Ақшаның мәні мен қажеттілігі

  Мамандандырылған несие-қаржы   мекемелері кезкелген елдің несие  жүйесінің маңызды буыны. Олар  қарыз-дық капиталдар нрығының кішкене айсында ғана қьізмет етеді. Бұл әр түрлі маман-дандырылған несие-қаржы институттарының жиынтығы. Бұл мекемелер өздерінің бастапқыдағы дамуында ком-мерциялық банктер орын-дамайтын операцияларды орындаған. Ал, қазіргі кезде дамыған елдерде бұл меке-мелер халыққа, фирма-ларға және компанияларға қызмет көрсетуге байланысты ком-мерциялық банктермен өзара бәсекеге түседі, яғни коммерциялық банктер мен банктік емес мекемелер арасындағы айырмашылық жоғалады. Дәстүрлі емес операцияларды кеңейту ар-қылы бұл мекемелер банктік нарыққа еніп келеді.

  Банктік емес жүйе.

  Мамаңдандырылған несие-қаржы мекемелері  ипо-текалық және тұтыну, сол сияқгы ауыл шаруашылық несиелері саласында кең ауқыада тарауда. Олар халықтың ұсақ жинақтарын тарту, капиталды инвес-тициялау бағалы қағаздарды орналастыру және т.б. ай-налысады. Кейбір арнайы несие институттары Қазақстан аумағында революцияға дейін Жаңа экономикалық саясат (ЖЭС - НЭП) жылдарында және ауыл шаруашылығын ұйымдастару тұсында несие-д-лік серіктестіктер өзара несие беру қоғамы несиелік одақтар және т.б.-түрінде болған. Қазір банктік емес мекемелерге өзара көмек беру кассаларын, ломбардтарды, сондай-ақ шаруа қожалығы бірлестік-терін ірі агроөнеркәсіп бірлестік-терін, қаржы-есеп айырысу орталықтарын жат-қызуға болады.

Өзара жинақ банктері "өзара біріккен" кәсіпорындар түрін-де құрылады. Олар халық са-лымдарын жұмылдыра оты-рып, оларды жылжымайтын мүлік туралы актілер мен бағалы қағаздарды кепілге ала отырып инвестициялайды. Сондай-ақ, коммерциялық және тұтыну қарыздарын береді.

Қарыз-жинақ  бірлестіктері - халықтың қаражатына қатыс-ты салымдық операцияларды жүргізумен айналысып, олар-ды жылжымайтын мүлік сатып алуға (активінің 2/3-ін тұрғын үй сатып алуға) пайдаланады.

Несиелік  одақтар – кәсіп-одақтардың, ірі кәсіпорын-дардың, шіркеулердің ұйым-дастыруымен құрылатын кооператив типтес жинақ мекемелері. Ресурстары ак-цияларды сату есебінен құралды. Олар көбінесе өз мүшелеріне ұсақ қарыздар беруге пайдаланылады. 

Жеке  және мемлекеттік  зейнетақы қорлары - халық салымдарың жұмылдыра отырып, ірі капиталды иеленеді және оларды корпорациялардың ақшалары мен облигацияларын сатып алуға жұмсайды, ұсақ қарыздар береді.

Ақша  нарығының өзара біріккен қорлары  пайлық  депозиттік сертификаттарды, қазыналық вексельдерді сату жолымен  инвестициялық капитал жинақтап, оны нарықта айналысқа түсетін  қысқа мерзімді бағалы- қағаздардан  тұратын активтер портфелін құруға бағыттайды. Бағалы қағаздардан түсетін  табыстарды акционерлерге төлеп  отырады.

Екінші  деңгей банктерінің  іс- әрекетін ұйымдастырудың негіздері.

Банкті  ұйымдастыру қиын процедураны білдіреді  және ол елдің арнайы заңдарымен реттеліп отырады. Ұлттық банк Қазақстан Республикасының  аумағында банктерді құруға рұқсат береді және банктермен, олардың филиалдарын  тіркеуге алу кітабын жүргізеді.

Рұқсат  Ұлттық банк белгілеген мелшердегі телем  негізінде беріледі. Рұқсат берген кезде Ұлттық банк атқарылатын банктік  операциялардың шеңберін анықтайды. Банктік  заңдар мен заң  актілерінде  банктердің  қызметінің  ашылуы  мен  тоқтатылуы реттеліп отырады.

Банкті  құруға рұқсат алу үшін келесі құжаттар қажет:

-   рұқсат беруге арыз;

-   экономикалық негіздеме;

-   алдағы 2-3 жылдағы толық ақпаратгарды  қамтитън іскерлік болжалды жоспар;

-   құрылтайшылар ұсынатын банк  жетекшілерінің (төраға мен   бас   бухгалтердің)   кәсіби   жарамдылығы   жайлы мәліметтер;

-   құрылтайшылардың қар-жылық тұрақтылығы жайлы аудиторлық қорытынды;

-   жарғылық  қор   шотына  қаражат   салғанын   растайтын құжат.

Сонымен қатар, бірлескен немесе шетелдік банк және де олардың еншілік банктерін  кұруға рұқсат алу үшін келесідей  құжаттар қажет:

-   құрылтайшы   занды   тұлғалар   үшін:   олардың   заңды мәртебесін  растайтын,  жарғы  немесе  басқа   да  құжат және   алдыңғы   екі   жылдың   жарияланган    ба-лансы; Қазақстан   аумағында   шетелдік   банк   құруға   не-месе қатысу  жөніндегі   шетел   құрылтайшыларының  сәйкес органдарының  рұқсаты;   ше-тел   құрылтайшысы   келген елдің бақылау органының Қазақстан аумағындағы ше-телдік    бірлескен   банкке   қатысуына    қарсы    еместігі жайлы жазбаша анықтама.

-  құрылтайшы   жеке   тұл-ғалар   үшін:   шетелдік   бе-делді банктің осы тұлтаның төлем қабілеттігін куәлан-дыруы қажет. Заңды және жеке тұлғалар банктің құрылтайщылары (акционерлер) ретінде бола алады. Мемлекет тек Үкімет тұлғасында ғана банктің құрылтайшысы және қатысушысы бола алады. Кез келген құрылтайшылардың қатысушылардың (акционер-лердің) қатысу үлесі мемлекеттен және еншілес банктерден басқалары үшін жарғылық қордық 35%-ан аспауы тиіс.

Банкті  ашуға рұқсат беру жайлы арыз -құжатгы  алған мерзімнен бастап, 3 айдан  аспайтын уақыт ішінде Ұлттық  банкте қарастырылады.

Банктердің  актив және пассив операциялары. 

Банктердің актив және пассив операцияларының си-паттамасы.

Банктің активтерінің сапасы, оның активтерінің сан-алуан құрылымымен активтік операциялардың диверси-фикациясымен, тәуекелділігі жоғары активтердің көлемі мен активтердің өзгеру белгілерімен анықталады.

Коммерциялық  банктің активтерін 4 категорияға  бөлуге болады:

  - кассадағы ақшалай қаражаттар  және оған теңестірілген қаражаттар

   - инвестициялық құнды қағаздар

  - ссудалар (несиелер)

   - ғимараттар мен құрал-жабдықтар

Бірақ, әрбір банк активтердің рациональды  құрылымын құрау мен сақтау проблемаларымен  кездеседі.

  Активтердің құрылымы көбінесе (ұлттық) мемлекеттік ерекшеліктерімен анық-талады. Бірақ активтердің құрамы мен құрылымындағы жалпы үрдістерге қарамастан, әрбір банк активтердің рациональды құрылымын қалыптастыруға ұмтылуы тиіс. Ал ол ең алдымен активтердің сапасына байланысты.

Осыған  сәйкес, активтердің құрылымы тек  активтердің көлемімен, сыртқы жағдай-ларға ғана байланысты емес, банктің активтерді жақсарту бағытындығы саясатымен анықталады.

Брутто-активтердің  құрылымы:

1) Табыс әкелетін активтер

2) Табыс әкелмейтін активтер 

Нетто-активтердің  құрылымы:

1) Табыс әкелетін активтер

2) Табыс әкелмейтін активтер

Табыс әкелмейтін активтер:

Ақша  қаражаттары, басқа банктегі корреспонденциялық шоттар, негізгі құралдар, материалдық  емес активтер, дебиторлар, есеп айы-рысудағы қаражаттар, бюдже-ттік және бюджеттік емес қорлардың қаражаттарын пай-далану, капиталды салым-дарды қаржыландыру, капи-талдық шығындар, валюталық қаражаттар мен құнды қағаз-дарды бағалау, пайдадан бө-лінген қаражаттар, есепті кезеңнің залалдары.

Табыс әкелетін активтерге:

Ұзақ, -орта, -қысқа мерзімді ссудалар, ссудалар мен проценттер бойынша қысқа  мерзімді қарыздар (задол-женность), факторинг, құнды қағаздардың қатысуы, бер-ілген кепілдемелер (гарантия).

Банктің активтерінің сапасы.

Активінің сапасы өнімділігі-мен, тәуелді активінің кө-мегімен, нашар (критический) және толық емес  (непол-наценные) активінің үлес салмағымен, табыс әкелетін активінің көлемімен анық-талады. Банктің өз міндет-темелері бойынша күнделікті жауап беруін қамтамасыз ету үшін коммерциялық банктің активтерінің құрылымы өтім-діліктің сапалық талаптарына сай болуы тиіс.Осы мақсатта банктің барлық активтері өтімділік дәрежесі бойынша, өтеу мерзіміне қарай топтастырылады. 

     Активтік операциялар - дейтініміз банктің несие ресурстарын орнала-стыруымен байланысты операциялар.

  Коммерциялық – делдалдық және сенімділік операциялары.

Несиелік  жүйенің төменгі буыны халық  шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең  көлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан  тңэады. Бұлар коммерциялық, кооперативтік  және жеке банктер, банктік зандылық-тарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.

  "Коммерциялық банк" термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлем-деріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған (міне осында "коммерциялық банк" деген атауға ие болды). Бірақ өнеркәсіптің жәңе басқа салалардың дамуымен банк-тер эқономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастағндықтан да банктің "коммерциялық" деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты.Ол банктің "іскер" деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің бар-лық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың қызмет-терінің саласына байланыссыз болады.

  Коммерциялық банктер - нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын біл-діреді.

Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиентгеріне 200-ге жуық ар алуан өнімдер мен  қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең  көлемді операциялар коммер-циялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.

  Бір операциялардаң болған зиян, екінші бір опера-циялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банк-тері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездейсоқтық емес. Олар өзгермелі акша-несие нарығының жағдайына көнді-гетін қабілетінің барлығын көрсете алады.

  Депозиттік-қарыздық  опера-цияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық банк-тер қаржы делдалы ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің депозиттері айналыс кұралы қызметі мен өтімді активтер қызметін атқара отырып,. кей жағдайда оның үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушылар кейде көптеген ұсақ қарызды пайдаланады. Бұл кейде көптеген ұсақ қарапайым клиенттердің банкке аз ғана соманы қысқа мерзімге салғанның өзінде де мүмкін болады. Мұндай кезде коммерциялық банктер ретінде іскерлік операциялар жүргізіп, уақытша бос ақша қаражатын тарту мүмкін емес.Шынында да, банктер мұндай операциялардан пай-да көреді. Олар салымдарға төлейтіндеріне қарағанда, қарыздарға біршама жоғары пайыз мөлшерлемесін белгі-леп табыс табады.Жалпы қо-ғамға көмек, олар банктен алған қарыздары есебінен өздерінің өнімдерін өндіріп, алға қойған мақсатына жеткенде ғана пайданы се-зінеді (мысалға жалпы пайда нормасын 4-тен 5%-ға ұлғайтқанда). Болашақ қарыз алушыларды дұрыс таңдай отырып, олардың ішінде берілетін қарыз бойынша жоғары пайызды төлеуге кімнің жағдайы келсе, соларға банктер ақшалай қаражаттарын бере алады.

Банк  тәжірибесіндегі  тәуекелділіктердің жіктелуі.

Нарықтық  экономикаға көшу жағдайында банктік  салада банк әр түрлі операцияларды  жүргізу кезінде өзіне қабылдайтын  тәуекелдік бақылау дұрыстығының маңызы артады. Нарықтық қатынастардың қалыптасуына байланысты тәуекелдік түсінігі банктер  өміріне нақты кіруде. Жоспарлы экономика  жағ-дайында банктер қатал түрде КСРО Мембанкісінің жоспар-нұсқауы бойынша қызмет етті, сондықтан банктік тәжірибеде "тәуекелдік" деген түсінік те болған жоқ. Егер клиенттің шотында есеп айырысу құжаттарын төлеу кезінде акша қаражаттары болмаған жағдайда баык автомат-ты түрде оған төлем несиесін ұсынатын.

Қазіргі кездегі банктік нарық тәуекелдіксіз  мүмкін емес. Ол кез келген операцияда болады, тек тәуекелдік әр түрлі  көлемде болуы мүмкін. Сондықтан  банктік қызмет үшін тәуекелдікті мүлдем жою емес, оны алдын ала болжап, ең төменгі деңгейге дейін жеткізу  маңызды болып табылады.