Шетел инвестицияларын тартудың теоретикалық және методикалық негіздері

Өз уақытында инвестицияға анықтаманы классик Дж.М.Кейне берген, ол берiлген кезеңде өндiрiстiк қызметтiң  нәтижесiндегi капиталдың мүлiк құнының  ағымдағы өcyi немесе берiлген кезеңде  тұтынылмаған табыстың бөлiгi деген. Бiрақ  инвестицияны мұндай тұжырық жасаууарлар мен инвестициялар арасында параллельдi өткiзбейдi, инвестиция мәні мен оның  масштабын реттейтiн кептеген факторларының әcepiн ескермейдi.

Қазiргi заманғы жағдайға сай жиынтық өндiрiс пен табыстың бiрiншi себебi болып Кейнстiң жүйесiндегi керек инвестикалық табыстар көлемiнiң  өзгеруi болып табылады. Инвестицияның  не eкeнін еске түсiрейiк. Инвестициялау - болашақта бiз күтетін табыс  үшiн қандай болмасын құндылықтарды  сатып алу.Қазiргi экономистер анықтаманы «инвестиция» терминi «капитал салымы»  терминiмен теңестiрiледi. Бұл жерде  инвестиция дегендi негiзгi қорларды қайта  өндiру құралы ретiнде қарастырады. (Fимараттар, қондырғылар, құралдар, көлiк  құралдары және т.б.) осымен бiрге  инвестициялар айналымдағы активтер мен әртүрлi қаржы құралдарына (акция, облигация т.б.) және материалдық  емес активтердiң жекелеген түрлерiне (патент алу, лицензия, «ноу-хоу» және т.б.) жүзеге асырылуына мүмкiндiк болады. Осылайша капитал салымдары тар ұғым болады да инвестицияның бiр түрі ғана болып қалады.

Инвестицияның көптеген анықтамасында  осы ақша құралдарын алу деп белгiлейдi. Бұл трактатпен де келiспеймiз, өйткенi капиталды инвестициялау ақша түрiнде ғанa емес, сонымен қaтap қозғалмалы және қозғалмайтын мүлiк, әртүрлі қаржы құралдары, материалды емес активтер, лицензия, ноу-хоу және т.б. түрiнде де болады. Жекелеген авторлар инвестицияның негiзгi капиталға және ағымдағы шикізат, материал, энергия сатып алуға кететін шығындарға салым ретінде қарастырады. Мысалы, Г.П.Журавлева мен Ю.И.Малышева: «инвестиция-дегенiмiз жаңа технологиялар, материалдар және басқа да еңбек құралдары мен заттарын енгiзуiмен байланысты өндiрiстi кеңейту мен жаңартуға кететін шығындарға деп есептейдi». Бұл пiкiрге кейбiр қазақстандық экономистер, инвестициялық қызметтiң негiзгi обьектiсi болып айналым құралдарын толтыру үшiн негiзгi капиталға салымдар бiрге пайдалануында деген кepi пікір айтады.

Жеткiлiктi толық болмаса да едәуiр нақты болып бiздiң ойымызша келесiлер табылады: «Инвестициялар егер ағымдағы өндiрiстiң белiгi негiзгi капиталды ұлғайтуға  пайдаланылатын болған жағдайда орын алады» «Инвестициялар-бұл капиталды қайта өндiруге бағытталған ақша қаражаттарыны шығыны..

Қазақстан Республикасының «Шетел инвестициялары туралы» заңында «Инвестицияға» кеңейтiлген анықтама бере отырып оны осылайша капитал салымы түсінігімен шектемеу шарттары жасалған. Онда былай делiнген: « Инвестициялар - инвесторлар кәсiпкерлiк қызмет обьектiлерiне пайда табу мақсатында салған барлық мүлiктi құндылықтар және оларға құндылықтар мен қaтap интеллектуалдық меншiкке құқықтардың түрлерi» жатады. Бiрақ та бұл анықтама толық емес, өйткенi мұнда тек кәсiпкерлiк қызметте қолданылатын құндылықтар ғана айтылып өтiлген, әлемдiк тәжiрибеде инвестицияны тиiмдi бағалау кезiнде тек қаржылық эффект ғана емес сонымен қaтap жалпы қоғамды еске алатын экономикалық, қоғамдық құндылықтардың материалдық  емес сипаттағы мақсаттарды да ескеріледі.

Осылайша, Қазақстан Республикасының «Шетел инвестициялары туралы» заңында анықтама жеткiлiктi толық емес, өйткенi инвестициялардың барлығын қарастырмайды.

Негiзгi қорларға капитал салымдарының процесi «инвестиция» түсінігін қолдану кезiнде кең көлемде пайымдалуы керек: Инвестициялау-бұл инвестициялық ресурстардың материалдық байлыққа және материалдық емес сипаттағы қоғамдық құндылықтарға ауысу процесі.

Сонымен, инвестиция дегенiмiз қаржы ресурстары, инновациялық және әлеуметтік сала арқылы материалдық және материалдық емес қоғамдық құндылықтарға алынатын инвестициялық ресурстар деп бiлемiз.

Әр турлi инвестициялардьң қозғалысында келесi айырмашылықтар болуы  керек. Сондықтан оларды төмендагідей етіп айыруғ болады..

1 )Тiкелей салынатын нақты  инвестициялар; 

2)Каржы құралдары арқылы  салынатын портфельдiк инвестициялар.

Керсетiлген негiзгi инвестициялардьщ екі түрінен басқа интеллектуалдық

инвестициялар дейтiндер де бар, яғни патенттер, лицензиялар, ноу-хоу  сатып алу, персоналды дайындау және қайта дайындау. Портфельдiк инвестициялар  акцияға, облигацияларға және басқада  ұзақ мерзiмдi сипаттағы  құнды қағаздарға оларды сатып алу жолымен құралдарды сатып алу. Әдетте олар кәсiпорынның акционерлiк капиталдарының 10% көлемiнде  ғaнa болып инвесторға оны басқаруға  немесе болуға толық құқық бермейдi.

Тiкелей және портфельдiк  инвестицияларды бөлiп қарастырудың тәжiрибелi бiр себебi, сәйкес салықтық тұжырымдаудың және инвестицияның нақты мүдделерiн анықтаудың тәжiрибелi мәнi болуда.

1. Кедей инвестициялардың экономикаға капитал салудың тiкелей және ұзақ мерзiмдi әсерін тигiзедi. Ол портфельдi инвестициялар уақытша және спекулятивтi сипатта болады.
2. Тiкелей инвестициялар өзiнiң мақсаты ретiнде тек капиталға табыс қaнa емес, сонымен қaтap толық кәсiпкерлiк пайдаға немесе оның негiзгi бөлiгiне және де құрамына өндiрiстiк, сату-өткiзушi, инвестициялық, ғылыми техникалық және қаржылық саясатты кiргiзетiн фирманың тiкелей немесе жанама пайданың бақылауында жүреді.
3. Тiкелей инвестициялар портфельдiкке қарағанда едәуір жоғары рентабельдiктi ұсынaды, уақыт өткен соң «Аналық» компанияның табыстың бөлгiлi бөлiгiнiң шетке кeтyiнe әкеледi немесе табысты қайта инвестициялау есебiне жаңа капитал салымдарын туғызады.
4. Тiкелей инвестицилар портфельдiкке қарағанда жұмыс бастылыққа iшкi нарықтық жұмысшылық жағдайына көп әcep етедi.
5. Тiкелей инвестициялар портфельдiктен гөрi елдегi ұлттық меншiктiң қатынастардың өзгеруiне әcep етедi. Оның шетелдiктерге кeтyiн туғызады.
6. Тiкелей инвестициялар елдегi бәсекелестiк мүмкiндiгiнiң жағдайына сезiмдiрек әcep етедi, оны еселей түсiп немесе iшкi нарықта шетел фирмаларының орынын нақтылай түседi.
7. Инвестицияны мақсаттық бағытталуы мен айналыс ортасына байланысты 3 түрге бөлуге болады.

1 )Материалдық активтерге инвестициялар, яғни қызмет мезгiлi 1 жылдан көп ғимарат, құрылыс, машинаның кез келген түрлері және қондырғылар мен материалдық запастар.

2)Қаржылық активтерге инвестициялар, яғни құнды қағаздарды сатып алуға салымдар.

3 )Материалдық емес активтерде инвестициялар, олар патенттердi лицензияларды сатып алу, ғылыми техникалық жаңалықтарды ашу, квалификацияны көтеру, өмiрсапасын, қоршаған ортаны, ұлттың денсаулығын жақсарту және т.б.

Инвестицияның барлық типтерi өздерiнiң қызметтерiнiң әртүрлiгiне қарамай елдің шаруашылығының дамуына  үлкен әcep етеді.

Негiзгi капиталды қайта  өндiру жағдайына байланысты инвестициялар келесiдей болып бөлiнедi:

l)Жалпы және жиынтык, инвестициялар.

2)Таза инвестициялар,  яғни негiзгi капиталды ұлғайтуға бағытталған. 3)шығуды толтыруға инвестициялар.

Жалпы инвестициялар - белгiленген кезеңдерде инвестициялардың инвестицияланған құралдардың жалпы көлемiн көрсетедi.

Таза  инвестициялар - белгiленген  кезеңдерде амортизациялық шегерiмдердi аударған жалпы инвестициялар болып келедi.

Таза инвестициялардың көрсеткiштерiнiң  динамикасы елдiң әp кездегi экономикалык, дамуының сипаты. Егер таза инвестициялар  соммасы тepic болса, бұл дегенiмiз  өндiрiстiк патенцияалдың төмендеуi, яғни шығарылған өнім келемінің азаюы.

Егер таза инвестициялар  нөлге тең болса, бұл дегенiмiз экономикалық өсудiң жоқ болуы, өйткенi өндiрiс патенциалы өзгермейдi. Егер таза инвестициялар оң көрсеткiштi көрсетсе, бұл экономика даму сатысында дегендi бiлдiредi. өйткенi өндiрiстiк патенциалын қайта өзгеруiн қамтамассыз етедi. Таза инвестициялардың өcyi талабының көбейуiне әкеледi. қарастырылған инвестициялардың барлық типтерiн топтауға болады және келесiдей сыныптамада көрсетуге болады.(2-сурет)

Жоғарыда көрсетiлген инвестицияның  түciнiктepi мен сыныптамалары инвестицияның теориядағы едәуiр маңызды тәуелдiктердiң бiрiн қарастыруға негiз бермейдi: инвестициялар - жалпы iшкi өнiм - ұлттық табыс. Егер таза инвестициялар өндiрiстi кеңейтуге бағытталса, онда олар ойланбай-ақ Ж.I.Ө-ге әcep етедi десек болады, яғни оның мултипликативтi өcyiн генерациялайды. Экономикалык, теорияда мұндай құбылыс мультипликатор деген атаққа ие.  
2-сурет Негiзгi белгiлерi бойынша инвестициялардың сыныптамасы

Инвестицилар типтері

Инвестициялау обьектісіне  әсер етудің тікелей деңгейі

Мақсатта бағытталуы және айналу ортасы

Негізгі капиталды қайта өндірудегі  рөлі

Қалыптасу көздері

Нақыт инвестициялар

Материалдық активтерге инвестициялар

Жалпы инвестициялар

Мемлекеттік инвестициялар

Жеке инвестициялар

 

Мультипликативтi эффектiнiң  мәні өндіріс инвестициялық шығындар әсерінің  күшеюiнде. Қосымша инвестициялаудың мультипликатор конценциясы жәй  ғaнa инвестиция мен өндiрiс өндiрiс  көлемiнiң өcyi арасындағы тәуелдiлiгiнiң  бар eкeнiн ғaнa айтып қоймай сонымен  қaтap оны жеткiлiктi түрде қaтaң  пайымдайды да экономикалық активтiлiгiн  оның iшiнде ЖІӨ деңгейін анықтайтын факторда болып келедi.  Инвестиция теориясында мулипликатордың әcepi  акцелерация қағидасының толықтырылады. Ол өз кезiнде өндiрiс көлемiнiң өсiп содан кейiн инвестицияның да өcyiнe алып келедi. Мұның арқасында бұл үрдiс шетелден сипат алады. Ал, акцелатор коэфицентiнiң өсу өндiрiс көлемiнiң өcyiмeн инвестицияның арасындағы байланысты сипаттап «таза» инвестициялар ЖIӨ өcyiнeн қанша есе eкeнiн көрсетедi. Бұл жерде бiз экономикалық өcyiнiң төмендеуiмен бәсеңдеуi инвестиция қарқынның төмендеуiне тiптi дезинвестициялауға алып келеді.

Бұл туралы өз еңбегiнде П.Самуэльсон былай деп жазды: «Акселерация қағидаты экономикалық тұрақсыздыққа алып келетiн  күштi фактор болып келедi. Көтерiлуi кезiнде ол таза инвестицияларды  итередi, ал төмендеу кезiнде ол сондай-ақ күшпен таза дезенфекциялауды итередi» .

Әрбiр ел шетел инвестициясын  тарту арқылы өз экономикасын тәуелсiз  түрде дамытуға тырысады. Әртүрлi жағдайда капиталды тарту жай ic емес екендiгiн  айта кету керек. Бұл экономиканың ашық екендiгiн жария ету емес, бiрақ  сыртқы экономикалық саясатқа жол берудi айтады. Оның таңдауының шешушi жағдайы  болып жеке инвестициясын алып шығуымен тартуының тепе-теңдігінде.

Қазақстанның шетел инвестиция сын пайдалану стратегиялық және де етпелi кезеңдегi мәселердi шешумен байланысты. Оларға:

 l) Ұлттық экономиканың қайта құpy;

2) Аумақтардың әлеуметтiк  және экономикалық диспропорцияларын  жою; 

3 ) Импортты ауыстыратын ендiрiстердi дамыту;

4 ) Бәсекелестердi ортаны  дaмытyғa ықпал eтeтін экономикалық  жеке және аралас секторларын  қалыптастыру;

5) Нарықтық инфрақұрылымдарды   құpy;

6) Алдыңғы  шетел технологияларын,  ноу-хоуды және басқарушылық тәжiрибенi  тарту. 

Қазiргi уақытта Қазақстан  Республикасының жәнеде басқада  елдердiң экономистерi осы аталып еткен бағыттарда зерттеуде, сонымен  қатap соңғы жылдардың тәжiрибесi керсеткендей тікелей шетел инвестицияларынан басқа қаржылық жұмыстардың бiрқатар артықшылығы бар деген шешiмге келуге көмек бердi.

Бiрiншiден, олар халыққа аса  қажеттi тауарлар мен қызметтердi қаржыландыру қосымша капитал көзi болып табылады; бiлiм, тәжiрибе, ноу-хоу, технологиялар, алдыңғы басқару әдiстерi мен маркетингтiк трансфертiн қамтамасыз етедi.

Екiншiден, шетел несиелерi мен заемдарына қарағанда сыртқы қарыз өcyiне әcep етпей, керiсiнше оның қайтарылуына ықпал етедi.

Үшiншiден, олар тағыда халықтық жұмыспен қамтылуына, кадрлардың, инженерлердiң  бiлiктiлiгiне де әcep етедi.

Төртiншiден, экспорттық өнім сапысының жақсаруына және оның әлемдік  нарыққа шығуына, валюталық түсiмдердiң өcyiнe ықпал етедi.

Бесiншiден, өндiрiстiк және ғылыми техникалық интеграциялық арқасында  отандық экономиканың әлемдік шаруашылыққа тиiмдi eнуін қамтамассыз етедi.

Алтыншыдан, бәсекелестiк  нарық ортанысының қалыптасуына әcep етеді, монополизммен күресуге көмeriн тигiзедi. Бiздiң ойымызша тікелей шетел инвестициялары шетел несиелерiн ауыстырады немесе қысады.

Шынымен де шетел капиталының  ағымы бiрдей инфляциялық нәтиже бермейдi: шетел несиелерi мен заемдары тiкелей елдiң сыртқы қарызының  өcyiнe алып келедi. Шетел инвестициялары iшкi нарықтағы жұмыс бастылы пен сұранысты қысқартады, өйткенi инвестициялаудың барлығы өндiрiстiк функицялары (құрылыс – монтаж  жұмыстаpы, қондырғыларды орналастыру, жалдау) негiзiнен шетел фирмаларына берiледi, нәтижесiнде сыртқы инвестиция көздерi шетел портнерiнiң қымбат қондырғы түрлерімен  материал ресурстарын алып кіргенін төлеу есебiне инфляцияны импорттайды.

Тікелей шетел инвестицияларының өcyi бәсекенiң, нарықтардың қызмет eтyi және антимонипольдiк саясатты жузеге асыру сияқты өзара байланысты мәселердiң шешуiн шарттайды. Бұл үшiн талдау мен мемлекеттiк реттегiш шараларын iскe асыру қажет. Өйткенi инвестициялау динамикасының шарықтау шегi транс ұлттық корпарациялардың (ТҰҚ) әлемдiк, аймақтық, елдiк экономикада рөлiнiң өсуiнде. Экспорттық бағалар бойынша транс ұлттық корпарациялардың тікелей шетел инвестицияларының жалпы көлемi 3,7 триллион дол құрады, ал шетелдегi филиалдарының жалпы әлемдiк активтерi 9,3 триллион дол құрады. Бұл жерде айтатын жағдай инвестиция алушы елдердiң алдында инвестицияның отандық экономикаға тиiмдi болатындай етіп стнадарттарын жасап шығарып іскe асыру мақсаты тұp.

Тікелей шетел инвестицияларының соңғы мақсаты - халықтық тұрмыс деңгейiн және экономикалық өсудiң қарқынын көтеруін. Нәтиженiң оң болуы капитал ағымының  көптігіне емес оның осы елдегі салалырндағы қызметі, ұлттық нарықтағы жағдайы. Тиiмдiлiгi қызмет eтyi нарыққа кіруі мен шығуымен бәсекелестiк сипат деңгейiне байланысты. Тосқауылдарды алу транс ұлттық корпарациялардың  нарыққа кipy мумкiндiгiн жеңiлдетедi де сол жерде бәсекенi екпiндетедi.