Шетел инвестицияларын тартудың теоретикалық және методикалық негіздері

Серіктес  – елдрдің инвестициялық үрдістегі  географиялық бағытталуы төмендегі  басымдылықтардың қалсптасуына әкеледі: Жапония – 36,9%, Оңт. Корея – 20,1%, АҚШ  – 17,4%, Ұлыбритания – 11,7%, Франция  – 14,5%, Германия – 3,9%, Туркия – 3,0%.

2005 жылғы  қаңтар-желтоқсанда қаржы емес  активтерге жұмсалған инвестициялардың  жалпы бағалау көлемі 2273,4 млрд. теңгені  құрады, оның 97 пайызы негізгі капиталға  жұмсалған инвестицияларға келеді, яғни 2205,2 млрд. теңгені құрайды. Бұл  2004 жылғы тиіскі кезеңдегіден 1,2 есе көп. 2005 жылғы қаңтар-желтоқсандағы  инвестицияның өсуі өткен жылғы  тиісті кезеңмен салыстырғанда  Республиканың 15 өңірінде байқалады.  Мұның өзінде еңкөп өсуі Сқлтүстік  Қазақстан мен Атырауда 1,5 есе,  Алматы, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік  Қазақстан өңірлерінде 1,4 есе,  Қарағандада 1,3 есе, Ақмола, Ақтөбе, Қызылорда облыстарында 1,2 есе ал  Астана қаласында 9%  және Алматыда  3.5%  өскендігі байқалады. Ал, инвестиция  көлемінің төмендеуі Батыс Қазақстан  облылысында 1,2 есе болғандығы  көрсетіледі. 

Осы уақыт  аралығында негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың негізгі көлемінің 25,3%  Қазақстан Респулика аумағында  жүзеге асырылатын басқа мемлекеттердің шаруашылық жүргізуші субьектілері және 61,3% меншік нысандағы кәсіпорындар  игерді.  Ал мемлекеттік сектор 13,4% құрады. Мұнай және табиғи газ өндіруде негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың жалпы көлемнен 33,9%, ал жылжымайтын мүлікпен қызмет көрсетулер 21,1%, көлік және байланысқа 14,8%, өңдеу  өнеркәсібі 10,4% болып табылады.

 

 

 

 

6-сурет. Негізгі капиталға салынатын инвестиция көлемінің экономикалық көрсеткіші

 

	2001	2002	2003	2004	2005
Негізгі капиталға салынатын инвестицияның  жалпы көлемі	943398	1099986	1327864	1530628	2273478
Ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығы;	11986	15972	17612	19428	21508
2. Балық  аулау, балық өсіру;	27	237	280	5	5
3. Өнеркәсіп	550583	587953	630418	694462	716493
4. Қазба байлық өнеркәсібі;	417982	457010	470972	507283	538426
5. Өңдеу өнеркәсібі;	104775	103421	131012	163307	171523
6. Газ және су                электрэнергияларын  бөлу     және өндіру;	27826	27522	28434	23872	25461
7.  Құрлыс;	40738	50366	82025	105424	165425
Жеке тұтыну заттары, тұрмыстық өнімдер, автомобиль жөндеу саудасы;	31590	46845	58790	36560	32546
Қонақ үй және мейремхана;	2006	2953	3869	1811	1058
10. Көлік және байланыс;	104975	120613	163112	152490	153246
11. Қаржылық қызмет	12249	9569	12554	4904	4050
12. Жылжымайтын мүлік           Операциясы, тұтынушы-            ларға  қызмет көрсету             және  аренда;	108669	138640	190997	263187	285425
13. Мемлекеттік басқару;	62756	106458	145959	226521	235265
14. Білім беру;	69140	7976	9156	8716	13546
15. Денсаулық сақтау және            көрсететін  әлеуметтік           қызметтер;	3532	4939	2425	5506	8545
16. Әлеуметтік-каммуналдық           және  тұлғаларға             көрсетілетін  қызметтер	7373	6465	10667	11609	13550

 

Осы уақыт  аралығында негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың негізгі көлемінің 25,3%  Қазақстан Респулика аумағында  жүзеге асырылатын басқа мемлекеттердің шаруашылық жүргізуші субьектілері және 61,3% меншік нысандағы кәсіпорындар  игерді.  Ал мемлекеттік сектор 13,4% құрады. Мұнай және табиғи газ өндіруде негізгі капиталға жұмсалған инвестициялардың

жалпы көлемнен 33,9%, ал жылжымайтын  мүлікпен қызмет көрсетулер 21,1%, көлік  және байланысқа 14,8%, өңдеу өнеркәсібі 10,4% болып табылады.

Шетел инвестицияларының  жалпы республикалық көлемнің қомақты  үлесі Атырауда 67,9%, Қарағандыда 10.2% болғанын көрсетеді.

Негізгі қаражаттарды құру және жетілдіру  үшін жұмсалған шығындарға    байланысты негізгі капиталға салынған 2004 және 2005 жылдардағы  инвестициялар құрамы төменде көрсетілген.

1-диограмма. Технологиялық құрылымының негізгі капиталына салынған инвестиция көлемі, % - бойынша

   2004 жыл   қаңтар-желтоқсан            2004 жыл қаңтар-желтоқсан

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Үйлер мен  ғимараттар құрылысы және күрделі жөндеу бойынша жұмыстар.

Машиналар, жабдықтар, құралдар.

Өзге күрделі  жұмыстар мен шығындар.

 

Минералдық-шикізат  кешенінің жер қойнауын пайдалануға  жұмсалған инвестициялардың көлемі 2005 жылы 9150,2 млн. АҚШ долларын құрады.Олардың 7298,2 млн. АҚШ долларын шетелдік инвестициялар яғни 80 пайызын, ал 1852 млн. АҚШ долларын отандық инвестициялар құрады. Тұтастай алғанда жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестициялар мынадай көрсеткіштермен сипатталады: көмірсутек обьектілері бойынша 79% (7248,8 млн. АҚШ доллар), полиметалдар бойынша 4% (374,7 млн. АҚШ доллар)көмір 4% (364,1 млн. АҚШ доллар),  темір, маганец 4% (335,8 млн. АҚШ доллар), мыс 3% (261,5 млн. АҚШ доллар), алтын 5% (151,1 млн. АҚШ доллар), кең тараған пайдалы қазбалар 1% (94,6 млн. АҚШ доллар), хромиттер

1% (88,5 млн. АҚШ доллар), уран 1% (64 млн.  АҚШ доллар), алюмений 1% (50,9 млн. АҚШ  доллар), жер асты сулары 1% (50,6 млн.  АҚШ доллар), никель калбат бойынша  1% (4,5 млн. АҚШ доллар), пайдалы  қазбалардың басқа түрлері бойынша  1% (61 млн. АҚШ доллар) құрайды.

Жер қойнауын пайдалануға жұмсалған  инвестициялардың өңірлік бөліністегі  ең көп үлесі Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе, Қарағанды және Батыс Қазақстан  облыстарында игерілді. Осы облыстарда ең көп көлемге негізінен шетелдік инвестициялар есебінен қол жеткізді. 2005 жылдың қаңтар-желтоқсанында 2004 жылдың тиісті кезгімен салыстырғанда минаралды-шикізат  кешеніне жұмсалған инстициялар көлемі Жамбыл, Батыс Қазақстан облыстарынан басқа респуликаның барлық өңірлерінде өсті. 2005 жылы гиологиялық барлау жұмыстарының жалпы шығындар қаржыландырудың барлық көздері есебінен 205 млрд. теңгені құрады. Олардың 78 пайызы шетелдік инвестициялар есебінен, 12 пайызы отандық инвестициялар есебінен, ал бір пайызы республикалық бюджет есебінен қаржыландырылды.

Нақты обьектілерде жұмыс істейтіндердің саны 204524 адамды, оның ішінде Қазақстандық мамандар 199821 адамды яғни 97,7% құрады. Қазақстандық мамандарды оқытуға кеткен шығындар 52,3 млн. АҚШ  долларын, әлеуметтік салаға және жергілікті инфрақұрлымды дамытуға кеткен шығындар 138,6млн. АҚШ долларын құрады. Мемлекеттің  бюджетіне түсетін жалпы соманың 79 пайызы мұнай саласының үлесіне  тиесілі. Жалпы Қазақстан Республикасында  жер қойнауын пайдалануға жұмсалған  инвестицияның барлық көлемінің 80%  шетелдік инвестициялар құрайды. 

 

2-диограмма  Серіктес елдердің инвестициялық үрдістегі геогафиялық бағытталуы.

Жалпы, бүгінгі  күн Қазақстанда инвестицияны игеру  қандай күйде? Инвестициялық белсенділіктің төмендеу қарқыны қысқаруда. Республика бойынша 2001 жылдың қаңтар-маусымында негізгі  қаржыдағы инвестиция көлемі 39 млрд. теңгені құрады және 2000 жылдың сәйкес мерзімімен салыстырғанда 5%-ке қысқарды. 2001 жылдың қаңтар-маусымындағы Қазақстан  Республикасындағы негізгі қаржыдағы  инвестициялық құрылымы мынадай  түрде:

• мемлекеттік                                                 23.5%
• жекелік                                                        13.3%
• үлесті (шетел қатысуынсыз)                     22.4%
• үлесті (шетел қатысуынмен)                     33.3%
• шетелдік                                                      7.5%

2001 жылдың  қаңтар-қыркүйегінде Республика  аймағында, барлық түрдегі кәсіпорындар  мен ұйымдардың және тұрғындардың  қатысуымен жалпы көлемі 813,6 мың  шаршы метр тұрғын үй пайдалануға  берілді, 2000 жылдың осы мерзімімен  салыстырғанда 0,1%-ке кем. Оның 95,8 мың шаршы метрі мемлекеттік  кәсіпорындардың қатысуымен іске  асса (2000 жылдың қаңтар-қыркүйегінің  46%-і ), 2000 жылдың сәйкес кезінен  8%-ке артық болған, 717,8 мың шаршы  метр тұрғын үй ауданы мемлекеттік  емес кәсіпорындар есебінен тұрғызылды. Жеке тұрғын үй құрылысын салудағы  жоғары үлес салмақ Алматы, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау  және Оңтүстік Қазақстан обылыстарында  байқалады. Керісінше, тұрғын  үй құрылысының төмендеуі 2000 жылдың  сәйкес мезгілімен салыстырғанда  Атырау, Қарағанды және Солтүстік  Қазақстан облыстарында орын  алды.

Астана қаласындағы  құрлыстың инвестициялық жағдайы  өзгеше қалыптасып отыр. 2001 жылдың тоғыз  айында барлық меншік түріндегі кәсіпорындар мен ұйымдардың қатысуымен 15,2 млрд. теңге негізгі қаржы инвестициясы игерілді, бұл республика бойынша  жалпы көлемнің 19%-і. 2000 жылдың қыркүйегінен бергі кезеңде 10,7 есе үлкен қаржы  инвестицияланған. Қаланың негізгі  қаржыдағы инвестиция көлемінің  негізгі үлесін құрайтын шығындар:

• тұрғын үй құрылысы                                      41%
• құрылыс материалдары саласы                      12%
• транспорт                                                           9%

Қаланың қаржы  органының негізгі көзі – бюджеттен  тыс “Жаңа Астана” қорының  қаржысы. Ол жалпы көлемнің 40%-ке жуығын құраса, 7,2%-і бюджеттік қаржы, ал қалғаны шетел инвесторларының  қаржысымен іске асырылуда.

Қазақстан Республикасындағы  инвестициялық ахуал әлі де күрделі  қалпын сақтауда. Оны шешу асығыстықты  талап етпейді, бірақ “ұзын арқан, кең тұсау” еліміз экономикасында күтпеген кедергілердің пайда болуына  әкеліп соғады.

Мемлекетіміздің халықаралық бәсекелестік қабілеті ел экономикасына тартылған шетел  фирмаларының инвестициясы мен оның табиғи байлықты игерудегі орнын  анықтайды. Мұнан шығар қорытынды: жаңа инвестициялардың тартылуы, яғни Қазақстан болашағы ондағы инвесторлар  тұтынуының қанағаттану дәрежесіне тәуеді.    2005 жылғы қаңтар-желтоқсанда қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы бағалау көлемі 2273,4 млрд. теңгені құрады, оның 97 пайызы негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларға келеді, яғни 2205,2 млрд. теңгені құрайды. Бұл 2004 жылғы тиіскі кезеңдегіден 1,2 есе көп. 2005 жылғы қаңтар-желтоқсандағы инвестицияның өсуі өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда Республиканың 15 өңірінде байқалады. Мұның өзінде еңкөп өсуі Сқлтүстік Қазақстан мен Атырауда 1,5 есе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік  Қазақстан өңірлерінде 1,4 есе, Қарағандада 1,3 есе, Ақмола, Ақтөбе, Қызылорда облыстарында 1,2 есе ал Астана қаласында 9%  және Алматыда  3.5%  өскендігі байқалады. Ал, инвестиция көлемінің төмендеуі Батыс Қазақстан облылысында 1,2 есе болғандығы көрсетіледі.

 

7-сурет.  Негізгі капиталға салынатын инвестиция көлемінің экономикалық көрсеткіші

 

	2001	2002	2003	2004	2005
Негізгі капиталға салынатын инвестицияның  жалпы көлемі	943398	1099986	1327864	1530628	2273478
Ауыл шаруашылығы, аңшылық және орман шаруашылығы;	11986	15972	17612	19428	21508
2. Балық  аулау, балық өсіру;	27	237	280	5	5
3. Өнеркәсіп	550583	587953	630418	694462	716493
4. Қазба байлық өнеркәсібі;	417982	457010	470972	507283	538426
5. Өңдеу өнеркәсібі;	104775	103421	131012	163307	171523
6. Газ және су                электрэнергияларын  бөлу     және өндіру;	27826	27522	28434	23872	25461
7.  Құрлыс;	40738	50366	82025	105424	165425
Жеке тұтыну заттары, тұрмыстық өнімдер, автомобиль жөндеу саудасы;	31590	46845	58790	36560	32546
Қонақ үй және мейремхана;	2006	2953	3869	1811	1058
10. Көлік және байланыс;	104975	120613	163112	152490	153246
11. Қаржылық қызмет	12249	9569	12554	4904	4050
12. Жылжымайтын мүлік           Операциясы, тұтынушы-            ларға  қызмет көрсету             және  аренда;	108669	138640	190997	263187	285425
13. Мемлекеттік басқару;	62756	106458	145959	226521	235265
14. Білім беру;	69140	7976	9156	8716	13546
15. Денсаулық сақтау және            көрсететін  әлеуметтік           қызметтер;	3532	4939	2425	5506	8545
16. Әлеуметтік-каммуналдық           және  тұлғаларға             көрсетілетін  қызметтер	7373	6465	10667	11609	13550

 

Осы уақыт  аралығында негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың негізгі көлемінің 25,3%  Қазақстан Респулика аумағында  жүзеге асырылатын басқа мемлекеттердің шаруашылық жүргізуші субьектілері және 61,3% меншік нысандағы кәсіпорындар  игерді.  Ал мемлекеттік сектор 13,4% құрады. Мұнай және табиғи газ өндіруде негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың жалпы көлемнен 33,9%, ал жылжымайтын мүлікпен қызмет көрсетулер 21,1%, көлік және байланысқа 14,8%, өңдеу  өнеркәсібі 10,4% болып табылады.

Шетел инвестицияларының  жалпы республикалық көлемнің қомақты  үлесі Атырауда 67,9%, Қарағандыда 10.2% болғанын көрсетеді.

Негізгі қаражаттарды құру және жетілдіру үшін жұмсалған  шығындарға байланысты негізгі капиталға  салынған 2004 және 2005 жылдардағы  инвестициялар  құрамы төменде көрсетілген. 
Минералдық-шикізат кешенінің жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестициялардың көлемі 2005 жылы 9150,2 млн. АҚШ долларын құрады. Олардың 7298,2 млн. АҚШ долларын шетелдік инвестициялар яғни 80 пайызын, ал 1852 млн. АҚШ долларын отандық инвестициялар құрады. Тұтастай алғанда жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестициялар мынадай көрсеткіштермен сипатталады: көмірсутек обьектілері бойынша 79% (7248,8 млн. АҚШ доллар), полиметалдар бойынша 4% (374,7 млн. АҚШ доллар)көмір 4% (364,1 млн. АҚШ доллар),  темір, маганец 4% (335,8 млн. АҚШ доллар), мыс 3% (261,5 млн. АҚШ доллар), алтын 5% (151,1 млн. АҚШ доллар), кең тараған пайдалы қазбалар 1% (94,6 млн. АҚШ доллар), хромиттер 1% (88,5 млн. АҚШ доллар), уран 1% (64 млн. АҚШ доллар), алюмений 1% (50,9 млн. АҚШ доллар), жер асты сулары 1% (50,6 млн. АҚШ доллар), никель калбат бойынша 1% (4,5 млн. АҚШ доллар), пайдалы қазбалардың басқа түрлері бойынша 1% (61 млн. АҚШ доллар) құрайды.

Жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестициялардың өңірлік бөліністегі ең көп үлесі  Атырау, Маңғыстау, Ақтөбе, Қарағанды  және Батыс Қазақстан облыстарында игерілді. Осы облыстарда ең көп  көлемге негізінен шетелдік инвестициялар  есебінен қол жеткізді. 2005 жылдың қаңтар-желтоқсанында 2004 жылдың тиісті кезгімен салыстырғанда  минаралды-шикізат кешеніне жұмсалған  инвестициялар көлемі Жамбыл, Батыс  Қазақстан облыстарынан басқа респуликаның барлық өңірлерінде өсті. 2005 жылы гиологиялық  барлау жұмыстарының жалпы шығындар қаржыландырудың барлық көздері  есебінен 205 млрд. теңгені құрады. Олардың 78 пайызы шетелдік инвестициялар есебінен, 12 пайызы отандық инвестициялар  есебінен, ал бір пайызы республикалық  бюджет есебінен қаржыландырылды.

Нақты обьектілерде жұмыс істейтіндердің саны 204524 адамды, оның ішінде Қазақстандық мамандар 199821 адамды яғни 97,7% құрады. Қазақстандық мамандарды оқытуға кеткен шығындар 52,3 млн. АҚШ  долларын, әлеуметтік салаға және жергілікті инфрақұрлымды дамытуға кеткен шығындар 138,6млн. АҚШ долларын құрады. Мемлекеттің  бюджетіне түсетін жалпы соманың 79 пайызы мұнай саласының үлесіне  тиесілі. Жалпы Қазақстан Республикасында жер қойнауын пайдалануға жұмсалған инвестицияның барлық көлемінің 80%  шетелдік инвестициялар құрайды.