Шетел инвестицияларын тартудың теоретикалық және методикалық негіздері

Физикалық активтерге өндiрiстiк  ғимараттар және құралдар, және де басқа  да машиналардың түрлерi жабдықтар  және тағы сол сияқтылар болса.

Ақшалай активтерге жеке және заңды тұлғалардың ақшалай сомаларын  алуға құқықтар. Бұл банктегi депозиттер, облигациялар, акциялар, несиелер, қарыз-қаражаттар, кепiл тағы басқалары жатады.

Материалды емес активтерге фирманын, қайта oқыту бағдарламасын  жүргiзу нәтижеciнде алынған немесе өнеркәсiптiк меншiк құқығын беру лицензиясын алу, патент, тиiмдi модельдерге  және өнеркәсiптік үлгілерiне куәлiгi, өндiрiстік технология және өнімгe сертификат және жердi қолдану құқығығын беретiн  құндылықтар түсiндiрiледi.

Барлық инвестиция типтерi фирманың  дамуына және қабiлетілiгiне көп маңыздылық бередi.  Инвестицияны нақты активтерге дайындау және

инвестицияның қандай түріне жататыны, олардың көмегімен мәселелердi шешуге болатынын анықтауға мүмкiндiк  бередi. Байланысты инвестицияны келесi негізгі топтарға бөлуге болады:

1. Тиiмдiлiгі жоғары инвестициялар. Олардың мақсаты - құралдарды ауыстыруда, персоналдарды оқытуда немесе өндiрiстік күштердi . өндiрiске қолайлы аймақтарда ауыстыруға фирманың шығындарын төмендету болады.
2. Өндiрiстің, ұлғаюына  инвестициялар. Бұл инвестициялау бұрын

қалыптасқан нарықтағы өндipіс шеңберiнде тауарлардың шығарылуын ұлғайту мaқcaтында жүргiзiледi.

       3.    Жаңа  инвестицияларды  құру  үшiн  инвестиция. Мұндай инвестицияның түрі бұрын өндiрiлген тауарларды жаңадан өңдеп немесе жаңа тауарларды жасап шығаратын кәсiпорындарды құруна себепшi болады.

4. Мемлекеттiк басқару органдарының талаптарын қанағаттандыру мaқcттындағы инвестициялар. Бұл инвестицияның мaқcaты, егер кәсiпорын экологиялық стандарттар, өнiмнiң қауiпсiздiгi немесе басқадай ic-әрекет шараларын жетiлген менеджмент арқылы қамтамасыз ете алмауында үкiметтің талаптарын қанағаттандыру кезiнде орын алады. Мұндай инвестиция классификациясын өндiру тәуекелдiлiгiн әp түрлi деңгейiне байланысты. Тәжiрибеде инвестицияның мәртебесiн анықтау, бағалау үшiн әр түрлi әдicтep немесе критерийлер қолданылады.

Бұл әрбiр инвестор үшiн  жалпы қаржылық есеп негiзiне бiркелкi емес болашақ және игiлiктердiң принципiне сүйенгенi көpiнic бередi. Яғни, әрбiр инвесторға табыс көлемi ғана емес, сонымен қатар  уақыт мерзiмi қызықтырады. Инвестицияның  жалпы типiн айтып өттiк, соның  бiрi қарыз-қаражаттар. 
4-сурет. Инвестиция типтерiн және тәуелдiлiк деңгейiнiң арасындағы тәуелдiлiктi келесi сызба түрiнде көруге болады.

 

1 тип	2 тип	3 тип	4 тип
Тиімділігі жоғары инвестициялар	Өндірістің ұлғаюына жұмсалатын инвестициялар	Жаңа инвестицияларды құру үшін  инвестиция	Мемлекеттік басқару орандарының  талаптарын қанағаттандыру мақсатындағы инвестициялар

 

Қарыз- қapажат дегенiмiз –  ерешек мiндеттемелер.

А) меншiктi капитал;

Б) тартылған қарыз. Оның өзi ұзақ мерзiмдi және қысқа мерзiмдi болып бөлiнедi.

Ұзақ мерзiмдi деген кәсiпорынның пайдалану мерзiмi бiр жылдан жоғары уақытқа дейiн. Алған қаржылық мiндеттемелердiң барлық түpi:

1) банктен алған ұзақ мерзiмдi несие;

2) сырттан тартылған қаржы көздерi инвестиция, мемлекеттiң қаржысынан алған несие;

3) қайтару мерзiмi өткен, өтпеген.

Қысқа мерзiмдi кәсiпорынның қайтару мерзiмi бiр жылға дейiн алған қарыз түрлерi:

1) банктен алған несие;

2) басқадай қысқа мерзiмдi қарыздар.

Қарыз-қарpажаттар төменгiдей белгiлермен анықталады:

1. Қарыз-қаражаттарын пайдалану мерзiмiне қарай:
2. а) негiзгi қорлармен қамтамасыз ету мақсатында;
3. б) айналым активтерiн толықтыру мақcaтында;
4. в) т.б. шаруашылық және әлеуметтiк қажеттiлiктердi қанағаттандыру мaқcaтында;
5. Тарту көздерiне байланысты: а) сыртқы көздер; б) iшкi көздер;
6. Тарту мерзiмiне байланысты: а) ұзақ мерзiмдi; б) қысқа мерзiмдi;
7. Тарту, қолдану түрлерiне байланысты: а) ақшалай түрде; б) жабдықтау тасымалдау құралдары peтiндe алынатын қаражаттар

(лизинг); в) материалық  және материалдық емес (ноу-хау), лицензия, патент, т.б. 

5. Қaмтамасыз етiлуiне байланысты: а) қaмтамасыз етiлген; б)қамтамасыз етiлмеген; в) кепiлдемемен қамтамасыз ету; г) заттай қaмтамасыз етiлген.

Кәсiпорынның жалпы қаржылық стратегиясын бөлу ретiнде әp түрлi пайда болу кездерiмен оларды тарту жағдайымен тиiмдi пайдалану, өткен кезендегi тартылған қаржылық талдау, алдағы жобаға, тартылатын, пайдаланатын қаржы -қаражаттарының мақсатын анықтау.

Қарыз-қаражаттарын тарту ушiн ecкepeтiн жағдайлар мыналар:

1. Касiпорынның жалпы капиталдық рентабельдiлiгi әрқашанда онын, қарызға тapтқaн қаражаттарының шығынынан жоғары болуы керек;
2. Кәсiпорынның меншiктi және қарыз капиталы арасындағы тиiмдi арасалмағын қалыптастыру керек. Егер қарыз капиталының үлес салмағы меншiктi капиталдан артық болса, кәciпорынның өзiнің қаржылық тәуелсiздiгiн жоғалтады немесе тәуелсiздiкке мәжбүр болады.

Залпы толық ғылыми- техникалық өндiрiс циклiмен, сонымен қoca элементтердi: ғылыми iзденiстердi, жобалаушы-жинақтаушы жұмыстарды, жаңа өндipicтi ұйымдастыруға немесе жаңа өнiмдi шығаруға және т.т. инвестициялауға болады.

Инвестициялау объектiлердi келесiлер бойынша ажыратуға болады: масштабты жобалар (кiшi жобалар мен мегажобалар); бағытталған жобалар  (коммерциялық, әлеуметтiк, мемлекеттiк қызығушылармен байланысты және т.т.);

Инвестициялық циклдiк мазмұны мен сипаты (өмip сүру циклiнің барлық сатылары немесе олардың жекелеген сатылары);

Мемлекеттiк араласу сипаты мен мазмұны (мемлекеттiк капитал салымдары, акция пакетi, салық жеңiлдiктерi, кепiл, басқадай формалары);

Салынған құралдардың өтiмдiлiк негiзi және деңгейi;

Кiшi жобалар масштабы бойынша үлкен емес, қapапайым және шектелген көлемде. Американдық тәжiрибеде капитал салымдар 10-15 млн. Долларды құрайды, еңбекақы шығындары 40-50 мың адам-сағатын құрайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2-бөлім. Қазақстан  Республикасының инвестициялық  тартымдылығы және оның перспективасы

 

2.1 Еліміздің инвестициялық қал-ахуалы, мәселелері, және оларды шешу  жолдары.

 

Қазақстан экономикасына  салынған инвестициялар көлемі 1993-2000ж. арасында 12 млрд. дол. асып түсті. Тек 1999ж. Қазақстанға 1,5 млрд. дол. көлемінде инвестициялар тартылса, ал 2000ж. республикаға салынған инвестициялар 2,7 млрд. дол. көрсеткішіне жетті.Қазақстанға салынған инвестициялар көлемі бойынша жетекші орындарды АҚШ (36%), Ұлыбритания (17%), және Италия (13%), иеленді.2001ж. қазақстан 60-70 млрд. дол. сомасында инвестициялар күтті.Қазір еліміз инвестициялар бағытын мұнай және кен өндіруден машина жасау, өңдеуші салалар транспорттық және әлеуметтік құрлымдарға бұруда.

Түрлі салықтық және кедендік жеңілдіктерге мүмкіндік  беретін Қазақстан экономикасының басымдылық секторларына: өндірістік инфрақұрлым, өңдеуші өнеркәсіп, Астана қаласының обьектері, тұрғын үй, әлеуметтік сфера объекттері, туризм және ауыл шаруашылығы жатады.

Инвесторларға экономикалық жігер беруге бағытталған 1997ж. “Тіке инвестицияларды мемлекеттік  қолдау туралы” Заңның қабылдануынан  кейін Қазақстан экономикасының басылымдық секторларында инвестициялық  жұмыспен айналысушы инвесторларға  салықтық және кедендік жеңілдіктер  беру туралы 233 контрактке, оның ішінде 2000ж. 77 контрактке қол қойылды.

2001ж. еркін  нарықтық экономика қағидаларын  бекітіп, барлық шаруашылық субьектеріне  жағымды шарттар қалыптастыратын жаңа салық кодекс қабылданды. 2001 жылдың 1 шілдесінен бастап қосымша құн салығы 20 дан 16% және әлеуметтік салық 26% дан 21% төмендетілді.

Қазақстанда шетел компанияларының жетекшілері  және өкілдердің кіріп-шығу мәселелерін  жеңілдету мақсатымен арнайы “инвесторлық виза” беру практикасы енгізілді. Мұндай визалардың иегерлері ішкі істер  органдарында тіркелмей, құжаттық және кедендік бақылауды жеңілдікпен  өтеді.

Қазақстанда инвесторлардың жұмысына жағымды әсер ететін бірқатар саяси факторлар  баршылық: саяси және әлеуметтік тұрақтылықтың  сақталуы және дамуы, шетедік инвесторлар  үшін ұлттық режимнің қамтамасыз етілуі яғни пайданы репатриациялау құқығы берілген.

Үкімет нарықтық бәсекені әкімшілік араласпау арқылы қамтамасыз ететін оңтайлы макроэкономикалық  саясатты жалағастыруда.

Инвестициялық климатты жақсарту, жаңа инвестицияларды  тарту және оларды дамытуға мемлекеттік  қолдау жүйесін күшейту Қазақстан  саясатының басымдылық бағыты болып  табылады.

        2002ж. Қазақстанға 2001ж. Инвестициялары  көлемінен 1 млрд. дол. жоғары 4,5 млрд. дол. болды. Бұл ақпаратты 27 қыркүйекте мәжілісте экономика  және сауда министрі Жақсылық  Күлекеев хабарлады.    

 

 

5-сурет. 1993-99ж. қазақстан Республикасына елдер бойынша тіке шетел инвестициялардың салынуы %

 

Мемлекеттер	1993-1997	1998-2001	2002-2004
Бельгия	2,0	1,2	0,6
Британдық Виргин Аралдары	2,2	0,4	1,8
Ұлыбритания	14,5	7,0	9,0
Германия	1,6	5,6	0,8
Нидерланд	0,1	2,2	7,0
Италия	0,6	0,1	2,8
Қытай	4,9	7,0	2,8
АҚШ	28,4	32,4	52,0
Түркия	5,3	7,2	1,9
Франция	1,6	0,0	0,4
Оңтүстік  Карея	21,4	2,6	1,6
Жақын шетел Елдері	0,3	0,6	3,1
Барлығы	100	100	100

 

Министрдің  айтуынша 2002 ж. agip КСО – 1,5 млрд. дол., ТШО – 850 млн. дол. Қарашығанақта  жұмыс істейтін ұйымдар 1 млрд. дол. инвестициялады. Ж. Кулекеев “2003 ж. шетелдік тіке инвестициялар көлемі 5 млрд. дол  – дан кем болмайды”. “Біздің  негізгі мақсатымыз барлық инвестициялардың көп бөлігін импорт ауыстыру бағдарламасын  қарастырудамыз” деп тұжырымдады. Ж. Кулекевтің ақпараты бойынша 2003 ж. бастапқы 7 айында отандық тауар өндірушілер  импортты алмастыру бағдарламасы бойынша 50 млн. дол. сомасында тауар сатып, қызмет көрсетті.

Қазақстан ТМД  елдері арасында инвестициялық белсенділікке қатысу бойынша екінші орынды иеленді. Инвестициялар салымы бойынша ТМД елдерінің тізімі тиөмендегідей. Ресей – 9,201 млрд. дол., Қазақстан – 5,729 млрд. дол., Әзербайжан – 3,233 млрд. дол., Украина – 2,696 млрд. дол., Түркіменстан – 762 млн. дол., Грузия – 512 млн. дол., Өзбкестан - млн. дол., Беларусь – 346 млн. дол., Молдова – 342 млн. дол., Қырғызстан – 309 млн. дол., Армения – 265 млн. дол., Тіжікстан – 87 млн. дол.

1993-2000 ж.ж.  арасында Қазақстан экономикасына  салынған инвестициялардың жиынтық  сомасы 12 млрд. дол-дан асты. Қазақстан  экономикасына салынған инвестициялар  көлемінен жетекші орындарды  Жапония және Корея иеленеді.

Бұл екі мемлекет үлесіне барлық инвестициялардың 55%, Батыс Европа  елдеріне 30%, АҚШ  үлесіне – 11,1%. Инвестициялардың жартысынан астамы қара және түсті металургияға және ширегі мұнайгаз саласына бағытталады.

1633,2 млн.  дол. сомадағы 1999 ж. инвестициялар  берілген бағыттарда қолданылады:  жабдықтарды сатып алу – 153 млн. дол., техникалық жабдықтау,  реконструкция - 83 млн. дол., айналыстағы  құралдарды толықтыру – 395,3 млн.  дол., геологиялық барлау жұмыстары  – 75,6 млн. дол., басқалары –  727,8 млн. дол., жарғылық фондарға  төлемдер – 108 млн. дол., бюджетке  төлемдер – 97,7 млн. дол. «Басқалар»  бағыты туралы ресми статисикалық  ақпарат бермейді.

Келешекте инвестицияларды  тарту жетекшілігі түбегейлі өзгерді. 2004 жылы елімізге бағытталған инвестициялар көлемі 2,7 млрд. дол. болды.

Қазақстан экономикасына  салынған  инвестициялар бойынша  жетекші орындарды  АҚШ (36%), Ұлыбритания (17%), және Италия (13%), иеленді.

Салықтық  және кедендік жеңілдіктер берілетін  Қазақстан экономикасының секторларына: өндірістік инфрақұрлым, өңдеуші өнеркәсіп, Астана қаласының обьектері, тұрғын үй, әлеуметтік сфера объекттері, туризм және ауыл шаруашылығы жатады. Қазақстан  Республикасында басқада мемлекеттермен бірдей салынған капиталдың негізін  инвестициялардың   83,9 % тіке инвестициялар  түрінде болады. Олар негізінен қара және түсті металлургия, мұнайгаз кешеніне бағытталған, яғни түскен пайданың сыртқа кетуіне әкелетін жоғары пайдалы  салаларға салынған. Келген ақшамен  шығарылған қаржылар арасындағы арақатынас елімізден кірістің үлкен көлемде  тіке және жанама түрде шығарылуын дәлелдейді.