Ақшаның мәні мен қажеттілігі

Банк  тәуекелдігі дегеніміз  не? Тәуекелдік негізінде ықтималдылықы, ал нақтырақ айтсақ, банктің қаржылық операцияларды жүргізу кезінде өз ресурстарының табысы бір бөлігін жоғалту немесе қосымша шығын шығару қаупін түсіндіреді. Банктік қызмет зиянсыз болуы үшін келесі категорияларды ескеру керек: жоғалтулар, шығындар, залалдар.

Банктік қызметке тән тәуекелдікті сипаттайтын  жалпылама көрсеткіш ретінде  жоғалтуларды, банктік табыстың төмендеуі  ретінде түсінеміз. Осы көрсеткіш  өзінде шығын мен залалды үйлестіреді, сондықтан тәуекелдік деңгейін жақсы  бейнеде сипаттайды. Тәуекелдік пен  жоғалту түсініктері өзара тығыз  байланысты. Сол себепті тәуекелді  жоғалту категория-сын қолдану арқылы сан жағынан да бейнелеуге болады. Бұл тәсіл тәуекел теориясының дамуы үшін негіз болып табылады.

Шығындар. Банктер өз қызметі барысында бегілі бір шығындар шығарады. Бұл салымшыларға төленетін пайыздар; басқа қаржылық институттардан қарызға алынатын несиелік ресурстар үшін төлем; есеп айырысу операцияларымен, бағалы қағаздармен байланысты шығындар; жұмыскердерді, ғимараттарды, т.б. ұстауға кететін шығындар. Шығын категориясына қатысты тәуекелдік, көзге көрінбейтін жағдайларға байланысты белгіленген мөлшерден көбірек шығын шегу ңәтижесінде пайда болады.

Табысты толық ала алмай немесе көзделген  мөлшерден артық шығынның жұмсалу  формасында көрініс табатын залалдар алдағы операцияларды, есептеулерге жасалатын  талдаудың жеткіліксіздігінен немесе жағдайдың болжана алмауына байланысты болады. Сол секілді залалдар тәуекелдігі нашар несиелік портфельмен (ресурстарды нашар орна-ластыру), конъюк-тураның толық есептелін-беуімен байланысты болғанда банкке әрқашан қолайсыз жағдайларға ұшырауына қауіп төндіреді. Жалпы кез келген қызмет түрі мін-детті түрде белгілі бір тәуекелмен байланысты. Нарық жағдай-ында жұмыс істейтін кез келген кәсіпорын сиякты банк те жоғалтулар мен банк тәуекелдігіне ұшырауы мумкін.

Шынында да, банк жетекші-лері пайданы жоғарылатуга тырыса отырып, шығын мен зиянды барынша азайтуға ұмтылыс жасайды. Мұның барлығы белгілі бір шамада бір-біріне қарама-қайшылық тудырады, оған банк иелері мен оның салымшыларының мүдделерінің қарсы келуі негіз болады. Біріншілер, қосымша пайда табу үшін тәуекелдікке баруға дайын болса, ал екіншілер үшін, банкке сеніп тапсырылған қара-жаттардың сақталуы ең маңызды. Табыстылық пен тәуекелдіктің арасындағы ықшамды қатынасты ұстап отыру, банкті баскарудың біршама күрделі мәселелерін құрайды.

Банк  үшін негізгі тәуекелдік түрлері  оның портфелімен байланысты болып  келеді, яғни банктіқ қаражатына жұмсалынған  қаржылық активтермен байланысты.

Тәжірибеде  төрт басты портфельдік  тәуекелдік түрлері  белгілі: несиелік, өтімділік, пайыз мөлшер-лемесінің өзгеру тәуекелі, валюталық тәуекелдік.

Несие тәуекелдік - қарыз алушының өз қаржылық міндеттемесін орында-мауымен байланысты банктік қарыз бойынша төлем төлемеу тәуекелдігі.

Ол  қарыздар портфелінің сапасымен  тікелей байланыс-ты. Несие тәуекелдігін үш түрге бөлуге болады: қиянатшылық жасау тәуекел-дігі, шетел несиелері бойынша тәуекелдік, ішкі займдар бойынша төлем төлемеу тәуекелдігі.

Қиянатшылыық  жасау - 1991-1993 жж. біздің республикамызда банктін үмітсіз қарыздарының неғұрлым көп таралу себебі.

Орталық банк – оның ролі және дамуы.

Орталық банктер букіл елдің несие  жүйесін бакылаушы әрі реттеуші бас органның ролін атқара отырып, ерекше орынға ие және эко-номикалык басқарудың мем-лекеттік органы болып табы-лады. Олардың басшылық ролі мемлекет берген үлкен өкілеттіліктермен анықталады.

Орталық банк елдің эми-ссиялық, резервтік және кассалык орталығьі, соңдай-ақ ол норма шығару, басқару құқықтарына ие "банктердің банкі", "соңғы сатыдағы несие беруші" ролін атқарады, ақша-несиелік және валюталық саясатты анықтайды, оның негізгі мақсаты пайда табу емес, ақша-несие саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жүйесін басқару болып табылады.

Әлемдік тәжірибе көрсе-ткендей, мемлекеттің Орталық банкіге кең өкілетгік бе.руі екінші деңгейлі банк жүйесінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етеді.Орталық банк мемлекет берген эмиссиялық құқығы негізінде экономиканы жалпы мем-лекеттік тұрақтандыру сая-сатын, тауар-ақша тепе-теңдік саясатын жүргізеді. Орталық банк тарапынан ақша-несиелік реттеудің негізгі объектісіне экономикадағы қолма-қол және колма-қолсыз ақша массасы жатады, оның. Дина-микасына төлеуге қабілетті сұраныстың әр түрлі ком-цоненттерінің езгерісі тәуелді болады. Қазіргі даму саты-сында ақша несиелік сипат алады, яғни ақша массасы негізінен банктердің несие-депозиттік қызметіне бай-ланысты пайда болады, сондықтан Орталық банк ақша айналымының құрылымын және көлемін екінші деңгейлі банктердін операцияларын басқару арқылы реттейді.

"Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкі  туралы" Заңы бойьшша Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкі  Қазақстан Республикасының Орталық  банкі және республик-амыздағы банк жүйесінің жоғарғы деңгейі болып табылады. Жоғарыда айтыл-ғандай, КСРО-ның мемлекеттік банкінің Республикалық кең-сесі Қазақстан Республикасы-ның Ұлттық банкі болып қайта құрылған. Ол жай клиенттерге қызмет көрсететін мемле-кеттік банктен орталық эмиссиялық банкке өзгертілді және "банктердің банкі" болды.

Тәжірибе  жүзінде кассалық резервтердің барлығы  Ұлттық банкке шоғырланады және олардың  шаруашылық айна-лымға түсуі Ұлттық банкінің мекемелері арқылы коммер-циялық банктердің касса-ларын толтыру негізінде жүреді. Барлық банктер қолма-қолсыз есеп айырысу-ларды Ұлттық банктердің мекемелері арқылы жүргізеді, ал қажет жағдайда Ұлттық банкіден несие алады. Осының нәтижесінде қолма-қол және қолма-қолсыз есеп айырысу айналысы Ұлттық банкіде және онық мекеме-лерінде шоғырланады.

Ұлттық  банктің ресурстарының  қалыптасу көздері.

  Ұлттық банк - ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен, басқа да материалдық құнды-лықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. Мүліктің кұралу көздеріне - банк ісінен түскен табыстар, бағалы қағаздардан түскен табыстар және сәйкес бюджеттерден түскен дотациялар жатады.

  Заңның 9-бабына сәйкес, Ұлттық банк  жарғылық қорын 20 млрд. теңге көлемінде  мына қаражаттар есебінен құрайды:  республикалық бюд-жеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.

Әлемдік тәжірибеде, нарық-тық экономика жағдайында Орталық банкінің жұмысын ұйымдастырудың әр түрлі құқыктық формалары бар:.

-   оның   капиталының   қалыптасуы    100%    мем-лекеттің қаражаты есебінен болатын   унитарлық банк;

-   акцияларының бөлігі мемлекетке  тиеселі (немесе мемлекетгің қатысуынсыз)  акционерлік қогам;

-    бірлестік типтес ұйым (мемлекеттің  қатысуымен немесе қатысуынсыз);

-    Орталық банкінің қызметін бірігіп  атқаратын тәуелсіз банктер жүйесі.

Негізі  Ұлттық банк унитарлық орган болып  табылады. Мемлекет - жарғылық қордың жалғыз иесі. Негізгі қор -ғимаратгардан, құрыл-ғылардан, көлік және басқа да кұнды-лықтардан тұрады, ал айналым қаражаты банкіге тиеселі ақша қаражаттарынан тұрады. Ұлттық банк резервтік және басқа қорлар құрады. Резервтік қор жарғылық көлемінде құрылып, ол өзіндік табыс есебінен толтырылады және осы қорға байланысты нормаларға сәйкес жүр-гізілетін операциялар бойы-ша шығындарды жабуға арналад.

Ұлттық  банкінің қаржылық жылдағы пайдасы  сол жылға жатқызылатын табыстар мен шығындардың айырмасы ретінде  анықталады. Ондай шығындарға: активтер амор-тизация-сы, оның ішіндегі банкноттар мен монета-лардың құндарының бір бөлігі жатады.

Пайданың  жарғылық, резервтік және басқа корларды құрғаннан қалған бөлігі республикалық  бюдже-тке аударылады. Ұлттық банк және оның мекемелері барлық салықтар мен төлемдерден босатылады,

Қазақстан Республикясының Ұлттық банкінің негізгі  міндеті - Қазақстан Республикасының  ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады.

Сонымен қатар, Қазакстан Республикасының  Ұлттық банкісіне мынадай қосымша  міндеттер жүктеледі:

-    Қазақстанның экономи-калық дамуы және оның дүние-жұзілік   экономикаға   интеграциялануы   мақса-ттарына жетуге  көмектесетін  ақша  айналысы,  несие,   банктік есептеулерді және валюталық қатынастар сала-сындагы мемлекеттік саясатты жасау және жүзеге асыру;

-         ақша-несие және банк жүйесінің  тұрақтылығын қамтамасыз етуге  көмектесу;

-   банктік  және  басқа  несиелік  мекемелердің  қызметін реттейтін   ереже-лерді  жасау  және  олардың  орындалуына  бақылау жасау  негізінде  банк  несие  берушілердің, салым-шылардың мүдделерін қорғау.

Ұлттық  банкі жұмысының  негізгі бағыттары:

-   елдегі   несиелік  ресурстарды   және   ақша   айналысын басқару;

-   өзіне бағынышты меке-мелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды ұйымдастыру және жүзеге асыру;

-    халық   шаруашылы-ғындағы   несиелік,   есеп   айырысу және кассадық операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді,   әдістемелік   инструкциялық   нормативтік актілерді  шығару  (барлық  банктерге  міндетті),   есеп жүргізу және банктердің есеп беруін ұйымдастыру;

-    банк ісін лицензиялау,  ақша-несиелік  реттеудің әдістерінің формаларын  талдау;

-   банк ісін бақылау және қадағалау;

-   елдің банк жүйесінің тәуелсіз  балансын жасау;

—   ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жұргізу;

-    валюталық   операция-ларды  жүргізу   ережелерін   және тәртібін жасау, біркелкі валюталық саясатын жүргізу және т.б.

Ұлттық  банктің  несиелік  ресурстары  мыналардың есебінен құралады:

- меншікті қаражаттары;

-   басқа банктермен тартылған және  келісім-шарт  негізінде Ұлттық  банкіге орна-ластырылған ақшалай қаражаттар;

- Қазақстан Республикасынан тыс  жерлерден тартылған қаражаттар;

-  мемлекеттік арнайы қорлардан  және бюджеттің уақытша бос  қаражаттарынан.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкінің қызметтері және операциялары.

Ұлттық  банк "Қазақстан Республикасының  Ұлттық банкі туралы" Заңға сәйкес мынадай қызметтер мен операцияларды  орындайдьг.

-айналыстағы  ақша массасының көлемін реттеу  жолымен Қазақстан Республикасында  мемлекеттік ақша-несие саясатын  жүргізеді, Қазакстан Республикасы  аумағында банкноталар мен монеталарды  айналысқа шығарушы жалғыз эмитент  болып табылады;

-    кепіл   берушісі   Үкімет   болып  табылатын   Қазақстан  Республикасының ішкі және сыртқы  қарызына қызмет көрсетуге қатысады;

-   Қазақстан    Республикасы    аумағында    еншілес    банк ашуға рұқсат береді;

-    Қазақстан Республикасы аумағында,  одан тыс жерлерде   банк   филиалдарын   өкілдіктерін   ашуға   келісімін және банк  операцияларын жүргізуге лицензия  береді;

-   банктердің   бағалы   қағаздар   эмиссиясы   жобасының оның  тіркелуіне дейін өзі белгілеген  тәртіппен міндетті сараптауын  жүргізеді;

-    ол  банктерге  несие   беруге,  банктердің  қарыз  капиталы   нарығындағы   ашық  позициясына   бақылау   жасауға құқылы. Банктерге  соңғы сатыдағы несие беруші  болады, қайта қаржыландыру саясатын  жүргізеді;

-   банктердің жұмысына және шетелдік  валютаны сатып алу, сату және  айырбастау ұйымдарына бақылау  мен қадағалау  жүргізеді. әрі   пруденциалдық  нормативтер белгілейді;