Акционерлік қоғам қаржысы

    Ашық  қоғам

    Акционерлерді өздеріне тиесілі акцияларды басқа  акционерлердің келісімінсіз иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық қоғам болып табылады. Ашық қоғам акцияларды жабық, жеке және ашық әдіспен орналастыруға хақылы. Ашық қоғам акционерлерінің саны шектелмейді.

    Бағалы  қағаздардың ұйымдасқан рыногында  акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері  кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200 000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің саны бес жүзден кем болмайтын ашық қоғам халықтық қоғам (бұдан әрі халықтық қоғам) болып табылады. Халықтық қоғамның белгілеріне сәйкес келетін ашық қоғам күнтізбелік жыл аяқталғаннан кейін отыз күннің ішінде бұл туралы уәкілетті органға хабарлауға міндетті. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар рыногы туралы заңдармен белгіленеді.

    Қоғам мына жағдайлардың:

1) осы  баптың 2-тармағына сәйкес халықтық  қоғам мәртебесін алған қоғам акционерлерінің саны алты айдың ішінде бес жүзден кеміп кетуінің;

2. оның активтерінің мөлшері айлық есепті көрсеткіштің 200 000 еселенген мөлшерінен кеміп кетуінің;

3) қоғам  акцияларының бағалы қағаздардың  ұйымдасқан рыногындағы бағалануы тоқтатылуы жағдайларының біреуі пайда болған кезден бастап алты ай өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам мәртебесін жоғалтқаны туралы мәлімдеуге міндетті.

    Халықтық  қоғамның акцияларымен жасалатын мәмілелер  есебін Орталық депозитарий немесе тәуелсіз тіркеуші уәкілетті орган бегіленген тәртіппен жүзеге асады.

    Қоғамның  жарияланған жарғылық капиталының  ең төмен мөлшері:

    жабық қоғам үшін – айлық есепті көрсеткіштің 100 еселенген мөлшері;

    ашық  қоғам үшін – айлық есепті көрсеткіштің 5000 еселенген мөлшері болып табылады.

    Жабық қоғамның жарияланған ең төмен жарғылық капиталы қоғам мемлекеттік тіркеуден  өтетін кезге қарай төленуге тиіс.

    Ашық  қоғамның жарияланған ең төмен жарғылық капиталының жиырма бес проценті қоғам мемлекеттік тіркеуден өтетін кезге қарай ақшалай төленуге тиіс.

    Ашық  қоғамның шығарылған (төленген) жарғылық капиталының ең төмен мөлшерін:

1) ашық  қоғам мемлекеттік тіркеуден  өткен кезден бастап бір жыл  ішінде – жарияланған жарғылық  капиталдың ең төмен мөлшерінің  жиырма бес проценті;

2) ашық  қоғам мемлекеттік тіркеуден  өткен кезден бастап бір жыл  өткеннен кейін – жарияланған  жарғылық капиталдың ең төмен  мөлшері құрайды.[12] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    2  Акционерлік қоғам қаржысы

    2.1  Акционерлік қоғам қаржысының  экономикалық мәні 

      Серіктестік – үлестері әр  түрлі формалы және оның құрамынан  шыққан кезінде сондай алынатын, барлық мүшелері кәсіпкерлік  әрекетке жеке араласатын шағын  компаниялар болып табылады.

    Серіктестік дегеніміз – бірнеше адамның  немесе заңды тұлғалардың бірлесе кәсіпшілік жасауы. Серіктестің мынадай түрлері бар:

    1) толық серіктестік (серіктестіктің  міндеттемелері бойынша, оның  мүшелері өздерінің барлық мүліктерімен  ортақ та толық жауапкершілікте  болады);

    2) коммандитті серіктестік немесе  «сенім артқан серіктестік». Мұнда серіктестік мүшелерінің бір бөлігі осы ұжымның міндеттемелері бойынша, өз мүліктері есебінен толық жауапкершілікте болса, ал қалған бөлігі тек өздері қосқан жарнасы көлемінде ғана жауапкершілікте болғандықтан, басқару ісіне араласпайды;

    3) шектелген жауапкершіліктегі серіктестік. Серіктестің міндеттемелері бойынша, оның мүшелерінің бәрі тек өздерінің қосқан жарналары көлемінде ғана жауапкершілікте болады;

    4) қосымша жауапкершіліктегі серіктестік.  Яғни, бұл жерде серіктестіктің  міндеттемелері бойынша, оның мүшелері ең алдымен өз жарналары көлемінде, ал жарналары жетпей қалған жағдайда өз мүліктерінің жарнаға тең көлемінде қосымша жауапкершілікте болады;

    5) серіктестердің тағы бір ерекше  түрі – акционерлік қоғамдар  деп аталады. Бұл қаржысы акцияларды сату арқылы жиналатын және сол акция иелеріне келешектегі пайда есебінен дивидент беріп отыратын серіктестіктер.

    Мәселені  баяндамас бұрын әуелі акционерлік  қоғам туралы бірер ауыз сөз айта кетуге болады. Мұнда еске салатын  жайт: бұрынға КСРО-да акционерлік қоғам сонау 20-жылдары пайда болған еді. Олар мемлекеттік және аралас (мемлекеттік жекеменшіктік және мемлекеттік-кооперативтік) кәсіорындар негізінде сауда-өнеркәсіп салаларында әрекет етеді. Ал соңында, 1992 жылы 22 акционерлік қоғам құрылды, осылайша 1925 жылдың басында оның жалпы саны 150-ге жетті. Бірақ әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінің қалыптасуы мен тауар-ақша қатынастарын шектеу акционерлік қоғамды жоюға әкеліп соқты. Ақыры 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында аталған акционерлік қоғамдар мемлекеттік бірлестіктерге айналдырылды.

    Қазіргі таңдағы нарықтық экономикаға көшуге байланысты жүргізіліп жатқан экономикалық реформаны жүзеге асыру, соның ішінде меншік формаларын қайта құру ісінде акционерлік қоғам өзекті проблемаларының  біріне айналып отыр.

    Жоғарыда  қарастырылған серіктестіктер кәсіпкерлік  әрекетті шектейді. Себеді олардың  мүшелері өздері қосқан үлестерін әу баста келісілген сл формада ғана қайтарып алуға мүмкіндіктері болады. Мәселен, серіктестіктің бір мүшесі үлесі ретінде ғимаратты берсе, ол одан шыққан кезде сол ғимаратты өзіне қайтаруға талаптанады. Бұл жағдайда өндірісті тоқтату қажет болады. Міне, осыдан сақтану үшін серіктестікті акционерлік қоғамқа айналдыруға болады. Мұндай қоғамда барлық қосылатын үлес тек ақшалай салынады да, оның құрамынан шыұұанда оның үлесі ақшалай қайтарылады. Сол арқылы қоғамның бір мүшесінің одан шығуы өндірісті тоқтатудан құтқарады. Тек қана қоғамның ақша капиталын өз мөлшерінде кемітеді. Бұл – жабық акционерлік қоғам деп аталады.

    Жабық акционерлік қоғамның мүшелері капиталға қосқан өз үлесін дәлелдейтін акция алады. Және бұл қоғам бұндай әрекеттері бойынша, жауапкершілігі шектеулі серіктестік ретінде жұмыс істейді.

    Мұндай  қоғамның әрекетімен нақты танысу үшін келесі мысалды қарастырайық. Бірнеше  адам (3-5) шағын кәсіпорын ашқысы келді делік. Есеп бойынша, мұндай кәсіпорынды ашу үшін 500 мың теңге қажет болсын. Мұндай мөлшерде ақша оларда жоқ. Енді осы көлемдегі ақшаны алу үшін олар ашық акционерлік қоғам құруға шешім қабылдайды. Дайындаған кәсіпорынның жобасын 500 мың теңгеге тең жарғылық (құру) капитал деп жариялайды. Оны 5000 дана бағалы қағаз-акция ретінде ұсынады. Осыған сәйкес әрбір 100 теңгеге сай (500 мың: 5 мың акция) қағаз-акция жарғылық капиталдағы қоғамды ұйымдастырушылардың үлесі болып табылады.

    Экономикалық  мағынада акцияны қалай түсінуге болады?

    Акция – бұл оның иесі акционерлік қоғам  капиталына өз үлесін қосқанын және оның сол кәсіпорынның түсірген пайдасының белгілі бөлігін алуға құқы бар  екенін растйтын бағалы қағаз. Акционердің  өз акциясына алып отыратын табысы дивидент деп аталады.

    Қарапайым акция акционерлік қоғамның өз арасында бөлуге арналған пайданың бір бөлігінен  дивиденд алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, акцияның бұл түрі акционерлердің жиналысында қатысуға және бір дауысқа құқық береді. Біздің мысалда барлық акциялардың номиналдық құны бірдей болғандықтан, әрбір акция тепе-тең дивиденд әкеледі және олар акционерлердің жиналысында бір ғана дауысқа ие. Шын мәнінде, қоғам басқарушысы мен қарамағындағы кәсіпорын иесі – акционерлер жиналысында оларға акцияның көп дауыс беретін санын иемденетін ұйымдастырушылары болып саналады. Әдетте акционерлік қоғамды құрушылар (ұйымдастырушылар) – банк немесе ірі кәсіпкерлер тобы. Акцияларды шығарған кезде олар өздерінде бақылау пакетін, яғни, бүкіл акционерлік қоғамды бақылауында ұстап отыруға мүмкіндік беретіндей мөлшерде акциялар қалдырады.

    Акциялар  құнды қағаз нарықтарына –  қор биржаларында сатылады және сатып  алынады. Бірақ акция бағасы (акция  курсы) әдетте осы құжатта көрсетілген  ақша сомасына сай келе бермейді. Акция бағасы дивидендтің мөлшері мен процентінің мөлшерлеріне байланысты болып және өзінің иесіне ақша салғаны үшін дивиденд сияқты табыс алуды қамтамасыз ете алатын ақша сомасына сай келеді. Айталық, 100 долларлық акцияға 4 доллар дивиденд төленеді, ал банктер салынған ақша үшін 2 процент төлейді екен делік. Мұндай жағдайда акция бағасы:

    Көріп отырғанымыздай, акцияның нақты бағасы оның өзінде көрсетілген мөлшердегіден  көтеріңкі болуы мүмкін. Ал егер дивиденд банк процентінен кем болса, онда акция бағасының төмен болуы да мүмкін.

    Акция бағасына дивиденд ықпал жасайтын болғандықтан, акция курсы, әдетте акционерлік  компаниялардың өндірістік қызметінің жайын білдіреді. Сонымен бірге, акция курсы саясат саласындағы, әсіресе, экономикаға әсер ететін өзгерістерді сезгіш келеді. Міне, осылайша қор биржалары – капиталистік елдердегі саяси және экономикалық өмірдің «барометрі»  деп аталуы осыдан айтқан көрінеді.

    Сондай-ақ, қарапайым акциядан тыс ерекше акцияларда шығарылады. Және ол өндірістік айырмашылықтармен сипатталады. Қарапайым акцияларға түсетін дивидендтің мөлшері, біріншіден, шаруашылық жылының нәтижесіне тәуелді болса, (акционерлер арасында бөлінетін пайда бірде көп, бірде аз болуы мүмкін) ерекше акцияларға нақты белгіленген дивиденд анықталады (ол акция банкісінде көрсетілген). Бұл жағдайдағы дивиденд – акцияның номиналдық құнына сәйкес процентпен анықталады және оны қандай жағдайда болсын, кемітуге жол берілмейді. Дивиденд қашанда ең әуелі акцияларға (пайда жеткіліксіз болған жағдайда, резервті қорды қолданады), содан кейін ғана қарапайым акцияларға төленеді. Екіншіден, ерекше акциялар иелерінің акционерлер жиналысында дауыс беруге құқығы жоқ.

    Кәсіпкерлік әрекеттің негізгі ұйымдастыру-құқықтық формаларын жоғарыда қарастырып өттік. Ендігі жерде одан кәсіпкерліктің ұйымдастыру-экономикалық формаларын айыра білуіміз қажет. Бұл кәсіпкерлер арасындағы өндірістік әрекетті ұйымдастыруға байланысты көрініс береді. Сол арқылы кәсіпорындарды ұйымдастыру мен олардың даму жолдарын қарастыра аламыз.[2] 

    2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілер  қаржысы 

    Кәсіпорындар  мен ұйымдар қаржысы қаржының біртұтас жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қаржының негізгі бастапқы бөлігін білдіреді, өйткені ол елдегі ақша қатынастарының маңызды сферасын қамтиды.

    Қаржы бірінші реткі ортада – материалдық құндылықтарды өндіру кезінде пайда болады.

    Кәсіпорын қаржысы ұлғайтылған ұдайы өндірістің негізгі жақтарын ақшалай түрде  көрсетеді және экономикалық заңдар талаптарына сай оны жүзеге асыруға  жағдай жасайды. Олар халық шаруашылығын ары қарай дамытуға қажет ақшалай табыстар мен жинақтарды ары қарай бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Өндіріс сферасында туындай отырып, қаржы арф қарай жалпы мемлекеттік қаржы тәуелді болатын ресурстармен қамтамасыз ете отырып, кәсіпорынды дамытады.

    Кәсіпорын және ұйымдар қаржысына кәсіпорындар, фирмалар, қоғамдар, концерндер, ассоциациялар, салалық министрліктер мен басқадай шаруашылық органдарының (ауылшаруашылық, құрылыс, көлік, халыққа тұрмыстық  қызмет көрсету, қоғамға пайдалы  қызметтің әртүрлі сфераларында әр түрлі қаржылық, несие, сақтандыру, ғылыми, маркетингтік және басқадай қызметтер ұсыну) қаржысы кіреді.

    Қазақстанда меншік формаларының дамуы кәсіпорындардың  мынадай жаңа түрлерінің туындауына ықпал етті: жеке, кооперативтік, акционерлік, аралас, шетелдердің кәсіпорындарымен бірлескен кәсіпорындар және фирмалар, шаруашылық серіктестері. Әр түрлі меншік формаларындағы кәсіпорындар жаңа заңдық негізде дами келе, қаржы категориясына тікелей қатысты болады, себебі, олар ақша қорларын құрып, табыс табады.

    «Шаруашылық серіктестіктер туралы» Заңда шаруашылық серіктестікке мынадай анықтама беріледі: шаруашылық серіктестік дегеніміз  негізгі мақсаты пайда тауып, ары қарай ұдайы өндіріс процесінде оны қайта бөлу және пайдалану  болып табылатын, жарғылық қоры құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарналарына (үлестеріне) бөлінетін заңды тұлға болып саналатын коммерциялық ұйым.

    Акционерлік қоғамдардың қаржылық қатынастарының ерекшеліктері акцияны өндірістік және коммерциялық қажеттіліктерді  қаржыландыру құралы ретінде акцияны пайдаланатындығында. Дамыған нарықтық жүйе акция есебінен қаржылық ресурстарды ұлғайтуды білдіреді.

    Мемлекеттік секторда кәсіпорындардың төмендегідей түрлері қызмет етеді: шаруашылықты жүргізу құқығына негізделген; оперативтік  басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорындар). Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің тиімді ұйымдық-құқықтық формасының бірі – шетелдік фирмалар қатысқан біріккен кәсіпорындар. Біріккен кәсіпорындар отандық кәсіпорындардың да, шетелдік серіктестердің де мүдделерін көздеуге тиіс.