Акционерлік қоғам қаржысы

    Мазмұны 

    Кіріспе...............................................................................................................3

    1 Акционерлік  қоғамның коммерциялық шаруашылығы............................5

                    1.1 Акционерлік қоғамның мәні, қызметтері....................................5

        1.2 Акционерлік қоғамның түрлері...................................................8

    2 Акционерлік  қоғам қаржысы.....................................................................12

         2.1 Акционерлік қоғам қаржысының экономикалық мәні............12

         2.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы.......................16

                    2.3 Акционерлік қоғамдардың акциялары......................................23

                    2.4 Акционерлік қоғамның облигациялары....................................29

    Қорытынды.....................................................................................................34

    Қолданылған әдебиеттер тізімі.....................................................................36 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

    Кіріспе 

    Нарықтық  экономикада кәсіпкерліктің негізі түрі акционерлі қоғамдар (АҚ) болып  саналады. Кәсіпкерліктің бұл түрінде  кәсіпорындар, мекемелер немесе жеке азаматтар келісім бойынша капиталын  бір жерге шоғырландыру арқылы заңды түрде тіркелген ұйым құрып және өздері бекіткен жарғы бойынша қызмет атқарады. Акционерлік қоғамдар акцияның бірнеше түрлерін шығаруға құқықтары бар. Акция (французша action – құнды қағаз) – акционерлік қоғамның қаржылық қорына енгізілген белгілі мөлшердегі қаржыны куәландыратын бағалы қағаздың түрі. Ол өз иесіне осы қоғам қызметінен түскен пайданың белгілі бір бөлігін дивиденд ретінде алуға, сонымен қатар акционерлік қоғам тартылған жағдайда оның мүлігін үлестіруге қатынасуға құқық береді.

    Экономикалық теориядан бұл құнды қағаздардың негізгі түрлері белгілі: жай акциялар, артықшылығы бар өтімді акциялар, иелі акциялар, ұсынушы акция, үстеме пайда табуға қатысу үшін артықшылығы бар акциялар, куммулятивтік акциялар.

    Өз  қызметін жүзеге асыру үшін қаражат тарту мақсатымен акциялар шығаратын заңи тұлға акционерлік қоғам деп танылады. Қоғамның өз акционерлерінің мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді. Қоғамның барлық мүлкінің ақшалай баламасы қорлар түрінде тіркеледі, сондықтанда бұл үдеріс қорлану деп, ал оның ақшалай баламасын тең үлестерге немесе акцияларға бөлу акционерлендіру деп аталады. Осы операциялар арқылы жылжымайтын және бөлінбейтін мүлік икемді және бөлінгіш мүлікке айналады, бұл оған жаңа қасиет береді: мүлік иесізденген нысанда өткізілуі және қатысушылардың кез келген санына сатылуы мүмкін. Кәсіпорын-құрыдтайшылардан басқа, тікелей бұл өндіріске қатысты және қатысы жоқ заңи тұлғалар акцияларының иеленушілері бола алады. Акциялардың барлық саны бірден құрылтайшылар мен шақырылған акционерлер арасында бірден бөлінуі заңнамамен қарастырылған.

    Қазақстан Республикасында қоғамның екі үлгісі – ашық және жабық үлгілері құрылды. Қоғам өзінің үлгісін акционерлердің жалпы жаиналысының шешімі бойынша осы Заңның талаптарын сақтай отырып өзгерте алады. Егер жабық қоғам акционерлерінің саны жүзден асса, ол қоғамның үлгісін ашық етіп өзгерту туралы шешім қабылдау үшін келесі үш айдың ішінде акционерлердің жалпы жиналысын өткізуге міндетті. Егер қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса, акционерлерінің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуға хақылы. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның үлгісіне қарай, «ашық акционерлік қоғам» немесе «жабық акционерлік қоғам» деген сөздер немесе тиісінше «ААҚ» және «ЖАҚ» аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс.[12] 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1  Акционерлік  қоғамның коммерциялық шаруашылығы

1.1 Акционерлік  қоғамның мәні, қызметтері 

    Өз  қызметін жүзеге асыру үшін қаражат  тарту мақсатымен акциялар шығаратын  заңи тұлға акционерлік қоғам  деп танылады. Қоғамның өз акционерлерінің  мүлкінен оқшауланған мүлкі болады және өз міндеттемелері бойынша өз мүлкі шегінде жауап береді. Қоғамның барлық мүлкінің ақшалай баламасы қорлар түрінде тіркеледі, сондықтанда бұл үдеріс қорлану деп, ал оның ақшалай баламасын тең үлестерге немесе акцияларға бөлу акционерлендіру деп аталады. Осы операциялар арқылы жылжымайтын және бөлінбейтін мүлік икемді және бөлінгіш мүлікке айналады, бұл оған жаңа қасиет береді: мүлік иесізденген нысанда өткізілуі және қатысушылардың кез келген санына сатылуы мүмкін. Кәсіпорын-құрылтайшылардан басқа, тікелей бұл өндіріске қатысты және қатысы жоқ заңи тұлғалар акцияларының иеленушілері бола алады. Акциялардың барлық саны бірден құрылтайшылар мен шақырылған акционерлер арасында бірден бөлінуі заңнамамен қарастырылған.[11]

    Акционерлік қоғамның жарғысы қоғамның заңи тұлға  ретіндегі құқықтық мәртебесін айқындайтын  құжат болып табылады. Қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы Қазақстан Республикасының заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50 мың еселенген мөлшерінде болады. Акционерлік қоғамның өмір сүруінің нормасы мүлкін жарғылық капитал деңгейінен төмен етпей ұстауы болып табылады, ол борыштар бойынша барлық міндеттемелерді атқарады, салықтар төлейді және есептеме жүргізеді.

    Акционерлік қоғамды басқарудың жоғары органы акционерлердің жалпы жиналысы, басқару органы – директорлардың кеңесі, атқарушы орган – алқалы орган қызметін жеке-дара жүзеге асыратын тұлға болып табылады.

    Бағалы  қағаздарды бастапқы иеленушілеріне сататын  эмитенттер мен инвестициялық институттар  бағалы қағаздар эмиссиясының проспектісін шығарады. Бұл құжатқа эмитент пен оның қызмет түрлері, эмитенттің орналастырылған акцияларының (жарғылық капиталдағы үлестерінің) он және одан да көп пайызын иеленуші акционерлер (қатысушылар), эмитенттің мүлкін бағалау, жарияланған эмиссиялық бағалы қағаздардың саны, олардың түрі (санаты), төлеу тәсілдері, бағалы қағаздар бойынша кіріс алу, соның ішінде облигациялардың нақтылы құны, олардың айналыс мерізімі және өтелу тәртібі, бағалы қағаздарды айырбастау тәртібі және с.с. мәліметтер болуға тиіс.

    Шығарылуға  және айналысқа мемлекеттік тіркеуден  өткен және белгіленген тәртіппен  тіркеу номерін алған бағалы қағаздар жіберіледі.

    Эмиссиялық  бағалы қағаздарды орналастыру кезінде  эмитент (андеррайтер, эмиссиялық консорциум) инвестордың бірінші талап етуі бойынша оған танысу үшін эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісін немесе оның көшірмесін беруге міндетті.

    Эмиссиялық  бағалы қағаздардың қайталама бағалы қағаздар рыногындағы айналысы бағалы қағаздар рыногында осы бағалы қағаздармен  Азаматтық-құқықтық мәмлелер жасауы арқылы жүзеге асырылады. Эмиссиялық бағалы қағаздармен мәмілелер жасаудың және оларды бағалы қағаздарды ұстаушылардың тізілімдері жүйесінде тіркеудің талаптары мен тәртібі «Бағалы қағаздар туралы» заңға және уакілетті органдардың нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес белгіленеді.

    Бағалы  қағаздардың эмиссиясы көпшілікке жариялаусыз немесе жарнамасыз инвесторлардың алдын ала белгілі шектеулі саны арасында немесе инвесторлардың шектелмеген  саны арасында ашық сату жолымен жүзеге асырылуы мүмкін.

    Бағалы  қағаздардың айналысы, яғни инвесторлардың арасында, соның ішінде инвестициялық  институттардың делдалдығы кезінде  оларды сатып алу-сату рыноктық бағалар  бойынша жүзеге асырылады. Бағалы қағаздардың  бағамы қор биржасында да анықталады, ол бағалы қағаздардың табыстылығы нормасында (акциялар үшін дивидентке, облигациялар үшін пайызға) тура және несие пайызының бар деңгейіне кері үйлесімі болады. Атап айтқанда, акциялардың бағамы дивиденттің көбеюіне орай артады және дивиденттің төмендеуіне орай құлдырайды.

    Рыноктық  бағам бағалы қағаздар сұранымы мен  ұсынымының ара қатынасының әсерімен қалыптасады, ол көптеген факторларға  және ең алдымен экономикалық факторларға  байланысты. Дивиденттер көбейетін  және тисінше бағалы қағаздарға сұраным  артатын экономикалық өрлеу кезеңінде олардың бағамы артады, экономикалық дағдарыс кезінде ол құлдырайды, өйкені дивиденттер азаяды, несие пайызының нормасы өседі. Акциялардың бағалары бір акцияға ұлттық валюта бірлігінде, ал облигациялар мен мемлекеттік борыштық міндеттемелер олардың атаулы құнына (номиналға) пайызбен анықталады. Бағалы қағаздармен жасалынған мәмілелер оларды белгіленген тәртіппен рәсімдегеннен кейін ғана заңды беп есептеледі. Эмитен немесе инвестициялық институт бағалы қағаздарды сатарда инвесторларға мәміле предметі болып табылатын бағалы қағаздар туралы, бұл бағалы қағаздарға салынған жұмсалымдардан байланысты тәуекелдіктер туралы, олардың табыстылығы, табыстарды алу тәртібі және мезгілдері, бұл табыстарға салынтын салық туралы толық және объективті ақпарат беруге міндетті.

    Бағалы  қағаздармен оерациялар жүргізілген  кезде арнаулы алым алынуы мүмкін, оны алдың тәртібі мен шарттары салық заңнамасымен анықталады.

    Бағалы  қағаздар рыноктарындағы қызметті оның инфроқұрылымы жүзеге асырады. Қазіргі  кезде Қазақстан Республикасы қаржы рыногының дамыған инфроқұрылымы бар, ол өзіне төлем жүйелерін Қазақстан қор биржасын (KASE), Банкаралық есеп айрсудың Қазақстан орталығын (МЕҚО), Бағалы қағаздардың депозитарийін, Банкнот фабрикасын, Теңге сарайы мен Кассалық операциялар және құндылықтарды сақтау орталығын кіріктіреді.[1]  

2.   Акционерлік қоғамның түрлері

    Қазақстан Республикасында қоғамның екі үлгісі – ашық және жабық үлгілері құрылды. Қоғам өзінің үлгісін акционерлердің жалпы жаиналысының шешімі бойынша  осы Заңның талаптарын сақтай отырып өзгерте алады. Егер жабық қоғам акционерлерінің саны жүзден асса, ол қоғамның үлгісін ашық етіп өзгерту туралы шешім қабылдау үшін келесі үш айдың ішінде акционерлердің жалпы жиналысын өткізуге міндетті. Егер қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса, акционерлерінің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуға хақылы. Қоғамның фирмалық атауы болады, онда қоғамның атауы, сондай-ақ қоғамның үлгісіне қарай, «ашық акционерлік қоғам» немесе «жабық акционерлік қоғам» деген сөздер немесе тиісінше «ААҚ» және «ЖАҚ» аббревиатурасы болуға тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауымен мемлекеттік тіркеуден өтуге тиіс.

    Жабық қоғам

    Акциялары осы бапта белгіленген тәртіппен  өзінің құрылтайшылары мен алдын  ала айқындалған адамдар тобының арасында орналастырылатын қоғам жабық қоғам болып табылады. Жабық қоғам өзі шығаратын акцияларды осы Заңда көзделгеннен басқа жағдайларға тек жабық әдіспен ғана орналастыруға хақылы.

    Жабық қоғам акционерлерінің саны жүзден аспауға тиіс, бұған жабық қоғам коммерциялық емес ұйым болып табылатын жағдайлар қосылмайды.

    Жабық қоғам акционерлерінің осы қоғамның басқа акционерлері сататын акцияларды сатып алуға артықшылықты құқығы бар.

    Жабық қоғамның өз акцияларын сатқысы келетін  акционері оларды қоғамның басқа акционерлеріне, ал олар бас тартқан жағдайда қоғамның өзіне сатып алуға ұсынуға міндетті. Сатылған акцияларды сатып алдың артықшылықты құқығы акциялар сатуға ұсынылған кезден бастап отыз күн бойы акционерлерде сақталады. Егер акционерлердің ешқайсысы аталған мерзімде осы құқықты пайдаланбаса, ол қоғамға өтеді және онда отыз күн бойы сақталады. Қоғам сатылған акцияларды сатып алдың артықшылықты құқығын акционерлердің жалпы жиналысының тиісті шешімін қабылдау жолымен іске асырады. Қоғамның жарғысында сатуға ұсынылған акцияларды артықшылықпен сатып алу құқығын қоғамның акционерлерінде немесе оның өзінде қалдырудың өзге мерзімдері белгіленуі мүмкін, бірақ ол кемінде отыз күн болады.

    Қоғам және акционерлері акцияларды сатып  алудан бас тартқан немесе белгіленген мерзімдер ішінде жауап алмаған жағдайда акционер акцияларды қоғамға және оның қатысушыларына ұсынған бағадан төмен емес құны бойынша үшінші тұлғаларға сатуға хақылы. Сатуға ұсынылған акциялардың бағасын төмендету туралы шешім қабылданған ретте акционер осы бапта белгіленген тәртіппен оларды басқа акционерлерге және (немесе) қоғамға сатып алуға қайта ұсынуға міндетті.

    Жабық қоғамның акцияларын өзге негіздер бойынша  иеліктен айыру заңдарға сәйкес жүргізіледі.

    Жабық қоғам акцияларының эмиссиясы осы  Заңда көзделгеннен басқа жағдайларда мемлекеттік тіркеуге жатпайды.

    Жабық қоғамның жарғысында өзінің әрекетімен немесе әрекетсіздігімен қоғамның мүделерін  едәуір бұзушы акционерді сот тәртібімен акционерлер қатарынан шығару мүмкіндігі көзделуі мүмкін. Аласталған акционердің акцияларын қоғамның таза активтері құнының ол шығарған акциялардың жалпы санына қатынасы есебімен сот белгіленген баға бойынша қоғам сатып алуға тиіс.