Лекция сабақтарының негізгі мазмұны

Популяцияның  күрт азаюы кейде абиотикалық  факторларға да байланысты. Мысалы соңғы жылдары Қазақстанда ондатр аңның азайып кету фактісі тіркелді. Оның басты себебі тіршілік ортасының  бұзылуы мен ластануы болып отыр. Негізінде популяцияның өлім-жітімі басым болған жағдайда түр азайып, бірте-бірте құрып кетуі мүмкін.

Түрлердің құрып  кетуіне соңғы ғасырда абиотикалық  факторлармен қатар антропогеньдік жағдайлар тікелей немесе жанама әсерін тигізуде. Мәселен, Қазақстанның кең жазиралы тың жерінен 1960-65 жылдары  оны игеру кезінде дала дуадағы, безгелдек, байбақ, зорман, батыс аймақтардан  құндыз, сусар, бетпақдала өңіріндегі құлан, жабайы жылқы, қабыландардың  біржола жойылып кетуін айтуға болады. Бірақта, зерттеулер нәтижесі популяциялардың  құрып кетуі өте сирек жағдайда жүзеге асатынын және оның бірте-бірте  қайта қалпына келу фактілерін де жоққа шығармайды. Тіптен, мұндай популяциялардың  қалпына келіп көбейіп кету тәжірибелері де бар.

 

 

 

5-лекция

Тақырып.4. Қауымдастық экологиясы (бірлестік) – синэкология

Биотоп. Биоценоз. Биогеоценоз. Экотоп. Экожүйе. Өндірушілер. Қоректенушілер.  Ыдырауытқыштар.  Боита.  Биоценоз құрылымы.  Фитофаг.

 

Биоценоз,  биогеоценоз және экожүйелер түралы түсініктер.

Табиғатта әртүрлі түрлердің популяциялары  бірегей жүйелерге бірігіп ірі  бірлестіктер құрады. Оларды ғылым  тілінде бірлестіктер немесе биоценоздар  деп атайды. Биоценоз  (bіos- өмір,  koіnos-жалпы)- табиғат жағдайлары бірегей  жерлерде тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдердің  жиынтығынан тұрады. Биоценоз құрамындағы  организмдердің бір-бірімен қарым  қатынасын биоценотикалық тұрғыда  қарастыру қажет. Өйткені, кез-келген биоценоз өзімен - өзі жеке дамымайды. Ол әрқашан –да табиғатпен бірлестікте  ғана өмір сүреді. Сондықтан биоценоз компоненттерінің қолайлы тіршілік ортасы- биотоптардан тұрады. Яғни, биотоп – тірі организмдердің  жиынтығы тіршілк ететін орта.Нәтижесінде  биоценоз бен биотоп бірлесіп –  биогеоценозды құрайды. Алғаш рет  бұл терминді ғылымға 1940 жылы В.Н.Сукачев  енгізген. Сонымен биогеоценоз дегеніміз  – биоценоз + биотпотық (экотоп) диалектикалықбірлестігі. Ол төмендегі құрамдас бөліктерден  тұрады: өндірушілер (жасыл өсімдіктер), қоректенушілер (бірінші - өсімдік қоректі  жәндіктер, екінші – жануартектес қоректілер), ыдыратушылар (микроорганизмдер) және өлі табиғат компоненттері. Міне осы компеннеттері арасын үнемі  қарым-қатынастар жүріп жатады.  

В.Н.Сукачев (1880-1967) – биогеоценология  ғылымының негізін салушы көрнекті академик, орыс ғалымы.

  Биоценозды  зерттеуші ғылым саласы – биоценология  деп аталады.Ал,биогеценоз  ұғымы  тек биоценоз бен биотоп жиынтығы  ғана емес, ол табиғатың біртұтас  және өзінің даму заңдылығы  бар күрделі жүйе. Сондықтан табиғаттағы  биологиялық бірлестіктер – кез-келген  популяциялар мен биотоптардан  тұратын кішігірім жәндік (жануар) інінен бастап мұхиттардың биотасын  қамтитын табиғат бірлестіктері.  Ең үлкен биологиялық жүйе  – биосфера немесе экосфера. Ол  жер шарының барлық тірі организмдері  мен оның тіршілік ететін физикалық  ортасын қамтиды.

Ғылымда биогеценоз ұғымының баламасы ретінде «экожүйең  термині жиі қолданылады.Оны 1935 жылы А.Тенсли енгізген.Шын мәнінде екі  бірдей мағынаны білдіреді,әрі бірін-бірі толықтырады.

Биогеценоз  құрылымы. Биогеценоз – биотоппен  биоценоздан тұрса,ал оның өзі (биоценоз) одан әрі фитоценоз (өсімдік) зооценоз (жануар) және микробиоценоз (микро  организмдер) болып жіктеледі.

Биогеоценоз – трофикалық сипаты тұрғысынан уақыт  пен кеңістікке байланысты – автотрофты және геотрофты организмдерге жіктеледі.Егерде биогеоценоз ұғымы көбінесе зертелетін объектінің құрылымы сипатына сипаттама  берумен шектелсе,ал экожүйе ондағы атқаратын функциясына көбірек 

сипаттайды. Мәселен экожүйелердегі 1) энергия ағымы, 2)қоректік тізбектер, 3)кеңістікпен уақытқа байланысты көптүрлілік құрылым, 4)биогенді элементтер айналымы, 5) эволюция және даму, 6)басқару, 7) компоненттердің қарым-қатынастарды толық қарастырады.

Сондықтан экожүйе  – экологияның функциалды бірлік өлшемі. Оның ең басты қызметі –  ондағы компоненттердің бір-бірімен  қарым-қатынас жағдайында ықпал  етуі.

Биоценоздағы қарым-қатынастардың  ең бастылары қоректік және кеңістіктегі байланыстар. Қоректік қарым-қатынастарды ғылымда – биотикалық факторлар  деп атайды. Яғни, биотикалық фактрор дегеніміз – тіршілік барысындағы организмдердің бір-біріне тигізетін әсері немесе ықпалы. Аталған факторлар әртүрлі сипат ала отырып бір ортада тіршілік ететін өсімдік - өсімдік қоректі организм (фитофаг) үшін ең қажетті роль атқарғанымен, кезегінде фитофагтар да өсімдіктің өнімділігін азайтып, қолайсыз жағдай туғызады. Осының барлығы биоценоз құрылымының күрделілігін және ондағы тіршілік иелерінің бір-біріне тәуелді, пайдалы немесе кері әсер ете отырып үнемі даму үстінде екендігін көрсетеді.

Биоценоздың түрлік құрылымы. Әрбір биоценоздың өзіндік түрлік құрамы қалыптасқан.Сондықтан биоценозда бір түрдің популяциялары өте көп болса, ал екіншілері керісінше болуы мүмкін. Осыған байланысты биоценоз ондағы түрлердің санымен және сапасымен сипатталады. Егерде биоценозда бір немесе екі өсімдік түрі оның 90 пайызын құраса даминантты (басым) өсімдіктерге ие болады.  Кейде  мұндай  өсімдіктерді  сол  биоциноздық  эдификаторы   деп  те атайды.  Мәселен ,  қарағайлы   орманда   қарағай – эдификаторы   болып саналады.

Биоценоздық кеңістік құрылымы.  Биоценоздарға организмдер алғаш рет қоныстанғаннан  бастап көптеген  экологиялық факторларға байланысты  орын  тебеді.  Организмдер жердің рельефіне қарай  горизонтальды  немесе вертикальды бағытты орналасуы мүмкін. Ол үшін әрбір жеке түр бір-біріне кедергі келтірмеуі тиіс. Соның биоценоздағы бір көрінісі – ярустылық (қатарлық). Ярустылық – биоценоздардың  биіктік бойынша жіктелуі. Ярустылықты өсімдіктер  бірлестігінен көруге  болады. Мәселен,  орманнан  6  ярустылықты кездестіреміз: 

1 – ең  ұзын  ағаштар (шырша,  қарағай,  емен т.б.); 

2 – екінші  қатарлы  ағаштар (шетен,  ырғай); 

3 – бұталы  ағаштар (шие, итмұрын т.б.); 

4 – жартылай  бұталы  ағаштар(тобылғы, сасырлар);

5 – шөптесін  өсімдіктер (қамыздық, шайқұрай);

6 – қыналар  мен  мүктері.

Тіпті ярустылықтың  жер асты  бөлімдерінде айқындауға  болады. Әрбір  ярусқа  тән  оның  микроклиматы, түрлік  құрамы,  бейімделу белгілері жіктелген.

Топырақтағы,  судағы  организмдердің  де  өзіне  тән  ярустылыққа  байқауға  болады.  Бірақ,  мұндағы  экологиялық  факторлар  мен  талаптар әртүрлі  болуы  мүмкін.  Сол  сияқты  ярустылық  заңына  бағынбайтын түрлер  де  бар. Мәселен, олардың қатарына көптеген  паразиттерді,  рі аңдар мен құстарды жатқызуға  болады.  Ярустылық  пен горизонтальды  биоценоздардың  да  кеңістік  құрылымы  ерекшеленеді.

Биоценоздың  экологиялық  құрылымы.  Әрбір  биоценоз организмдердің  белгілі бір экологиялық топтарынан тұрады.  Олар  көбінесе  ылғал,  жарық, қорекке т.б.  факторларға байланысты  жәктеліп  отырады және  өзіндік қызмет  атқарады.   Экологиялық құрылым – биоценоздағы  түрлер жиынтығы  мен кеңістік  арқылы  сипатталады.  Биоценоз – уақыт  пен  кеңістікке қатысты  және  антропогендік  факторларға байланыстыөзгеріп  отырады. Сондықтан,  биоценоздардың жәй  және  күрделі  типтерін  ажыратуға  болады.  Мәселен,  тропика биоценоздары  мен  Қазақстанның  орманды-дала  биоценоздарын  ешбір  салыстыруға болмайды. Олар бір-бірімен түрдің көптүрлілігімен  де,  биомассамен  де  ерекшеленеді.  Атап  айтқанда  шөл-шөлейтті, тундра биоценоздары жәй  биоценоздар  қатарына  жатады,  ал  орман,  орманды  дала,  тропикалық  биоценоздары  күрделі биоценоздар болып есептеледі.

Су  биоценоздары  құрлықпен  салыстырғанда  қарапайым  болып  келеді.  Ол  көбінесе  су  жүйесінде  құрлықтағыдай  атмосфера   мен   топырақтың  болмауы,   әрі  жетекші  факторлардың  (жарық, температура, қорек, қысым,  оттегі  т.б.)  бірегей  роль  атқаратыны  белгілі.

 

 

 

6-лекция

 

Биотикалық  қарым-қатынастар

 

Биотикалық қарым-қатыгнастар. Бәсекелестік. Жыртқыштық. Паразитизм. Зиянкес жәндіктер. Пайдалы жәндіктер. Ауру таратушылар . Симбиоз. Комменсализм. Мутуализм. Зоохария. Аллелопатия. Аттрактивті. Репелленттер. Амменсализм.

Бәсекелестік.  Бәсекелестік  дегеніміз – бір  немесе  бірнеше түрге жататын организмдердің  өзара қорек,  тұрағы  т.б.  ресурстардың  жетіспеушілік жағдайындағы  қарым-қатынастардың көрінісі.

Кезінде  Ч.  Дарвин  түр  ішіндегі  бәсекелестікті  тіршілік  үшін  күрестің маңызды   әрі жоғарғы формасы ретінде бағалаған. Бұл көрініс өсімдіктер  мен  жануарлар  арасында  жиі  байқалады.  Мәселен,  кәдімгі шыршалардың өздігінен  сиреуі   немесе   құмырсқалардың  қырылып   популяциясын  реттеуі жатады.

Түраралық  бәсекелестік  әр  түрге жататын түрлер  арасында  болады.  Ол   бірде   айқын   білінсе,   бірде   пассивті  көрінед .  Сондықтан,  эколог  Г.Ф.Гаузенің   зерттеулері   бойынша  екі  түрге  жататын  популяциялар  еш уақытта  бір  жерде  өмір  сүре  алмайды.  Оның  біреуі  активті  түр  ретінде басымдылық көрсетіп  екіншісін ығыстырады  немесе  жойып жібереді.  Бұл әрине қоректік  ресурсқа  тәуелді болған  жағдайда  іске  асады.

Кейбір  жағдайда  бәсекелестік  қоректік  фактор  арқылы  емес  басқада (мінез-құлық тұрағы үшін,  территория  т.б.) факторлардың жетіспеуінен  де  болады.

Жыртқыштық.   Жыртқыштық  түрлер  арасында  болатын қарым-қатынастардың  ең  жоғарғы  формасы.  Ол  кейде  қорек,  территория т.б. ресурстар  үшін  бірін-бірі  өлтіру,  өуу,  жеу  арқылы  көрініс  береді.

Жыртқыштық  организмдер  үшін  оңайға  түспейді.  Ол үшін  жыртқыш жемтігін  алдымен  іздеп  тауып ұстауы  қажет. Ал.  Жемтік  өз  кезегінде  жауына   деген  қорғаныс  қабілеті  немесе  жоғары  бейімделушілік  қасиетке  ие  болады. Бұл  құбылыстар  ғасырлар  бойы  дамып организм  бойында   морфологиялық,  физиологиялық, биохимиялық  т.б.  өзгерістер  жүру  арқылы  көрініс  береді.  Олар  өсімдіктерде  тікен,  қабық,  жағымсыз  иіс  түрінде  білінсе,  ал  жануарлар  дүниесінде  улы  бездер,  панцирлер,  қорғаныс  түстер,  мінез-құлқының өзгеруі,  түрін  өзгерту,  денесінің  кейбір  мүшесін бөліп тастау,  қашып кету,  жасырыну  т.б.  құбылыстар  арқылы  жүзеге  асады.  Тіпті  құстар,  түз  тағылары  сес  көрсету,  қарсы  шабу, қатты

 дыбыс   шығаруға    дейін   бейімделген.  Эволюция   барысында   кейбір  жыртқыштар  жемтігін  таңдап  жеуге, екіншілері  көпқоректілерге айналған. Мәселен,  қасқыр  көп  қоректі болса,  ал  кейбір  құстар  тек балықпен  қоректенуге бейімделген.  Тіпті кейбір  ірі  жыртқыштар  қорегін  таңдаумен  қатар  оны  қорғап  отырған.  Нәтижесінде,  жыртқыштарға  тән  аггресивті,  баяу,  кейбірде  пассивті (өлекселермен  қоректенетіндер)  формалары  келіп  шыққан.

Адам  баласы жыртқыш  аңдар  мен  құстарды  байқап,  олардың  мінез-құлқына  қарай  ат  қойып,  қолға  үйретіп мәдени  формаларын  шығаруға  ұмтылып  отырған.  Кейбір  кезеңдерде  жыртқыш аң  мен құстарды  «зияндың,  “қас  жау”,  “құбыжық”  санап көле-кернеу  қырып-жойып отырған.  ХІХ-ғасырдың  басты кездерінде   жыртқыштарды (қасқыр,  жыртқыш құстар  т.б.)  адам  баласы  жойып тарихта   күтпеген  экологиялық апаттарға ұшырап  отырған.  Мәселен,  қасқырларды  қырып  түз   тағылардың    арасындағы    жұқпалы    аурулардың    тез    таралып   аңдардың  қырылуы   немесе   жыртқыш   құстарды   қырып   ауру  таратқыш   кеміргіштердің қаптап  кетуі,  Қытай  жеріндеқос  қанатты  құстарды  қырып  егіннің  түсімінің  төмендеп  кетуі  т.б.  көптеген  факторлар  осының  айғағы  болса  керек.  Шын мәнінде,   жыртқыш жануарлар - өте пайдалы организмдер екені қазір  барщамызға  мәлім. Олар «дала санитарың   ретінде биоценоздағы  түрлер  арасындағы  тепе-теңдікті  сақтап,  оның  даму  ырғағын реттеп  отырады. Яғни,  жыртқыштық – табиғат  сұрыптаудағы  негізгі  жетекші  фактор.  Нәтижесінде,  популяциялардың  сапалық  құрамы  прогрессивті  түрде  дамып  отырады.  Ал,  өз  кезегінде  жемтікті  жыртқышқа  тікелей   әсер  ете  отырып,  оның  прогрессивті  дамуына  ықпал  етеді.  Осылайша  қарама-қарсылықтың  әсері  эволюцияның  қозғаушы  күшіне  айналып  жыртқыш  пен  жемтіктің  ара  салмағын  дисбаланс   жағдайында  реттеп  отыратыны  анық.

Паразитизм.  Паразитизм – бір  түрдің  өкілінің  екінші  түр өкілін  қорек немесе   тіршілік  ортасы  ретінде пайдалану арқылы  тіршілік  етуі.

           Паразиттік  құбылыс  организмдер  арасында  қорек  үшін  тікелей  жанасу  арқылы  бірте-бірте  пайда болған. Бұл  процесстер  бактериядан  бастап  жоғары  сатыдағы  организмдер  арасында  болады. Әсіресі,  вирус, бактерия,  саңырауқұлақ,  қарапайымдылар,  құрттар  арасында  жиі  кездеседі. Сол  сияқты  өсімдік  пен  өсімдік,  жануар  мен  жануар  және  өсімдік  пен  жануар  арасында  да паразиттік  құбылыс  жақсы  дамыған.  Паразиттердің қоректі таңдауына,  бейімднлуіне  қарай монопаразиттер,  олигопаразиттер болып жіктеледі.  Кейбіреулері  сыртқы  (эктопаразиттер)  және  ішкі (эндопаразиттер)  паразиттер  болып бейімделген.   Олардың ішінде  пайдалы да  немесе  өте қауіпті  ауру  тарататын  түрлері  де  баршылық(16-сурет).   Бірақ  олардың  қай  түрі  болмасын  табиғатта  орны  толмас  ролі  бар.  Мәселен,  біздің  жерімізде  кездесетін  зиянкеснасекомдардың  паразиттері  олардың  табиғаттағы  санын  реттеп  ауыл  шаруашылығында  мол  пайда  әкеледі.  Бір  ғана  құм тышқанның үстінен немесе  ішкі  мүшелерінен паразиттік  жәндіктердің  19  түрі  табылған.  Ал,  адамның   ішек-қарын, өкпе,  бауырларында  кездесетін  аскарида,  эхинококк,  т.б.   организмдер   паразиттер  қатарына  жатады.