Шетел инвестицияларын тартудың теоретикалық және методикалық негіздері

Дегенмен тiкелей шетел инвестициялары елдерi жаңа құбылыс емес (АҚШ үшiн олар XIX ғасырдан берi бар) болғандықтан, басты көңiл бөлетiн жағдай олардың әлемдегi өзгерiстерге қатысты және сезiмдi өcyi. Егер 80-жылдарға дейiн жыл сайынғы тiкелей шетел инвестициялардың  өcyi 1,3-1,6 % құpaca, одан кейiн ол 20 %-га жеттi, осылайша ол әлемдiк сауданың кеңеюiнен 5 есеге дейiн асып кeттi. тiкелей шетел инвестициялардың 1997-2002 ж.ж. арасындағы абсолюттi түрдегi динамикасы төмендегі кестеде көрсетiлген.

 

8-сурет. Тiкелей шетел инвестициялар қозғалысы (млрд.дол)

 

Елдер	1997	1998	1999	2000	2001	2002
ТШИ	53,5	86,0	131,0	154,0	189,0	202,8
экспортының
жалпы
көлемі
АҚШ	13,2	18,7	31,0	16,2	31,7	36,4
Жапония	6,5	14,5	19,5	34,2	44,1	48,0
ЕЭК, (ЕЭС)	23,1	40,6	62,4	76,0	89,1	96,0
Франция	2,3	5,3	8,8	12,7	18,1	26,6
Германия	4,9	10,0	9,1	11,4	14,2	22,5
Ұлыбритания	10,7	17,2	31,4	37,5	35,6	17,5
ТШИ	33,4	53,7	92,0	120,5	155,0	114,0
импортының
жалпы
көлемі
АҚШ	19,0	34,1	46,9	58,4	72,0	25,9
Жапония	0,6	0,2	1,2	0,5	1,1	1,8
ЕЭК,	12,2	17,1	34,0	49,5	69,8	72,2
Франция	2,2	2,8	4,7	7,2	9,7	8,1
Германия	0,5	1Д	1,9	1,0	6,8	1,5
Ұлыбритания	4,7	7,3	14,1	18,3	28,8	31,6

ҚҰРБ көрсеткiштерi бойынша 1 шiлде 1994 жыл құрылған. 2001 жылы әлемдiк тiкелей шетел инвестициялардың ағымы келешек тенденциясы мен сипатталады. Негiзгi ағым бұрынғысынша дамыған елдерге келедi. 2002 жылы осы елдер жалпы әлемдiк тiкелей шетел инвестициялар 58 % немесе 231,1 млрд. доллар құрады. Олардың iшiнде едәуiр тiкелей шетел инвестицияларды көп тартқан АҚШ (90,8), Ұлыбритания (36,9), Франция (18,3), Белгия мен Люксембург (12,5млрд долл ). Инвесторлар ЮНКТАД Қазақстанды да қосатын дамушы елдерге ceнім бiлдiрмеуiне қарамастан тiкелей шетел инвестициялар нарықта негiзгi әpeкет етушiлер болып қала беруде. Осылайша әлемдiк нарықта дамушы елдердiң тiкелей шетел инвестициялары 17%-дан 2002 жыла 37% дейiн өстi. Азия елдерiнiң iшiнде Қазақстан 10-шы орын алды.

Бұл тiкелей шетел инвестициялардың өcyiнe не түрткi болды? Белгiлi деңгейде қатысушы жақтардың көбеуi. Соңғы жылдары бұл (АҚШ, Жапония, Германия және т.б) халықаралық инвесторларға тән болып отыр, бұған соңында мына елдер қосылады: Оңтүстiк Корея, Қытай, Тайвань. Мысалы:, 1985 жылы тiкелей шетел инвестициялардың 46 жағдайда Корея компаниялары байқалса, 1990 жылы 165 Корей фирмалары (212 млрд дол) капитал шығарған. 70 жылдары дамушы елдер езiне ұқсас елдерге ғана жiберсе, қазiр жағдай басқаша, осылай Тайвань үлесiне АҚШ реципиент ретiнде 60%  жуығы келеді. Ендi шығыс европа мен бұрынғы КСРО келетiн болсақ тiкелей шетел инвестициялар қозалысындағы қатысы өте үлкен емес. Олар қазiргi әpeкeтi капитал салымдарының қабыдаушы ретiнде ғана болып отыр.

БҰҰ бағалауы бойынша 1990 жылда  Чехославакия, Польша, Венгрия және КСРО-ды тiкелей шетел инвестициялардың көлемi 4,85 млрд дол құpaды. Салыстыру үшiн бiз АҚШ-тың тек Мексикаға 80 жылдардағы салымдығы 22 млрд дол құpaды. Әpi қалай бiз тiкелей шетел инвестицияларын салалық құрылымындағы өзгерiстерге кеңiл бөлмеуге болмайды. Бұл жерде қызмет саласындағы өсулердің 25-55% ғана өзгерген. Бұл жерде неғұрлым Жапония мен Канада мысалы сипаттауға болады.

Тiкелей шетел инвестициялардың бiр ерекшелiгi ол соңғы кезде инвесторлар сабындап кiшi және орташа компаниялардың пайда болуы. Осылай Оңтүстiк Кореяда олардың үлесi 1,9-23% дейiн өстi, ал Жапонияда 15% құрайды.

9-сурет. Тiкелей шетел инвестицияларды шығарудың салалық құрлымының қызмет сферасындағы үлесiнiң динамикасы (%-бен)

 

елдер	1986-1990	1991-1999	2000-2002
Жапония	41,9	65,2	77,0
Германия	19,1	58,4	60,0
АҚШ	34,3	53,2	45,0
Франция	44,1	43,5	56,0
Ұлыбритания	43,6	38,2	40,0
Канада	20,2	30,9	50,7

 

2002 жылы ҚРС ҰБ-ның мәлiметтерi бойынша құрылған.

Шетел инвестицияларының  көлемi ғана емес , оның құрылымдық сапасы да жақсаруда. Егер 1998-2001 Ж.Ж. инвестициясының жартысынан көбiн заемдар мен экспорттық несиелер құpaca, 2001 жылы тiкелей шетел инвестициялардың үлесiне 73,8 % келедi. 4 кестеде керсетiлген

 

10-сурет. Қазақстандағы шетел инвестицияларының көлемі мен құрылымы (мил дол)

 

Жылдар		Займдар	Несиелер	Тiкелей	Барлығы
				Инвестициялар
1998-2001	Абсолют	1890,1	1250,1	2633,4	5775,6
	%	32,7	21,6	45,7	100
2002	Абсолют	303,4	528,1	1417,3	2248,8
	%	13,5	23,8	63,0	100
2003	Абсолют	850,2	279,2	3182,5	4312,6
	%	19,7	6,5	73,8	100

Ақпарат көзi: Қазақстанның инвестициялық мүмкiндiктерi. Алматы: ҚР мемлекеттiк инвестиция комитетi 1998 жыл.

Қазақстанның тiкелей шетел инвестициялардың үлесiне барлық инвестициялардың 5,6 % портфельдiк инвестициялар-12,0% келедi. Басқа инвестициялар инвестицияның жалпы көлемiнiң-37,4 % келедi.

Капитал импорты оның жақтары  мен бiрге оны алатын елге тepic әcepi де болады, ең алдымен шетел капиталы елдiң өнеркәсiп салары тез айналым арқылы кipic оның iшiнде үйлесiмдi бұзады және транспектiк баға қалыптасу да еө әсepiн тигiзедi. Бағаны жөндеу өз кезеңiнде елдiң нарықтық құылымы мен төлем балансына әсер етедi. Бұл жерде топ ipi компания болғандықтан елдiң халықаралық және экономикалық байланыстарына ықпал етедi. Мұндай жағдайда мемлекет жекелеген компаниялар үшiн арнайы ережелер жасап шығарып, реттеп отыруы қажет. қабылдаушы елдiң үкіметі TҰК инвестицияларын тарту үшін жеңілдіктер мен ынталандырулар арқылы тиімсіз жағдай туады. Бұл елдiң сыртқы нарықтарға шығуынa мүмкiндiк алу үшiн жасалады. Осындай инвестицияларды тарту үшiн, оның оң және тepic жақтарын толық талдау қажет. ТҰК елдiң заңдарына бағынуы және ТШИ пайдаланудың бағдарламасын жасалуда болатын бiрталай келiспеушiлiктердi жояды.

Шетел фирмаларының өндiрiсiнiң жоғары тиiмдiлiгi мен өткізу мүмкіндіктері отандық өндірушілерді нарықтан шығару немесе шетелдiктермен біріктіруі мүмкін. Осы үшiн шетел фирмаларынан кейiн және олардың негiзiндегi бәсекенiң салдарын бағалау қажет. Бұл  мәселемен ең алдымен мемлекеттiк бәсекемен айналысатын органдары айналысу қажет. Сонымен қатар отандық өндiрушiлердi көтеретін бағдарлама болуы қажет жәнеде достастық мүше елдер ТҰК-ның дамуын, өнім сапасын, өңдеу технологиясын дамытатын да әpeкeт қажет. Тікелей шетел инвестисиялары өнімімен табысты беөу шарты, инвестордық толық мүмкін болатын қауiп қатерге жауапкершiлікпен жұмыс iстeyi, концепциялары тән.Ал алдыңғы eкeyi бiрiккен кәсiпорындар ретiнде белгiлi болса, үшiншiсi шетел кәсiпорындар түрiнде болады.

 

11-сурет. ТШИ тартудың параметрлерiн анықтайтындар

 

Экон. бiрлесу	Капиталды	ОПФ	дамуы	Алушы	үкімет
турлері	тарту түрі	мен әcepі		жақтың табыс	стратегиясына
				түрі	инвестордың
					әcepi
Концессия	ТШИ	Тiкелей		Р+Сп	100%
ӨПББ	ТШИ	Тiкелей		Өү/Пү:Р+Ш	*
ИҚТЖБ	ТШИ	Тiкелей		П-Қт	*

Шартты белгiлер: Р-Роятли; Сп - пайдалы салық; П-пайда; Өү-өнiмдегi үлесi; Пү-пайдадағы үлесі; Тс-табыс салығы; * -бiрiгу түріне байланысты; Қт-қызмет үшiн төлемдер.

- Жинақтау процесiн көтерiлген  қауiппен инфляция ынталандырмады.

- Негiзгi қорлардың өз  уақытында қайта бағалау өткiзiлмелдi;

- Жинақ көзi ретiнде  амортизациялық қоры ретiнде күрт  төмендеуi;

- Қазiргi салық жүйесi  пайда жинақтау функциясын ынталандырмайды.

Осылайша инвестицияның  созылмалы құрылымдық төмендеуі  республикалық өз инвестициялық  ресурстарын шектейтiн өнеркасiптегi құрылымдық өзгерiстерге алып келедi. Бұл  тығырықтан шығудың шешiмi қандай? Бiрiншiден, iшкi инвестициялық ресурттардың азайуы натижесiнде болған инвестициялық  белсендiлiктi жоғалту мүмкiндiгiнде  шетел капиталын ұлттық ресурстарымен  үйлесiп, өзара тиiмдi экономикалық бiрiгу болатын салаларға тарту мен  толтырылуы қажет. Екiншiден, егер инвестиция көлемiнiң азайуынан қашуға болмайтын  жағдайда, ең болмағанда бұл процес терең ойланып жане инвестициялау  салалары бойынаша диференцияциялануы қажет.

Шетел капиталының тенденциясының зерттеу тікелей шетел инвестисиялар үлесi тоқтаусыз 2002 жылы өскенін жане барлық шетел инвестицияларының жартысын құрағанын көрсетедi.

Төмендегі көрсеткiштер тікелей шетел инвестисиялар барлық инвестция түрлерiнен едәуір көп екенін, ал олар өз кезегінде сыртқы заем қаражаттарына қарағанда қарқыны жоғары екендiгiн көрсетiп, республикаға шетел капиталын тартуды оң жағынан көресетедi. Қазақстанның экономистерiнiң бағалауы бойынша тікелей шетел инвестисиялардың бар көлемi тек өндiрiстiк инвестицияларға жiберiлген болса, онда бiздiң ел ЖIӨ бойынша тұрақтылыққа жетер едiк.

Төменде Қазақстан Республикасына тартылу түpi бойынша шетел инвестицияларының  құрылымы көрсетілген:

Бар шетел инвесторлары-1 00,0 Оның iшiнде:

Тiкелей-49,0 Портфельдiк -1, О

Халықаралық қаржы ұйымдарының заемдары-22,0

Несие қаражаттары-28,0

«Қазақстаннын: инвестициялық мүмкiндiктерi» бойынша мәліметтермен есептелген. Алматы 2002 жыл 41 бет.

Тікелей шетел  инвестисиялардың тиiмдiлiгiн бағалау үшiн экономиканың қазіргі салалық құрлымын және тікелей шетел инвестисияларды олар бойынша бөлiнудiң сипатын талдап көрейiк. Мемлекетіміздің халықаралық бәсекелестік қабілеті ел экономикасына тартылған шетел фирмаларының инвестициясы мен оның табиғи байлықты игерудегі орнын анықтайды. Мұнан шығар қорытынды: жаңа инвестициялардың тартылуы, яғни Қазақстан болашағы ондағы инвесторлар тұтынуының қанағаттану дәрежесіне тәуеді.    2005 жылғы қаңтар-желтоқсанда қаржы емес активтерге жұмсалған инвестициялардың жалпы бағалау көлемі 2273,4 млрд. теңгені құрады, оның 97 пайызы негізгі капиталға жұмсалған инвестицияларға келеді, яғни 2205,2 млрд. теңгені құрайды. Бұл 2004 жылғы тиіскі кезеңдегіден 1,2 есе көп. 2005 жылғы қаңтар-желтоқсандағы инвестицияның өсуі өткен жылғы тиісті кезеңмен салыстырғанда Республиканың 15 өңірінде байқалады. Мұның өзінде еңкөп өсуі Сқлтүстік Қазақстан мен Атырауда 1,5 есе, Алматы, Шығыс Қазақстан, Оңтүстік  Қазақстан өңірлерінде 1,4 есе, Қарағандада 1,3 есе, Ақмола, Ақтөбе, Қызылорда облыстарында 1,2 есе ал Астана қаласында 9%  және Алматыда  3.5%  өскендігі байқалады. Ал, инвестиция көлемінің төмендеуі Батыс Қазақстан облылысында 1,2 есе болғандығы көрсетіледі.

 

12-сурет. Қазақстанның 2001-2003 ж.ж. салалар бойынша ТШИ  пайдалануы (млн. АҚШ дол)

 

Көрсеткiштер		2001ж			2002ж		2003ж
		ТШИ	Саланың		ТШИ	Саланың	ТШИ	Саланың
		көлемі	ЖІӨ		көлемі	ЖІӨ	көлемі	ЖІӨ
			үлесі	%-		үлесi % -		үлесi %-
			бен			бен		бен
Өнеркәсіп		991,0	23,4		1278,2	21,3	1200,6	20,1
Құрылыс		20,1	6,1		36,4	3,4	79,9	4,1
Ауыл		10,1	12,1		16,8	12,8	130,9	10,0
шаруашылығыЫ
Көлiк	Және	49,1	10,6		30,7	9,4	5,4	12
байланыс
Сауда	мен	0,0	16,1		36,7	17,1	5,4	18,5
қоғамды
тамақтандыру
Басқа салалар		470,7	11,0		223,6	21,5	78,5	30,4
БарлығыЫ:		1541			1622,4		1500,8