Лекция сабақтарының негізгі мазмұны

Физиологиялық ерекшеліктері  бірдей болып, себет гїл шоәырыныѕ  сыртындаәы орамжапырақтарындаәы, тўқымы қўрылысындаәы, жапырақ алақаны  пішініндегі, сїт тїзу ерекшеліктеріндегі айырмашалықтары жойылып кетсе, екеуініѕ бір тїр екендігі дјлелденген  болар еді.

 

 

 

10-лекция

Тақырып.2. Табиғи қорлар және табиғатты тиімді пайдалану

 

Табиғат дегеніміз-мезгіл мен кеңістікке шексіз, тұрақты қозғалыста, өзгеруде, дамуда, болатын биоорганикалық және органикалық дүние. Бұл адамзат  қоғамның өмір сүруіне қажетті әлемдегі бүкіл материалдық-энергетикалық, информациалық  және әр түрлі табиғи құбылыстардың  жинақтығы. Адам шаруашылық қарекетінде  табиғат пен байланысты, оған тікелей  немесе аралық әсерін тигізеді.

Адам мен  табиғат арасындағы қарым-қатынас  мәңгілікті және сонымен қатар тұтас  күрделі мәселе. Халықтың өмірлік  қарекетіне, әсіресе денсаулығы мен  өсіп өнуіне тікелей немесе әлеуметтік-экономикалық жағдай арқылы жанама түрде табиғи ортаның құрауыштары мен олардың  жинақтығы-атмосфералық ауа, табиғи сулар, топырақ жамылғысы, геологиялық  құрылым, өсімдіктер мен жануарлар, сонымен қоса төтенше құбылыстар мен барлық биосферада жүретін процестер  ықпал жасайды. Табиғат арқылы адамзат  өзінің көптеген қажеттілігін қамтамасыз етеді.

Адам күрделі  “Табиғат-қоғам” жүйесінің бір  бөлігіне жатады. Қоғамның материалдық, мәдени тағы да басқа мұқтаждығын  қанағаттандыру үшін қазіргі кезеңде  немесе болашақта қолданылатын табиғи ортаның құрауыштары мен табиғи құбылыстары табиғи рессурстар деп  аталады. Оларға атмосфералық ауа, су, топырақ, кен байлықтары, күн радиациясы, ауа райы,өсімдіктер мен жануарлар  әлемі, жер қабатындағы жылу энергиясы  т.б. жатады.

Табиғат рессурстары және олардың жіктелуі

Табиғи рессурстар әр түрлі жолмен жіктеледі. Қол жетерлікке (іске асатын немесе нақтылы және потенциалды), пайда болуына (табиғи, антропогенді) химиялық табиғатына (органикалық, минералдық), көздері мен орналасуына (жер, су, кен, өсімдіктер, орман), қолдану міндетіне (өнеркәсіптік, шикізат, тамақ) байланысты. Рессурстар сонымен қатар (тікелей  табиғаттан алынатын) және қосымша  материалдық (әр түрлі өндіріс салаларының  утилдеуге жататын қосалқы өнімдері) болып та бөлінеді.

Таусылуына  байланысты табиғи рессурстар сарқылатын және сарқылмайтын болып бөлінеді.

Сарқылмайтынға  негізінде біздің планетаға қатысты  сыртқы процестер мен құбылыстарды жатқызуға болады. Ең алдымен бұған  космостық рессурстар соның ішінде күн сәулеленуінің энергиясы  және одан туындайтындар-жылжымалы  ауаның энергиясы, су толқыны, ай мен  күннің тарту күшіне байланысты теңіз  суының толысуы мен қайтуының  энергиясы, космостық шаң климаттық  рессурстар-атмосфералық ауа, жауын-шашын, жел, сонымен қатар жер қойнауындағы жылу.

Сарқылмайтын  рессурстардың жердегі қоры пайдаланған  сайын азаймайды, ал табиғи ортадан  алынған сайын қоры сарқылатын, табиғи процестердің нәтижиесінде орны толмайтын  рессурстар сарқылатындарға жатады.

Сарқылатын  табиғи рессурстар қалпына келетін  және қалпына келмейтін болып  бөлінеді. Қалпына келмейтіндерге планетаның қойнауындағы пайдалы қазбалар-металл, рудалары бейметалды қосылыстар т.б.. Қалпына  келетіндерге тірі организмдер жатады.

 

Минералды шикізат  рессур-старын пайдалану, өндіріс және ауыл шаруашылығының үдемелі дамуы

ХХ ғасырдың екінші жартысында ауыл шаруашылығына пайдаланатын жерлер үздіксіз айналымға түскендіктен сапасы төмендей бастады, әсіресе химияландыру науқаны күшейіп оның зардабы  адамдар арқылы біліне бастады. Бұл  экологиялық жағдайлар дүние  жүзінің көптеген мемлекеттерінде  жаппай сипат алады. Статистика мәліметтері  бойынша жыл сайын дүниеге  келген сәбилердің 11,2 пайызы физикалық  жағынан нашар және ақыл-есі кем туатыны анықталған. Дүниеге келген 100000 баланың әрбір 11-12 мыңы онкологиялық ауруларға ұшыраған.

Ауылшаруашылығында  химияны қолдау 1960-1990 жылдары  өзінің биігіне шықты. Егерде 1960ж адам басына шаққанда 5кг. өнім келсе, ал 1990ж ол 35 кг. ға жеткен. Бұл химиялық заттарды қолданудың еселеп өскенін көрсетеді. Яғни, ауыру қарқыны 1960ж 0,74 пайыздан 1990ж 30 пайызға дейін өскен. 1990ж-1999ж ауыл шаруашылығында химияны қолдану біздің республикамызда бәсеңдей бастады. Оның көптеген факторлары бар. Бұл жағдай біршама экологиялық таза өнім алуға жол берген, екінші жағынан барлық дақылдардың түрінен алынатын өнім азая бастады. Мысалы: Қазақстанда 1990ж 67.2122.т минералды тыңайтқыштар оның ішінде 42,3 пайыз азот, 55,4 пайыз фосфор және 2,3 пайыз кальцидің үлесіне тиген. Органикалық тыңайтқыштар 22445,3 мың т. жеткен. Ал 1999ж бұл көрсеткіштер 4-5 есеге кеміген.

 

Атмосфера және судың құрамының өзгерістері

Атмосфера-бүкіл  әлемнің тіршілік тынысы. Атмосфера  ауасының шекарасы болмайды. Ол жер  шары халықтарының ортақ байлығы  болғандықтан оның сапасы, тазалығы адамзат  үшін еш нәрсеге теңгерілмейтін биосфераның  құрамдас бөлігі.Оның массасы 5,157х10¹⁵т. тең. Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қызметі өте жоғары. Атмосфера-бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып тіршілікке қажетті газ элементтері мен (оттегі, азот, көмірқышқыл газы, аргон, т.б.) байытады және жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан келетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергия алмасуларын, ауа райының қызметін реттеп жалпы жер шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады. Бірақта адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең бастысы ауаның ластануы.

Атмосфераның  ластану индексін (АЛИ) бағалау бойынша 1995-2000 жж аралығында ауасы ең көп  ластанатын қалаларға (Лениногор, Өскемен, Жезқазған, Балқаш, Қарағанды, Повладар, Теміртау, Алматы т.б.) қалалары жатады. Қазақстанның өз ластану көздерінен түскен (1) және шекаралас ауа арқылы (2) өткен заттардың үлесі төмендегідей болған:1) Күкірт 46 пайыз немесе 380000 т.

      Азот (тотыққан)-19 пайыз немесе 46400 т.

             Азот (тотықсызданған)-51 пайыз немесе     11300т

2) Күкірт 54 пайыз 

    Азот (тотыққан)-81 пайыз 

           Азот (тотықсызданған)-49 пайыз 

Дүние жүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын  алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға  да тән. Судың ластануы көп түрлі  әрі ең соңында су экожүйесін бүлдіруімен  аяқталады.

Су айдындарының ластануын былайша топтайды: -Биологиялық  ластану: өсімдік жануар микроорганизмдер және аш бейімді заттар;

• Химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрамын бүлдіретіндер;
• Физикалық ластану: Жылу-қызу, электромагнитті өріс, радиокактивті заттар.

Судың сапасы, ластану  деңгейі үнемі бақылауға алынып отырады. Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшектер, температура әр түрлі болуы мүмкін.

Су бассейіннің  ластануының негізгі себептері-тазартылмаған  ағын суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндер:

• тұрғын-үй, комуналдық шаруашылықтар;
• өнеркәсіп орындары;
• ауылшаруашылығын химияландыру;
• халық шаруашылығының басқа да салалары.

 

Тау жыныстарының үгілуі және топырақтың құнарсыздануы

Қазақстанның  барлық жер көлемі 2724,9 мың км². Жер қорымыздың көлемі өте үлкен болғанымен оның сапасы соңғы жылдары күрт нашарлап отыр. Жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180млн. га немесе 60 пайызы шөлге айналған. Барлық жерде жердің 235 млн.га жазық жерлер, 180 млн. га  жайылым және 34 млн. га таулы аймақтар алып жатыр. Жоғарыда аталған 235 млн. га. құнарлы жердің 180млн.га жері жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн.га топырақ эрозиясы 60 млн.га тұздану 10 млн.га химиялық және радиоактивті заттармен ластанған.

Тау жыныстарының үгілуі елімізде ұшырылып жатқан ракеталардың әсерінен тұрған дауылдар мен табиғи желдер сонымен қатар су тасқындарының  салдарынан болады. Жайылымдар мен шабындықтар үшін пайдаланылатын топырақтың қазіргі қалі мүшкіл.

 

 

Модуль.3. Табиғатты қорғау.

Тақырып.1. Қазіргі кезеңнің әлеуметтік экологиялық мәселелері.

Бүкіл әлемдік құбылыстарды табиғатты  және қоғамды адамның ой санасын  өзгерісте, қозғалыста, дамуда және  өзара

Мал етінің жетіспеуінен зардап шегуде. Жыл сайын соның салдарынан 20 млн адам, әсіресе балалар қайтыс болады. Ең қиын жағдай Африка құрлығындағы Эфиопия, Самали, Чад, Судан, Ангола т.б. елдерде орын алып отыр. Бұл елдерде  тіпті ауылшаруашылық өнімдерін  өңдейтін өндіріс орындары жоқ. Еуропа Солтүстік Америка, Жапония елдерінде  бұдан басқа жағдай орын алған  Жер бетінің тұрғындарының 20% түзетін  бұл елдер, барлық өндірілген сүт  пен еттің 80%, ал қалған жер бетінің 80% тұрғындары ет пен сүттің 20% пайдаланады.

Осыған  қарамастан әлеуметтік-экологиялық  байланыстар себеп болып соңғы  мың жылдықта жер бетіндегі адам саны қарқынды өсті. Бірінші халық  санының екі есе көбеюіне 630 жыл, екінші рет екі есе көбеюіне 270 жыл, үшінші рет екі есе көбеюіне 40 жылдай ғана уақыт қажет болды. Тек дамыған елдерде ғана адам демографиялық процестерге әсер ететін факторларды қажетіне байланысты реттеп отыра алады.

 

Адам санының өсуі

11 мың  жыл бұрын Жер бетіндегі халық  саны әлсіз өсті. Сол кездегі  халық саны бар болғаны 5 млн.  ғана еді. Қазір Токиода 14 млн,  Мехикода 17 млн, Алматыда 2 млн, Қазақстанда  14,5 млн халық тұрады. Азық-түлік  өндірісінің қарқынды өсе бастауы  (11 мың жыл бұрын неолиттен  егін егіп, мал бағу кезеңі  басталды) нәтижесінде біздің эрамыздың  басында (жыл санаудың басталуы) халық саны 200-300 млн болып көбейді.  Сосын өсу қарқыны эпидемиялық  (жұқпалы) ауруларға, түрлі соғыстарға  байланысты әлсіреді. Бұдан 200 жыл  бұрын өндіріс революциясының  басталуы ғылымның, медицинаның,  экономиканың қарқынды дамуы  халық санының қазірге дейін  қарқынды өсуіне жағдай жасады. Ең қарқынды өсу ХХ ғ. ІІ  ж. сәйкес келеді. Екінші дүниежүзілік  соғыстан кейін Азияның, Африканың  Орталық және Оңтүстік Американың  көптеген елдері колониалдық  статусын 

жоғалтып тәуелсіздік алды. Дүниежүзілік денсаулық қорғау ұйымы (ДДҚҰ) түрлі  ауруларға қарсы шаралар жүргізді. Ол көп елдерде нәтижелі болып  өлім саны азайды. Тулып көбею қарқыны  сақталды. Дүние жүзіндегі халық  саны күрт өсті. Оны төмендегі елтірілген мәліметтерден көруге болады. Бірінші  рет халық санының 1 млрд. толуы  шамамен 1830 ж., екінші – 100 жыл өткен  соң (1939ж.), үшінші – 20 жылдан соң (1960ж.), төртінші 15 жыл өткен соң (1975ж.), бесінші 12 жылдан соң (1987ж.), алтыншы млрд. толуы 15 жылдан соң (2003ж.).

2003 жылы  Жер бетіндегі халық саны 6 млрд. болды. Жылына 90 млн. қосылып отырады. Франция мен Испания халқы қосылып 90 млн. болады. Тәулігіне Жер бетіндегі адам саны 250 мыңға, сағатына 10 мыңға көбейеді. Сонда тәулігіне көбейетін адам саны Қазақстанның облыс орталықтарының Қызылорда, Атырау сияқты қалалардың тұрғындар санына тең болса, сағатына көбейтені адам саны аудан орталықтарындағы поселек тұрғындарының санына тең болады.

Сөйтіп соңғы 300 жылдан бастап халық санының баяу өсу кезеңі аяқталып қарқынды өсу кезеңі басталды. Бұл өсу жалғасуда. Яғни өсу әлі шегіне жеткен жоқ.

Халықтың  саны өсе бергенімен оны қоректендіретін  шикізат көзі шексіз емес. Ол жер  бетіндегі кеңістік көлемімен шектеледі. Сонымен бірге халық санының шексіз өсе беруі мүмкін емес.

Соңғы кезде Жер бетінде халық санының  өсуі сәл төмендеді. 1970 жылдары жылына 2% өссе, 1990 жылдары 1,7% төмендеді. Соған  қарағанда ХХІ ғасырда жер  бетіндегі халық санының өсу  қарқыны сәл төмендеуі мүмкін.

Адам демографиясының  әлеуметтік-географиялық ерекшеліктері

Жер бетіндегі халық санын жалпылау арқылы талдаумен қатар демографиялық  процестердің табиғи және әлеуметтік экологиялық жағдайларға негізделген  географиялық ерекшеліктерінде көрсетуге  болады. Ол өзгешеліктер планетамыздың  оңтүстік және солтүстік бөліктері  арасында айқын байқалады. Оңтүстік регионға Азиядағы бұрынғы ССРО-дан  басқа Африкадағы, Латын Америкасындағы (АҚШ-тан оңтүстікке орналасқан елдер) дами бастаған елдер жатады. Солтүстік  регион Солтүстік Америкадағы (АҚШ  пен Канада), Еуропадағы елдерді, Солтүстік  Азиядағы (бұрынғы ССРО-ң шығыс  бөлігі) және Жапонияны біріктіреді.

Оңтүстік  регион. Мұнда дүниежүзі халқының 4/3 яғни 4300 млн. халқы тұрады. Оның ішінде Қытайдағы саны 1,5 млн, Үндістандағы саны 1,0 млн. Оңтүстік регионда халық  саны қарқынды өсуде. Туылып көбеб мен  өліп азабдың айырмашылығы, яғни халық  санының өсуі 1,8 % түзеді. Нәтижесінде  Оңтүстік регионның халқы ендігі 40 жылда екі есе көбейді. Латын  Америкасында 450 млн, Африкада 700 млн  халық бар. Африкада халық санының  өсуі жылына 3 %, екі еселенуіне 25 жыл  қажет. Тіпті кейбір Панзания, Ангола, Ливия, Сауд Арабия, Сирия, Нигарагуа  т.б. елдердің халық санының екі  еселенуіне 17-20 жыл ғана қажет.

Солтүстік регион. Барлық халық саны 1200 млн, ірі  елдер АҚШ-та 260 млн, Ресейде 150 млн. Халық  санының өсуі тоқталуға жақын. Қазіргі  өсу қарқыны 0,5 %. Еуропада халық санының  өсуі нөлге жақын. Ал, Данияда, Германияда, Венгря, Англияда халық санының өсуі тоқталған. 1990 жылдан бастап оларға Ресей  қосылды. Бұл елде әрбір мың адамға туылып қосылатын бала санынан өлім саны жоғары.