талдау.

Қазақстандық  банктерді екі ірі топқа бөлуге болады. Бірінші топ банктері мемлекетпен  құралады, олар мемлекет иелігінде  акция пакеті болатын бұрыңғы  маманданған банктер және түрлі министрліктер мен ірі кәсіпорындармен құрылған салалық банктер болып табылады. Олардың қызметі тікелей мемлекетпен және бюджетпен байланысты, ал табысы орталықтандырылған несие ресурстарымен операциялардан, дотациядан және инвестициялық операциялардан құралады. Бұл банктердің негізгі клиенттері – мемлекеттік кәсіпорындар болады.

Банктердің  екінші тобы экономикалық реформалардың  алғашқы сатысында құрылған ірі  коммерциялық операциялардың көмегімен  алынған капиталдар арқылы құрылған. Бұл топ банктері бюджетпен операциялар нәтижесінде пайда ала алмайды. Бірақ олар бағалы қағаздар нарығында коммерциялық операцияларды несиелеу саласында жақсы көрініс табады.

Қазіргі кезде Қазақстанда экономика  дамуының анықтайтын екі банк бағыты бар – бюрократиялық капитализм және жеке кәсіпкерлік капитализм. Банктер өз алдына қандай мақсат қойғанымен оны жүзеге асыру үшін қаражаттар керек. Осы кезде қызығушылық бағалы қағаздарды эмиссиялау арқылы құрылған қаражаттар туғызады. Олардың маңыздылығы өте жоғары бағалы қағаздар эмиссиясынсыз банктің жарғылық капиталы құрыла алмайды. Сондықтан оның өмір сүруі де мүмкін емес.

Банктер акциялар мен облигацияларды шығарып  қоймай, сонымен қатар ақша нарығының  инструменттері – депозиттік және жинақтық сертификаттар, вексельдер шығарады. Егер акция мен облигация эмиссияның негізінде меншіктік және қарыздық капитал құрылса, онда сертификат пен вексельдер шығарылымын басқарушылық депозиттер мен қайтарымсыз салымдар ретінде қарастырылады.

Соңғы кезде банктер басқа кәсіпорындар мен ұйымдардың бағалы қағаздарын иемденуде. Банктерге қаражаттар салатын инвесторлардың мақсаты - өзіне меншік құқығын сақтап қалу. Өз қызметінің ерекшелігі ретінде шетелдік бәсекелстіктің болмауынан банктер меншік құқын жекешелендірудің бастапқы сатысынан жеңіп алды. Экономикалық бақылаудан бәсекелестерді ығыстыру нәтижесінде қаржылық капитал мемлекетпен беттеседі. Қазақстанның Ұлттық Банкі бүгінгі таңда өз тәуелсіздігін нығайтып, ақша несие сферасын реттеуде өзінің рөлін күшейтті. Ұлттық Банктің алтынвалюталық резерві долмар құрап отыр.

Банктік бағалы қағаздың банктік емес мекемелердің бағалы қағаздарынан ерекшелігі болып банктік бағалы қағаздар эмиссиялайтын мекемелерге Ұлттық Банк тарапынан қатаң қадағалау жасауда. Өзінің қызметінде клммерциялық банк капитал жеткіліктігін және баланс өтімділігін төмендетуге рұқсат бермейтін міндетті нормативтерді басшылққа алады. Вексельді және басқа да қарыздық міндеттемені сатудан түскен қаражаттардың жарты бөлігі Ұлттық Банктің арнайы шотында резервіленіп, банктің салымы алдында міндеттеме бойынша қамтамасыз етіледі. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ААҚ «Қазкоммерцбанктің» бағалы қағаздары.

Акциялар

Ұлттық  Банк 17тамыз 2001жылы осы банктің жетінші  акция эмиссиясын тіркеді. Бұл эмиссияда 294220069 жай атаулы акциялар номиналдық құны әр қайсысы 10теңге болып жалпы  сомасы 2942200690теңге. Осыған байланысты KASE сауда тізімінде 27шілде 2001жылы Ұлттық индентификациялық номер (сауда коды - KKGB) KZ1С00400016 болды.

Акционерлер реестрінің 1қаңтар 2001жылы тізіміне сәйкес банк акциясы 21 акционер, оның 19 жеке тұлға  мен 2 заңды тұлға иемденді. Жарғылық капиталдың 5% үлесін «Ортаазиялық Инвестициялық компания»; «The Bank of New York»; ААҚ «Қазкоммерц секьюритиз» иемденеді.

Облигациялар

Қазақстанның  ішкі нарығында бірінше эмиссиясы: купондық атаулы ішкі облигациялар айналыста  болды (KZ72KA7B9A11, KASE бағалы қағаздарының арнайы тізімінің «А» категорясы; сауда коды – KKGB; эмиссия көлемі – 30,0 млн долл.,; номиналы – 100 долл.,; жарты жылдық купон – 10,0%жылдық).

Облигация шығару шарттарына сәйкес купондық сыйақылар  есептеу уақыт базасына 360/30 байланысты. Ол KASE сауда сессиясының теңгенің долларға қатысты курсы резидент емес, резиденттер үшін облигация айналысының бірінші күнінен бастап жылына екі рет жүргізіледі. Сыйақы алуға облигацияларды оны төлеу күніне дейін 30күннен кешікпей алғандар ғана құқ алады.

Евроноталар

Банкпен барлығы екі эмиссия ғана жүргізілді, біріншісі жетістікті өтелді. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ААҚ «Туран Алем Банкісінің» бағалы қағаздары.

Акциялар

1998жылы  наурызда Қаржы министрлігі банктің  100% акциясын сатуды жабық аукцион ретінде жүргізіп олар жеке және жергілікті консорциумдармен 72 млн долл., сатып алынды. Сатып алушы – «Қазақстан инвесторлар консорциумы».

Жүргізілген бес эмиссия акциялары жай  атаулы түрде номиналдық құны 10000 теңгеден. Барлық акциялар құжатсыз формада, ҰИН  KZ1С34920013. Реестр ЖШС «Қазрегистр» арқылы жүзеге асырылады. Бір акцияға дивиденд мөлшері банктің басқармасының ұсынуы бойынша жалпы акционерлер жиналысымен анықталады.

Листинг процедурасын өткеннен кейін жай  атаулы акциялар 9 қыркүйек 1999жылы KASE арнайы тізіміне «А» категориясына енді. 2000жылы мәмілелер көлемі 95-ке жетті, ал қарыздары 573057 болып, жалпы сомасы 36,4 млн долл., 2001жылы сату-сатып алу секторында BTAS минималды курс акциясына 68,66 долл., максималды – 92,57 долл..

Банк  акциясын ұстаушылар саны 19. Оның ішінде екі номиналды ұстаушылар 271302 акция иемденеді. Алтыншы эмиссия шегінде тек дауыс құқығынсыз конверттелген артықшылықты атаулы акцияларды 426722 экземпляр, номиналы 10000 теңгемен шықты, жарияланған жарғылық капитал 17137450 мың теңге.

Сонымен қатар, ААҚ «Туран Алем Банк» шетел қаржы институттарына акцияларды 25%  сату мәмілелерін асырды. Алтыншы эмиссияның қорытындысы бойынша банк өз капиталын ірі батыс инвестициялық институттар ішінен 29 млн долларға өсірді.

Облигациялар

Банктің облигация бойынша жалғыз эмиссиясы  KASE «А»категориясының бағалы қағаздар арнайы тізіміне тіркелді; сауда коды BTASЬ1, номиналы 100долл.,; эмиссия көлемі – 20 млн долл.,; жарты жылдық купон – 12%. Барлық сауда облигация бойынша 32 мәміле 4,1 млн долларға, соның ішінде РЕПО секторында – 6 мәміле 210,2 мың долл., жасалды.

Банктің KASE-да облигациялық маркет мейкер міндетін ЖШС «Туран Алем Секьюритиз» атқарады. Оның мәліметтеріне сәйкес эмиссияның 78,46% - мемлекеттік емес зейнетақы қорлары, 19,84% - екінші деңгейлі банктер үлесі алады. Басқа инвесторлар үлесіне 1,70% тиеді.

Евроноталар

12 маусым 2001жылы Банк пресс – конференцияда  өзінің еншілес коспанияның –  Turan Alem Finance B.V. (Роттердам, Нидерланд) евронотаның халықаралық капитал нарығында орналдастыруды аяқтауын жария етті, 100 млн долл., сомасына. Евроноталар банктің толық кепіліне алынды.

ААқ «Банк  Каспиийскийдің» ьағалы қағаздары.

Акциялар

Банкпен барлығы акцияның алты эмиссиясы  жүзеге асырылған, барлық шығарылым  формалары – құжатсыз. Алғашқы  үш эмисссия жойылды, төртінші эмиссияда 4000000 акциялар, соның ішінде 3885000 жай атаулы және 115000 артықшылықты атаулы. Бесінші эмиссия жай атаулы акцияның 762000 экземплярын ғана құрап, мемлекеттік реестріне А3145 – 4 номерінде енгізілді. Алтыншы эмиссияда 1569000 дана акциясы 210 теңге номиналымен 329490,0 мың теңге жалпы сомасына шығарылды. Бұл акцияларға ҰИН KZ1С31450014 номері берілді.

Облигациялар

19 шілде  2001жылы KASE басқармасының шешімімен биржалық кеңес шешімі негізінде купондық атаулы облигациялар бірінші эмиссиясы болды, эмиссия көлемі – 15 млн долл., номиналы – 100 долл., айналыс кезеңі 13.07.01. – 13.07.04. жарты жылдық купон 9,50% жылджық ставкамен KASE «А» категориялы бағалы қағаздардың арнайы тізіміне енген. Сауда коды CSBNЬ1 маркет мейкер статусын ААҚ «Казкоммерц Секьюритиз» иеленді. Онвң міндеті котировканың минималды көлемі 30 облигация құрайды. KASE басқарма шешімімен 14 желтоқсан 2001 жылға дейін «Казкоммерц Секьюритизге» маман статусы берілді.