Шетел инвестицияларын тартудың теоретикалық және методикалық негіздері

   Шетелдік  инвестиция туралы бірегей пікірдің  болмағанын ескере отырып инвестицияның  қарым-қатынаста әртүрлі жақтар  өзара келісімге қол қойып  бекіту кезінде әртүрлі инвестицияға жататыны туралы анықтап алады.

Дүние-жүзінде қолданып жүрген заңдарға сәйкес инвестицияға кең көлемдегі сөз түсінігі ретінде материалдық инвестиция және басқа да құнды заттардың табыс табу үшін ақыл-ой еңбегін қосқанда кәсіпкерлік және басқа да құралдармен қызмет түрлері жатады. Біздің ойымызша инвестицияны анықтауды оның мәнінің сипаттамасы ғана емес сонымен қатар оның бағытының мақсатында қарастыру керек.

   Сонымен  инвестицияға мыналар жатады: ақшалай қаржылар, мақсатты банктар салымдар, пайлар, акция, облигация және басқа да бағалы қағаздар қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер, технологиялар, машиналық тауар белгілері, пайдалануға, табиғат байлықтарына, бағалы ой еңбегіне, авторлық құқыққа т.б.

Инвестициялар ЖҰӨ-нің ең маңызды және ең өзгермелі  компоненттерінің бірі болып табылады. Қашанда болмасын құлдырау кезінде  тауарлар мен қызметтерге деге шығын  қысқарады, бұл қысқарудың үлкен  бөлігі инвестициялық шығындар көлемінің  құлдырауына қатысты.

Инвестициялық шығындардың үш типі ерекшеленеді:

Кәсіпорынның  негізгі қорларына инвестициялар  болып – кәсіпорындардың өздерінің  өндірістік қызметтеріне пайдаланулары  үшін алған ғимарат, құрылыс және құрал-жабдықтары саналады.

Тұрғын үйлер  құрылысы инвестициялары – тұру үшін алынған үйге, сондай-ақ жалға беру үшін алынған үйлерге шыққан шығындарды қамтиды.

Сақтық қор  инвестициясы – фирмалардың сақтауға қалдырған тауарларын, оның ішінде шикізаттар мен материалдарды, бітпеген өндіріс пен дайын өнімді қамтиды.

Сондай-ақ практикада инвестиция деп капиталдың екі бағытта  пайдалануын айту қабылданған:

Нақтылы инвестиция – материалдық активтерге қаржы  жұмсау;

Қаржылық  инвестиция – құнды қағаздарға қаржы  жұмсау.

Инвестицияның бірыңғай анықтамасының жоқтығынан бүгінгі күні көптеген инвесторлар  қорлық көруде, мұның өзінде нақты  қаржылық тұрғыда зардап шегүде. Әртүрлі  ой-толғамдарға жол бермейтіндей «инвестицияның» базалық анықтамасы жасалынса, ода Қазақстандық заңнаманың барлық салаларында және инвестициялық  барлық қызыметтің қатысушыларына бұл  нормативтік актінің реттеуші болуына  жағдай тур еді.

Белгілі болып  отырғандай кәсіпкерлік инвестициялаудың екі негізгі формасы айқындалуда: тікелей инвестициялар және портфельді инвестициялар.

Тікелей инвестиция – тікелей өндірістік кәсіпорындарңа жасалынған инвестициялауды сипаттайды.

Портфельдік инвестиция – пайда табу үшін инвестордың  кәсіпорындардан акция, облигация, басқадай құнды қағаздарын сатып  алуларын білдіреді. Олар халық қаржысын қайта бөлуде айтарлықтай маңызды  рөл атқарады. Инвестициялық қорға  адамдар пайда алу үмітімен ақша слады. Нарықтық экономикасы дамыған  елдерде капиталдың ішкі құйылысында  тікелей секілді, портфельдік инвестициялар  да белсенді түрде қатысады. Бұл, сонымен  бірге, эканомика ресурстарындағы  негізгі массаның Қазақстанның материалдық  өндіріс аясынан қаржылық аясына көшүдің спецификалық жағдайы –  отандық инвестициялық қордың мәртебесі  туралы ойға қалдырады.

Инвесторлар стартегиялық және портфельдік болып  бөлінеді. 50 пайыз плюс бір акциясы  бар стратегиялық инвестор қожайын  боламын деп үміттенеді. Барлық үміт стратегиялық инвесторда, себебі ол мүдделі, қаржыны салған да және ол қауіп-қатерді  азайтуға тырысады, мемлекет де оған сенім  артады. Портфельдік инвестордың  үміттерге стратегиялық инвесторда болады. Порфельдік инвестор үшін акция  – пайданы бөлісуге қатысудың  мүмкіндігі болып табылады. Осыған байланысты мемлекет стартегиялық инвесторға тәуелсіз немесе соның атына өз акция  пакетін бере алады.

Портфельдік инвесторға – инвестициялық қорларға – 51 пайыз жұмыскерлерге он пайыз, қалғаны стратегиялық инвесторларға. Портфельдік инвестицияны дамыту үшін жарнамалық немесе ашықтық, өтімділік  және жергілікті органдарға: банктерге, заңдарға деген сенім қажет, сондай-ақ ашықтық – ақпараттар инвесторларға  дер кезінде жетіп отырылулары  тиіс. Нарықтық ақпарат және компаниялардағя  кәсіпорындардың есеп берушлуктері өте сенімді болуы тиіс.

 Инвестициялық қызметте маңызды орынды инвестор алады. Инвестор бұл өзінің ақша қаржысын, мүліқтің және ой еңбегіндегі құндылықтарды инвестициялық жобаға және оны мақсатты пайдалануды қамтамасыз ететін заңды және жеке тұлға 

   Инвестор  болып:

• мемлекеттік және белгілі аумақтың мүліктерге немесе мүліктің құқыққа ие мекемелер;
• азаматтар, соның ішінде шетелдік тұлғалар;
• кәсіпорын, кәсіпкерлік бірлестік және басқа заңды тұлғалар, оның ішінде шетелдік заңды тұлғалар, мемлекеттік және халықаралық ұйымдар;

Инвестициялық процестің екінші қатысушысы болып тапсырыс беруші есептеледі. Тапсырыс беруші инвесторлар және инвестициялық жобаны үш есе асыруға инвесторлармен куәландырылған рұқсат берген кез келген заңды және қабілетті тұлға бола алады. Бұл жағдайда тапсырыс беруші егер басқадай мәселелер олар - арасында шартты қаралмаса инвестициялық жобаның басқа кәсіпкерлік және басқа қатысушылар ісіне араласуына болмайды.

   Егер  тапсырыс беруші инвестор болмаса  инвестиция мен мүліктерді иемдену,  пайдалану, басқару үлесі құқығын  шартты көрсетілген кезең күші  бар заң көлемінде бөлісіп  қолданады. 

   Инвестициялық  процеске үшінші қатысушылар - бұлар инвестициялық қызметтің обьектілерін пайдаланушылар. Олар инвестиция қызмет обьектерін пайдаланушы инвестролармен қатар басқа жеке заңды тұлғалар, мемлекеттік және жергілікті мекемелер, шетелдік мемлекет, халықаралық ұйымлар болады.

   Инвестициялық  қызметтің субьектілері (адамдар және әлеуметтік топ) инвестициялық қызметке қатысушылардың екі немесе одан да көп қызметтерін үйлестіріп атқаруға құқы бар.

   Инвестициялық  қызметтің обьектілері: барлық  салалар мен халық шаруашылығы  көлеміндегі жаңадан және жетілдірілген  негізгі қорлар мен айналмалы  қаржылар, бағалы қағаздар, мақсатты  ақша салымдары, ғылыми-техникалық  өнімдер, меншікті басқа обьектілері, сонымен қатар мүліктің құқық пен интеллектуалды меншік құқығы, яғни заңмен тиым салынбаған қызметтің барлық түрі есептеледі.

   Нақтылап  қарағанды экологиялық санитарлы  және де басқа заңмен бекітілген  талаптарға сәйкес келмейтін  обьектілерді инвестициялауға тиым салынады. Басқаша айтқанда азаматтар мен заңды тұлғаларға мемлекетке зиян келтіруге тиым салынады.

   Біздің  ойымызша инвестициялық қызмет  мынадай негізгі принциптерге  сәйкес жүзеге асырылуы тиіс.

• өмірде қолданылып жатқан заңға қайша келмейтін инвестициялық қызметке заңды тұлғалар мен азаматтар, қоғамдық ұйымдардың басқармалары мен мемлекеттік билік мекемелері кедергі жасап араласпауы керек;
• инвестициялаудың өз еркімен болуы;
• меншік және қызмет түрлеріне қарамастан;
• инвестициялық қызметке қатысушылардың тең құқығы;
• инвестициялық қорғалуы;
• инвестициялық қызметті жүзеге асыру жолдарын еркін заңдауға;
• инвестициялық қызметті жүзеге асырудағы азаматтар мүддесі мен құқығын бұзбай сақтау.

   Инвестициялық  қызмет оның бағытты қаржылық  сипат алуы мүмкін. Бұндай жағдайды  қаржылық инвестиция алушыға  облигацияға және басқа құнды  қағаздармен қатар банктік дипозиттерге (сақтауға салынған ақша қоры) салынған түрінде жүзеге асырылады.

   Инвестициялық  қызмет инвестор арқылы жүзеге  асырылады. Инвестор обьектерін, бағыттарын, инвестициялық көлемі  мен тиімділігін өз еркімен  алынады. Сонымен қатар инвестицияны  жүзеге асыруда өзіне қажетті,  қабілетті, заңды тұлғаларды шартты  немесе көбіне конкурсты әдіспен  қызметке алуға құқығы бар.  Инвестордың инвестицияға өкілдігі  мен тың нәтижесін шарт арқылы  жеке заңды тұлғаға және де  мемлекеттік және жергілікті мекемелерге заңды белгіленген тәртіп бойынша бере алады.

   Инвестор  инвестиция обьектерін және нәтижесін  иемденуге, пайдалануға және басқаруға  құқығы бар. Сонымен қатар сауда  қызметтерін жүргізуге әртүрлі   кәсіпорындарға қайта және қосымша  капитал салуға, бағалы қағаздар  және капитал қосудың басқа түрлеріне яғни Қазақстан Республикасы территориясында алынған табысқа құқығы бар.

   Инвестициялық  қызметтер субьектілері арасындағы  қатынас олардың өздері арасындағы  жасалған шарт бойынша анықталады. Шарт инвестициялық қызметтегі  субьектілер арасындағы өндірістік-шаруашылық  және басқа қызметтерді реттейтін  ең басты құжат болып саналады. Бұл жерде мемлекеттік мекемелердің  араласуына жол бермейді. Шарт  өз қызметін инвестициялық қызметтің  бүкіл мерзімінде күшін жоймайды. Егер шартты жасасып болғаннан  кейін серіктестер жағдайын нашарлататын  заң тәртібінде өзгерістер пайда  болған жағдайда шартты өзгертуге  болады.

   Жоғары  да айтылғандай инвестицияны  Қазақстан экономикасына пайдалану  обьективті өте қажет процесс.  Бұл процесті мемлекеттік реттеу  – субьектілерді ынталандыруды  көздейді.                                                      

Бiздiң пiкiрiмiзше  инвестицияға ағымдағы шығындар жатпайды, сондай –ақ инвестиция түсінігі капитал  салымы түсінігінен едәуiр кеңiрек  өйткенi олар негiзгi капиталды қайта  өндiруге кететін шығындар, ал инвестициялар - бұл материалдық активтерге тiкелей  салым және портфельдiк инвестициялар  жә не материалдық емес активтерге инвестициялар. Инвестициялау процесiн  сызба түрiнде керсетуге болады (1 сурет).

 Инвестицияның бірыңғай анықтамасының жоқтығынан бүгінгі күні көптеген инвесторлар қорлық көруде, мұның өзінде нақты қаржылық тұрғыда зардап шегүде. Әртүрлі ой-толғамдарға жол бермейтіндей «инвестицияның» базалық анықтамасы жасалынса, ода Қазақстандық заңнаманың барлық салаларында және инвестициялық барлық қызыметтің қатысушыларына бұл нормативтік актінің реттеуші болуына жағдай тур еді.

Белгілі болып отырғандай кәсіпкерлік  инвестициялаудың екі негізгі формасы  айқындалуда: тікелей инвестициялар  және портфельді инвестициялар.

Тікелей инвестиция – тікелей өндірістік кәсіпорындарңа жасалынған инвестициялауды  сипаттайды.

Портфельдік инвестиция – пайда  табу үшін инвестордың кәсіпорындардан  акция, облигация, басқадай құнды қағаздарын сатып алуларын білдіреді. Олар халық  қаржысын қайта бөлуде айтарлықтай  маңызды рөл атқарады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде капиталдың ішкі құйылысында тікелей секілді, портфельдік инвестициялар да белсенді түрде қатысады. 

 

 

1-Сурет. Инвестициялау сызбасы.

Инвестиц иялау түрлері	Материалдық активтерге инвестициялар		Қаржылық активтерге инвестиция- лар	Материялдық емес активтерге инвестицилар
Инвестициялау обьекті лері	Негізгі өндірістік және өндірісітік  емес қорлар, материялдық запастар		Акция лар,мемлекеттік және корпоративтік  облигаци лар, басқа құнды қағаздар	Патенттер, лицензиялар, сауда белгілері, ғылыми техникалық өнім және т.б.		Білім беру денсаулық сақтау және т.б.
Инвести цияның айналу саласы	Экономиканың нақты секторы		Қаржы-банктік сала	Инновация лық сала		Әлеуметтік сала
Инвести цияның айналу мақсаты	Жаңа материалдық актив терді құру	Шығу шы материа лдық актив терді толық тыру	Материал дық активтер дің тиімділі гін көтеру мен жаңарту	Бос қаржы құрал дары ның инвес тиция ға айнал уы	Матер иалдық актив тердің сапасы мен бәсеке лес тігін ғылыми техника лық деңгейін көтеру	Өмір сүру сапасын, білім беру деңгейін, квалифика циясын  көтеру, ұлт денсаулығын  жақсарту қоршаған орта сапасын және т.б.
Инвести циялау дың соңғы мақсаты	Материалдық емес сипаттағы материал байлықтың және қоғамдық құндылықтардың өсуі

 

 

Инвестициялаудың соңғы  мақсаты болып материалдың байлықты құру және ұлғайту, сонымен қатap қоғамдық құндылықтарды максималдау, инвестициялау  процесi қазiргi экономикалық әдбиеттердегi инвестициялау терминi сияқты классикалық  анықтамасы әр турлi пайымдалады.