Қаржы ресурстарын басқару

 

Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржылары  қаржылық жүйенің саласы ретінде  қоғам экономикасының негізін құрайды, себебі мұнда материалдық және материалдық  емес игіліктер қалыптасады.

Шаруашылық  жүргізуші субъектілердің қаржыларының шеңберінде материалдық, еңбек және қаржылық ресурстарының көп бөлігі шоғырланады, сол арқылы қоғамдағы  ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісі  қамтамасыз етіледі.

Шаруашылық  жүргізуші субъектілер қаржысының құрамына мыналар кіреді:

1) Нарықтық  экономика жағдайында коммерциялық  есеп негізінде жұмыс жүргізетін  материалдық өндірістің барлық кәсіпорындары және өндірістік емес саладағы кәсіпорындардың бір бөлігі. Коммерциялық есеп рентабельді деңгейде шаруашылықты одан әрі жүргізуге жеткілікті, минималды шығындардан максималды табыс алу басты мақсаты болып табылаты шаруашылық жүргізудің әдісі.

Коммерциялық  есптің ерекшеліктері:

• шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржылық тәуелсіздікке ие;

• қаржылық қатынастар мемлекет тарапындағы ұсақ бекітулерден тәуелсіз;

• қаржы қатынастарының субъектілері жұмыстың нақты нәтижелері мен міндеттемелері өз уақытында орындалуы үшін экономикалық жауапкершілікке ие;
• коммерциялық есеп жағдайында шаруашылық жүргізуші субъекті банктермен, сақтандыру ұйымдарымен және мемлекетпен әр түрлі қатынаста болады.

2) Коммерциялы емес салдағы қаржылар. Коммерциялық емес қызмет белгілі бір табыс алуды көздемейді.

Қаржыландыруға  төмендегідей ресурстар пайдаланылады:

• бюджеттік қаражаттар;
• бюджеттен тыс мемлекеттік қорлар;
• халықың қаражаттары;
• әр түрлі коммерциялық құрылымдардың ақшалай аударымдары;
• келісім-шартқа сәйкес орындалған қызмет пен жұмысқа төленген қаражаттар;
• өнімді өткізуден түскен табыс, мәдени шараларға билеттерді сатудан түскен табыс;
• мүлікті жалға беруден түскен табыс;
• мамандарды дайындаудан (қайта даярдаудан, біліктілігін көтеруден, т.б.) түскен табыс.

Өндірістік  емес салаға, сондай-ақ, мыналар кіреді:

а) қоғамдық қаржылар, оның ішінде кәсіподақ ұйымдарының  қаржылары;

ә) саяси  және қоғамдық қозғалыстар қаржылары;

б) арнайы мақсатты қорлардың қаржылары;

в) қайырымдылық қорлардың қаржылары.

Қоғамдық  бірлестіктер – мүдделерінің ортақтығы негізінде азаматтардың ерікті бірігуі нәтижесінде құрылған бірлестіктер.

Қоғамдық  ұйымдар қаржыларының экономикалық мазмұны ақшалай қатынастардың  төмендегідей топтары мен түрлеріне  ие:

• әр түрлі жарналарды төлеу, материалдық көмек көрсетуге байланысты қоғамдық ұйымдар мен олардың мүшелері арасындағы ақша қатынастары;
• қоғамдық ұйымдар қорларына жіберілетін ерікті жарналарға байланысты қоғамдық ұйымдардың кәсіпорындар мен мекемелер арасындағы ақша қатынасы;
• мақсатты ақша қорларын құру және пайдалану бойынша қоғамдық ұйымдардың ақшалай қатынасы;
• қоғамдық ұйымдардың төменгі және жоғарғы құрылымдар арсындағы ақшалай қатынастары;
• қоғамдық ұйымдар және өндірістік шаруашылық құрылымдар арасындағы ақшалай қатынастар.

Коммерциялық  емес мекемелердір қаржы шаруашылақ қызметі қаржылық реурстарды пайдананудың үш тәсілін үйлетіреді: өзін-өзі  ақтау, сметалық қаржыландыру және шаруашылық есеп әдісі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II Бөлім.  Қазіргі  кездегі   Қазақстан  Республикасының   қаржы  ресурстарының  ахуалдары.

2.1 Қазақстан  Республикасының   қаржы  ресурстарының  статистикалық   көрсеткіштері.

 

Мемлекеттің   қаржы  ресурстары  көлемінің  динамикасы  мен  құрылысының  тенденциялары  нарықтық  қатынастарға   көшу  бағдарламаларын   жүзеге  асырудың  нәтижесінде  қоғамдық  өндірістің  тиімділгін   айтарлықтай  арттыру  қаржы  ресурстарын  қалыптастырудың  қарқынын  тездетуге  және  өсуі  интенсивті  факторлармен  шарттасылған  көздердің  үлес  салмаын  көбейту  бағытынағы  олардың  құрылымын  жақсартуға  жеткізетіндігін   дәлелдейді.

Қаржыны   басқару  стратегиялық,  яғни  қаржыны   жалпы  басқару  және  оперативтік   басқару  болып  ажыратылады. Стратегиялық  бсқару  қаржы  ресурстарын  келешекке  болжау  арқылы  анықтауда,  мақсатты  бағдарламаларды  және  бақаны  іске  сыруа  арналған  қаржы  ресурстарының  ауқымын  белгілеуде   көрінеді. Оны  дәстүр  бойынша  мемлекеттік  биліктің  және  басқарудың  жоғарғы  органдары – Президент  аппараты, Парламент, Үкімет, Қаржы  министрлігі   жүзеге  асырады.

Қазақстан   Республикасы  Президентіне  көп  жағдайда  Президент  аппараты  арқылы   қаржыны   басаруға  үлкен  өкілдік   берілген. Президент  стратегиялық  жоспарларды,  республикалық  бюджетті  және  оның  орындалуы   туралы  есепті  әзірлеу  тәртібін  белгілейді, мемлекеттік  бағдарламалар  мен  стратегиялық  жоспарларды  бекітеді. Президент  Үкімет  актілерінің  іс-қимылын   бұзады  (алып  тастайды)  не  түгелдей  немесе  ішінара  тоқтатады. Ол  Республикалық  бюджеттің  атқарылуын  бақылау  жөніндегі  есеп  комитетінің  Төрағасын  және  екі  мүшесін  қызметке  тағайыдайды, бұл   органдардың   жұмысы  туралы  ақпаратты   тыңдайды. [2]

Қаржыны  жалпы  басқару  Қазақстан  Республикасының   заң  шығару  қызметін  жүзеге  асыратын  елдің  ең  жоғарғы  өкілді  органы –  Парламентке  жүктелген. Палаталардың  бірлескен  отырысында  Парламент  республикалық  бюджетті  және  Үкімет  пен  Республикалық  бюджеттің  атқарылуын  бақылау  жөніндегі  есеп  комитетінің  бюджеттің  атқарылуы  туралы  есептерін   бекітеді,  бюджетке  өзгертулер  мен  толықтырулар  енгізеді, салықтар мен  алымдарды  белгілейді  және  оларды  алып  тастайды, мемлекеттік  қағаздар  мен  республиканың   экономикалық  және  өзге де  көмек  көрсетуі  туралы  мәселелерді  шешеді. [2]

Парламенттің   құзырында  қаржы  проблемаларын  шешу  заңнамалық  актілерді –  Қазақстан  Республикасының  заңдары  мен  Парламент 

қаулыларын  талқылауға  және  кейін  дауыс  беруге  енгізу   жөніндегі  заңнамалық  бастама  құқында  жүзеге  асырылады. Парламент   аса  маңызды  қоғамдық  қатынастарды    реттейтін  заңдар  шығарады, негізгі  қағидаттар   мен  нормаларды  белгілейді, олар: салық  салуға,  алымдар  мен  басқа  да  міндетті  төлемдерді  белгілеуге, республиклық  бюджетке, білім  беруге,  денсаулық  сақтауға  және  әлеуметтік  қамсыздандыруға, елдің  қорғанысы  мен  қауіпсіздігін  қамтамасыз   етуге, мелекеттік  органдар  мен  жергілікті  басқару  органдарын  ұйымдастыру  мен  олардың  қызметіне, айналадағы  ортаны қорғауға,  меншік  режиміне  және  өзге  де  мүліктік  құқықтарға    қатысты. Кесте  1,2  - де  қаржы  ресурстарының  соңғы үш  жылдағы    статистикалық  көрсеткіштері   Қазақстан  Республикасының  2003, 2004,  2005  жылдарға  деген  статистикалық  көрсеткіштер  Қазақстанның  қысқаша  статистикалық  жылнамалығынан  алынған  мәліметтер  көрсетілген. Және  де  Қазақстан  Республикасының  бюджеттік  түсімдері, табыстары,  шығыстары,  шығындары,  республикалық  бюджет  түсімдері,  жергілікті  бюджет  түсімдері. Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  бюджетіндегі  түсімдері  2003-ші  жылдан  2004- ші  жылға  дейінгі  аралықта  282868  млн.теңгеге  өскен, ал  2004-тен   2005-ші  жылға  дейінгі  өскен  түсімі – 793387  млн. теңге. Табыстары  2003-тен  2004-ке  дейінгі  аралықта – 282168 млн.теңге  болған, ал  2004-тен  2005-ке  дейін  табыстары – 811777 млн.теңге  дейін  жеткен. Шығыстары  2003-ші  жылмен  2004-ші  жыл  аралығында -255382 млн.теңгеге  өскен,  2004- тен  2005-ке  дейінгі  аралықта – 622307 млн.теңге  болған.  Шығындары  2003-пен  2004  аралығында – 260946 млн.теңге  болып  көрсетілген, 2004- ші жылдан  2005-ке  дейінгі  аралықта   шығындары  658190 млн.теңгеге  дейін  жеткен.

Қаржы  ресурстарынын  қозғалысы  жиынтық  қаржы  балансында 

( қаржы   ресурстары  мен   мемлекеттін   шығыстары  балансында )   қамтып  көрсетіледі. Алайда  баланста  кредит  ресурстарынын  бір   бөлігі  де  қамтып  көрсетіледі.

Мемлекеттің  экономикаға  әсер  етуі  салық  салу  құралдары  арқылы  жүргізіледі. Мемлекеттік  шығындар  мемлекеттік  бюджеттің  қаржыларын  пайдалану  нәтижесінде  мүмкін  болады, ал  салық  бюджетті  қаржымен  қамтамасыз  ететін  бірден-бір  құрал.

Салық  төлемі,  мемлекеттік   шығындар  және  жоспарланған  инвестиция  белгілі  бір  деңгейде  тепе-теңдік  өнім  көлемі  қалыптасқаның  макроэкономика  пәніндегі  кейнс  кресі  көрсетеді.

Мемлекеттік  қаржыдағы   Қазақстан  Республикасының  мемлекеттік  бюджеті  туралы  толық  статистикалық  көрсеткіштер  мәліметтері   кесте 1 – де  берілгенін  көрсеміз. Ал, кесте 2,3 - те  оның    жалғасы.

Кесте  1. Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігінің 2011жылдың 1 ақпанына арналған мемлекеттік бюджеті

 

 

 

 

 

 

Мемлекеттік бюджет 1-ші ақпанға 2011 жылдың

                                                                                          Өлшем бірлігі: млн. теңге

Атауы	Кассалық атқарылуы
I. КІРІСТЕР	301 601,9
САЛЫҚ ТҮСІМДЕРІ	269 541,1
Салықтық түсімдер	269 541,1
САЛЫҚТАН ТЫС ТҮСІМДЕР	29 630,7
Салықтық емес түсiмдер	29 630,7
НЕГІЗГІ КАПИТАЛДЫ САТУДАН ТҮСКЕН ТҮСІМДЕР	2 430,0
Негізгі капиталды сатудан түсетін  түсімдер	2 430,0
II. ШЫҒЫНДАР	252 010,4
Жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер	8 922,9
Қорғаныс	10 048,1
Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі	16 809,6
Бiлiм беру	38 213,0
Денсаулық сақтау	49 352,6
Әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк  қамсыздандыру	102 716,5
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық	2 261,7
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк	8 584,3
Отын-энергетика кешенi және жер қойнауын пайдалану	231,0
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	1 436,7
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс  қызметі	513,7
Көлiк және коммуникация	6 388,8
Басқалар	1 116,1
Борышқа қызмет көрсету	5 415,6
III. ТАЗА БЮДЖЕТТІК КРЕДИТ БЕРУ	5 349,5
БЮДЖЕТТІК КРЕДИТТЕР	6 148,2
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	6 000,0
Басқалар	148,2
БЮДЖЕТТІК КРЕДИТТЕРДІ ӨТЕУ	798,7
Бюджеттік кредиттерді өтеу	798,7
IV. ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРМЕН БОЛАТЫН  ОПЕРАЦИЯЛАР БОЙЫНША САЛЬДО	1 262,6
ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРДІ САТЫП АЛУ	1 298,6
Басқалар	1 298,6
МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРІН САТУДАН  ТҮСКЕН ТҮСІМДЕР	36,0
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан  түсетін түсімдер	36,0
V. БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫ (ПРОФИЦИТІ)	42 979,3
VI. БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУ (ПРОФИЦИТТІ ПАЙДАЛАНУ)	-42 979,3
ҚАРЫЗДАРДЫҢ ТҮСІМІ	19 072,0
Қарыздар түсімі	19 072,0
ҚАРЫЗДАРДЫ ӨТЕУ	12 969,7
Қарыздарды өтеу	12 969,7
БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ҚАЛДЫҚТАРЫ	-49 081,6

 

 

 

Жергілікті бюджет 1-ші ақпанға 2011 жылдың

                                                                                    Өлшем бірлігі: млн. теңге

Атауы	Кассалық атқарылуы
I. КІРІСТЕР	120 115,6
САЛЫҚ ТҮСІМДЕРІ	56 751,6
Салықтық түсімдер	56 751,6
САЛЫҚТАН ТЫС ТҮСІМДЕР	1 126,5
Салықтық емес түсiмдер	1 126,5
НЕГІЗГІ КАПИТАЛДЫ САТУДАН ТҮСКЕН ТҮСІМДЕР	1 682,1
Негізгі капиталды сатудан түсетін  түсімдер	1 682,1
ТРАНСФЕРТТЕРДІҢ ТҮСІМДЕРІ	60 555,3
Трансферттердің түсімдері	60 555,3
II. ШЫҒЫНДАР	76 798,8
Жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер	3 528,1
Қорғаныс	433,0
Қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік, құқықтық, сот, қылмыстық-атқару қызметі	4 006,0
Бiлiм беру	34 978,4
Денсаулық сақтау	12 175,7
Әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк  қамсыздандыру	2 910,5
Тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық	2 261,7
Мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістiк	6 326,8
Ауыл, су, орман, балық шаруашылығы, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар, қоршаған ортаны және жануарлар дүниесін қорғау, жер қатынастары	657,7
Өнеркәсіп, сәулет, қала құрылысы және құрылыс  қызметі	243,4
Көлiк және коммуникация	2 374,0
Басқалар	593,2
Трансферттер	6 310,2
III. ТАЗА БЮДЖЕТТІК КРЕДИТ БЕРУ	-592,6
БЮДЖЕТТІК КРЕДИТТЕРДІ ӨТЕУ	592,6
Бюджеттік кредиттерді өтеу	592,6
IV. ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРМЕН БОЛАТЫН  ОПЕРАЦИЯЛАР БОЙЫНША САЛЬДО	1 293,6
ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРДІ САТЫП АЛУ	1 298,6
Басқалар	1 298,6
МЕМЛЕКЕТТІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ АКТИВТЕРІН САТУДАН  ТҮСКЕН ТҮСІМДЕР	5,0
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан  түсетін түсімдер	5,0
V. БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫ (ПРОФИЦИТІ)	42 615,8
VI. БЮДЖЕТТІҢ ТАПШЫЛЫҒЫН ҚАРЖЫЛАНДЫРУ (ПРОФИЦИТТІ ПАЙДАЛАНУ)	-42 615,8
ҚАРЫЗДАРДЫ ӨТЕУ	3 482,2
Қарыздарды өтеу	3 482,2
БЮДЖЕТ ҚАРАЖАТТАРЫНЫҢ ҚОЛДАНЫЛАТЫН ҚАЛДЫҚТАРЫ	-39 133,6