Орталық банктің ақша – несие саясаты

  2006-2008 жылдарға арналған ақша-несие саясатын әзірлеу кезінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі екі сценарийлік нұсқаны қарастырды. Сценарийлік нұсқаларға бөлудің өлшемі мұнайға әлемдік бағалардың деңгейі болып табылады (қалыпты бағалар сценарийі және жоғары бағалар сценарийі). Мұнайға төмен әлемдік бағалардың сценарийін  нарықта  бағаның күрт төмендеу мүмкіндігі  қысқа мерзімді болашақта барынша төмен болғандықтан, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі қарастырмайды.

  Қарастырылып  отырған сценарийлік нұсқаларда экономикалық өсудің жоғары қарқыны, макроэкономикалық  тұрақтылық  және қолайлы сыртқы экономикалық конъюнктураның сақталуы болжанады.

  Соңғы жылдардың тәжірибесі сыртқы қарыз алу көлемдерінің ақша-несие саясатына айтарлықтай ықпалын көрсетіп отыр. Бұл фактор ақша несие саясатын жүргізген кезде маңызды факторлардың бірі болып қала береді. Мұның өзі банктер мен кәсіпорындардың сыртқы қарыз алу көлемдерінің ішкі және сыртқы нарықтардағы пайыздық ставкаларына қарамастан айтарлықтай болатынына байланысты.

  Есептеу кезінде Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының жұмыс істеу тетігінің  өзгерістері есепке алынбады, олар 2006 жылдың екінші жартыжылдығында орын алады.

  Болжамдарды дайындау кезінде Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі әзірлеген ақша-несие саясатының трансмиссиялық тетігі үлгісінің нәтижелері пайдаланылды.

  Мұнайға қалыпты бағалар сценарийі 2006-2008 жылдары «Брент» сортты мұнайдың әлемдік орташа бағасы бір баррель үшін 45-60 доллар шегінде қалғанда, әлемдік пайыздық ставкалар шамамен ағымдағы деңгейде сақталады деп болжайды.  Осындай болжамдар кезінде 2006-2008 жылдары экономиканың орташа жылдық өсуі 8-9%, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің халықаралық резервтері – 12-38%, ақша массасы – 24-35%, ақша базасы – 20-42% шегінде күтіледі. Экономиканы монетизациялау деңгейі 2006 жылғы 32%-дан 2008 жылы 38%-ға дейін өседі.

  Мұнайға жоғары бағалар сценарийі  алдағы үш жылдық кезеңде мұнайдың әлемдік бағасының одан әрі өсуін болжайды. Осы сценарий бойынша  «Брент» сортты мұнайдың орташа әлемдік бағасы бір баррель үшін 65 доллардан асып түседі деп күтіледі. Мұнайға қалыпты бағалар сценарийімен салыстырғанда әлемдік пайыздық ставкалардың неғұрлым төменгі деңгейіне жету болжанады. Осындай болжамдар кезінде 2006-2008 жылдары мұнайға қалыпты бағалар сценарийімен салыстырғанда экономиканың барынша жоғары орташа жылдық өсуі күтілуде. Халықаралық резервтердің, ақша агрегаттарының өсу болжамы мұнайға қалыпты бағалар сценарийіне қарағанда орташа алғанда 7-12 пайыздық тармаққа жоғары болады.

  Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің  ақша-несие саясатының негізгі мақсаты мұнайға қалыпты бағалар сценарийін іске асыру кезінде инфляцияны 5,7-7,3% шегінде және мұнайға жоғары бағалардың  сценарийін  іске асыру кезінде – 6,9-8,5% шегінде ұстау болады (кесте 7). 

  Кесте 7 

  Ақша-несие саясатының 2006 - 2008 жылдарға арналған негізгі көрсеткіштерінің болжамы

  (мұнайға қалыпты бағалар сценарийі)

  кезең аяғында

  Ескерту: Ұлттық Банктің интернеттегі сайты www.nationalbank.kz 

  Екі сценарийдің ішінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі мұнайға қалыпты бағалардың сценарийін барынша шынайы деп есептейді.

  Осыған  байланысты Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі бірқатар шараларды, оның ішінде ақша-несие саясатын қатаңдату жөніндегі шараларды іске асыруды жоспарлап отыр. Бұл сценарийге қарамастан шетелдік капиталдың айтарлықтай келуі, ішкі қаржы нарығында өтімділіктің артық болуы, мемлекеттік бюджет шығыстарының өсуі жағдайларында инфляциялық қысымның сақталуы болжанатынына байланысты.

  Мұнайға жоғары бағалар сценарийі іске асырылған жағдайда ақша-несие саясатының шаралары көп дәрежеде қатаңдатылуы мүмкін.

  Ақша-несие саясаты саласында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  2006-2008 жылдары  ақша-несие операцияларын пайдаланудың тиімділігін арттыру және ақша нарығының жағдайына қабылданатын шаралардың әсерін одан әрі күшейту жөніндегі жұмыстарды жалғастырады.

  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі ақша нарығындағы ахуалға және инфляцияның  деңгейіне байланысты өз операциялары бойынша ставкаларды, ресми қайта  қаржыландыру ставкасын қоса алғанда, реттеп отырады. Неғұрлым маңызды мәселелер Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-кредит саясаты жөніндегі кеңесінің мәжілісінде қарастырылатын болады, оның жұмысына Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары, мемлекеттік органдардың, академиялық топтардың, сондай-ақ қаржы секторының өкілдері қатысады.

  Қаржы нарығындағы сыйақы ставкаларын  реттеудің, сондай-ақ банктердің артық  өтімділігін реттеудің негізгі  құралдары екінші деңгейдегі банктердің Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі депозиттері және қысқа мерзімді ноталарды шығару болып отыр. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  депозиттерді тарту көлемін шектемейді, алайда олар бойынша ставкаларды айқындайды. Қысқа мерзімді ноталарды шығару қысқа мерзімді құралдар бойынша «қисық кірістілікті»  қалыптастыру және қаржы нарығының басқа құралдарын дамыту мақсатында жүзеге асырылады.

  Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің сыйақының  нарықтық ставкаларына әсерін ставкалардың дәлізін (төменгі ставка – депозиттерді тарту жөніндегі ставка, жоғарғы ставка – заемдар беру жөніндегі ставка) белгілеу арқылы арттыру жұмысы жалғастырылады.

  Тәуекелдерді  басқару жүйесін жетілдіру шеңберінде  қайтарылуына Қазақстанның жеке тұлғалардың салымдарына кепілдік беру (сақтандыру) қоры кепілдік беретін жеке тұлғалардың жаңадан тартылатын салымдары (депозиттері) бойынша сыйақының шекті ставкаларын ресми қайта қаржыландыру ставкасына байланыстыру мүмкіндігі қарастырылады.

  Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-несие саясатының трансмиссиялық тетігінің үлгісі жетілдіріледі, ол ақша-несие саясаты құралдарының негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерге, атап айтқанда инфляцияға әсерін бағалауға мүмкіндік береді.

  Артық өтімділік проблемасының өткірлігін төмендету үшін  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі банктердің  нормативтерді сақтауға тиіс міндеттемелерін кеңейту арқылы  ең төменгі резервтік талаптарды есептеу тетігін одан әрі жетілдіруді жүзеге асыруды ниет етіп отыр.

  Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  валюта бағамының қысқа мерзімді және алып-сатарлық  ауытқулары салдарын әлсірету мақсатында ғана  валюта бағамын қалыптастыруға араласуды жүзеге асыра отырып,  қандай да бір ұзақ мерзімді белгіленген дәлізді айқындамай  өзгермелі айырбас бағамы  саясатын жүргізуді жалғастырады. Бағамның ауытқуы  ақшаға сұраныс пен ұсыныстың ара қатынасына байланысты болады. Шетел валютасы ағындарына мониторинг жүзеге асырылады.

  Қаржылық  емес корпорациялар секторының даму үрдістерін және бағыттарын,  қалыптасқан экономикалық конъюнктураны және кәсіпорындардың қаржылық жағдайын,  төлем қабілеттілігі деңгейін және капитал тарту қажеттілігін, кредиттік ресурстарға сұранысын, кәсіпорындардың инвестициялық саясатын бағалау  мақсатында экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының мониторингі  бойынша жұмыстар жалғастырылады.

  Инфляцияны  ұстау жөніндегі шаралар Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі мен  Қазақстан Республикасы Үкіметінің бірлескен  іс-әрекеттерін күшейтуді талап етеді.

  Валюталық реттеу және валюталық бақылау саласында  Қазақстанда  валюталық режимді  одан әрі ырықтандыруға, капитал қозғалысына байланысты тәуекелдерді реттеуге қолданылатын жаңа тәсілдерді  әзірлеуге  бағытталған  саясат жалғасады.  Сыртқы экономикалық операциялар бойынша ақпараттық база жетілдіріледі, бұл 2007 жылдан бастап валюталық операцияларды жүргізудің  рұқсат етілген тәртібінен   жүйелі  мониторинг және селективті бақылау жүйесіне тиімді  өтуді  қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

  Төлем жүйелері саласында төлем жүйелерінің  тиімділігін және қауіпсіздігін  арттыру,  тәуекелдерді басқару және төлем жүйелерін  қадағалаудың тиімді жүйесін құру бойынша  одан әрі шаралар қабылданатын болады. Осы жүйеге техникалық және бағдарламалық қамтамасыз етудің операторларын, провайдерлерін, сондай-ақ  төлем жүйелері пайдаланушыларын бақылау және қадағалау  жүйелері кіреді.  Төлем жүйелерін жоғары ақпарат технологияларымен және алдыңғы қатарлы техникамен жабдықтауға айтарлықтай көңіл бөлінеді. Төлем жүйелерінің үздіксіз және үзіліссіз жұмыс істеуін қамтамасыз ету және қауіпсіздік деңгейін арттыру мақсатында жаңа резервтік орталықты құру жөніндегі жұмыс жүргізіледі.

  Қолма-қол  ақша айналысы саласында  2006 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі  жаңа дизайндағы  банкноталарды айналысқа енгізеді, бұл  полиграфиялық және компьютерлік технологиялардың дамуына байланысты болып отыр. Банкноталарда жаңа қорғау және  машина оқитын элементтер болады [38].

  Қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал ету шеңберіндеҚазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі өз қызметін Қазақстан Республикасының  Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігімен тығыз үйлестіреді. Ақша-несие саясаты  қаржы нарығының тұрақтылығын сақтауға ықпал етеді. Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2003-2006 жылдарға арналған  тұжырымдамасына сәйкес қаржы нарығын одан әрі дамыту  оның барлық бөліктерін халықаралық стандарттарға жақындату бағытында жүргізіледі.

  Халықаралық қаржылық ұйымдармен (Халықаралық Валюта Қоры, Дүниежүзілік Банк, Еуропалық  Қайта құру және Даму Банкі, Азия Даму Банкі, Ислам Даму Банкі және басқалары) белсенді ынтымақтастық жалғастырылады.

  Интеграциялық бірлестіктер шеңберінде Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі жалпы  төлем жүйесін ұйымдастыру, ЕурАзЭҚ-на мүше елдердің  интеграцияланған валюта нарығын құру, сондай-ақ Бірыңғай экономикалық кеңістікті (БЭК), Шанхай Ынтымақтастық Ұйымын (ШЫҰ) қалыптастыру  жөніндегі мемлекетаралық және ведомствоаралық топтардың жұмысына қатысу  жөніндегі жұмыстарды жалғастырады.  

   ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы  2 наурыз 2006 ж.
2. Қазақстан Республикасының  Конститутциясы
3. Қазақстан  Республикасының  Азаматтық  Кодексі
4. «Банк және  банк  қызмет» туралы  Қазақстан Республикасының заңы 31 тамыз 1995 ж. №2444
5. ҚР Заңы ««Қазақстан Республиксының Қаржы нарығын  және қаржы ұйымдарын мемлекеттік реттеу  мен қадағалау»  4 шілде 2003 года № 474-II;
6. «Ұлттық банк  туралы» Қазақстан Республикасының заңы.
7. Ақша, несие,  банктер: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейітқасымов. – Алматы: Экономика, 2001.
8. Семь задач для финансистов: Тезисы выступлений на IV конгрессе финансистов Президента РК Н. Назарбаева и Президента Всемирного Банка Д. Вултенсона/ А. Донских //Казахстанская правда. - Астана, 2004. - 16 нояб. -  С. 1, 2.
9. О неотложных мерах по стабилизации денежной системы: указ Президента РК // САПП. - 1998. - № 30. -  С. 83
10. Проблемы экономического роста денежно-кредитной политики в Казахстане/ А.Умралиева // Транзитная экономика. - 1998. - Ст. 3. -  С. 94-99
11. Об объединении денежной системы Республики Казахстан с денежной системой Российской Федерации: соглашение // Бизнес клуб. - 1993. - № 22. -  С. 3
12. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына жолдауы 2005 ж.
13. О взаимодействии денежно-кредитной, налоговой и бюджетной политики / А.Зейнелгабдин // Вестник по налогам и инвестициям. - 1998. - № 5-6. -  С. 35-37
14. О роли денежно-кредитной политики в предотвращении финансового кризиса в Казахстане/ Ж. А.Кулекеев // Саясат. - 1998. - № 12. -  С. 20-25
15. Теңгеге тұрақтылық жарасады/ Қ.Ильясоа // Егемен Қазақстан. – 16 қараша 2005ж.
16. Роль денежно-кредитной политики в оздоровлении экономики/ Ж.Кулекеев // Банки Казахстана. - 1999. - № 2. -  С. 2-5
17. Критические замечания по фундаментальным вопросам денежной политики/ С.Глазьев // Вопросы экономики. - 1999. - № 2. -  С. 40-52
18. Денежно-кредитная политика/ Н.Литвинова // АльПари. - 1999. - № 3. -  С. 3-5