Нарық жағдайында еңбекті төлеудің теориялық негізінде

*ҚР-ның статистика жөніндегі  агенттігінің мәліметтері негізінде

Жоғарыдағы  мәліметтерге қарап Қазақстан Республикасында ең төменгі орташа еңбек ақы орман және балық шаруашылығы саласында. Бірақ бұған қарамастан жылдан жылға еңбек ақы көлемі өсіп келе жатыр. Мысалы, 2003 жылы  мемлекеттік басқару саласында еңбек ақы 18045 тенге болса, 2005 жылы бұл 32 323 теңгеге жетті. Яғни бұл өте жақсы.

2005 жылы бір жұмысшыға   шаққанда   орташа   айлық еңбек ақы 35 367 тенгеге тең болды, бұл өткен жылмен   салыстырғанда   24,4 %-ға жоғарылады, яғни нақты көріністе – 15,3%-ға жоғарылады.   3 – сурет - Экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа номиналды жалақы

 

Жалданбалы жұмысшылардың еңбек ақысының жоғарылауы экономикалық қызметтің барлық түрлері бойынша анықталады.Ауыл шаруашылық жұмысшыларының еңбек ақысы 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 47,9 %-ға артты, өнеркәсіп жұмысшыларының-39,8 %-ға, қаржылық қызмет жұмысшыларының – 23,4%-ға, денсаулық сақтау және әлеуметтік қызмет жұмысшыларының – 39,5%-ға артты.

2005 жылы жалақының  жоғарғы деңгейі қаржылық ортада  жұмыс істейтін жұмыскерлерде  – 70784 тенге  немесе елдегі  орташадан екі есе үлкен, тау-кен  өнеркәсібінде 66992 тенге немесе 1,9% есе, көлік және байланыста 48363 тенге.

 

3 кесте - 2003-2005 жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасының аймақтары бойынша орташа айлық жалақы                                           (теңге)                                                                                                                                                                                                      

Көрсеткіштер	2003 ж.	2004ж.	2005ж.	2004ж % 2003 ж-ға	2005ж % 2004 ж-ға
Қазақстан	17303	20323	23128	117,4	113,8
Ақмола облысы	10170	12332	14954	121,2	121,2
Ақтөбе облысы	18125	21078	23848	116,2	113,1
Алматы аблысы	11683	14278	15933	122,2	111,5
Атырау облысы	35484	41570	48338	117,1	116,2
Шығыс Қазақстан облысы	16832	18816	20099	111,7	106,8
Жамбыл облысы	10750	13437	19779	124,9	147,1
Батыс Қазақстан облысы	20124	27122	29876	134,7	110,1
Қарағанды облысы	16222	18032	19962	111,1	110,7
Қызыл-Орда облысы	12727	14176	19928	111,3	140,5
Қостанай облысы	14160	17046	16803	120,3	98,5
Маңғыстау облысы	36325	38847	44369	106,9	114,2
Павлодар облысы	17631	19695	21801	111,7	110,6
Солт. қазақстан облысы	11823	13780	15245	116,5	110,6
Оңт. Қазақстан облысы	11542	13635	15309	118,1	112,2
Астана қаласы	22717	27658	33002	121,7	119,3
Алматы қаласы	23386	28396	32622	121,4	114,8

«ҚР-дағы еңбек және халықтың жұмыс бастылығы» ҚР-ның статистикасы жөніндегі Агенттігі

2005 жылдағы  еңбек ақының жоғары  деңгейі Маңғыстау облысында  байқалған (44369). Еңбек ақы төлеу бойынша айтарлықтай бөлінетін Атырау облысы (48338 тенге) және Астана, Алматы қалалары (33002 теңге және 32622 теңге). Еңбек ақының төмен деңгейі аймақтарға Ақмола облысы (14954 теңге) және Алматы облысы (15933теңге) жатады. Бұл көрсеткіштерді біз жоғарғы кестеден байқадық.

 4 - сурет - 2003-2005 жылдар аралығындағы аймақтар бойынша орташа номиналды жалақы

 

Меншік формасына қарай  жалақы көлемінің айтарлықтай өзгешіліктері  Қазақстанда қандай да бір жалақы рыногінің және бірегей еңбекті  бағалау жүйесінің жоқтығын дәлелдейді. Осының салдары жұмысшылардың шетелдік компанияларға кетуімен және мемлекеттің халықтық табысына бақылаудың жоқтығымен аяқталады.

Кәсіби-біліктілік топтарына  қарай жалақы көлемін айыру тарифтік тор негізінде жүргізіледі. Осыған орай айта кету керек, ставка көлемі мен  тарифтік жүйе жалақы жақын арадағы уақытқа дейін орталықтан белгіленіп келеді.

Тарифтік жүйені ұйымдастырудың тиімділігіне жақындау және кәсіби біліктік топтары  арасындағы оның өзгешеліктері 1991 жылғы  ҚР-ның “Минималды жалақы және еңбек  ақы саласындағы минималды әлеуметтік кепілдер туралы” заңның қабылдануына байланысты іске асты. Осы заңнамалық акт негізінде ҚР-ның Министрлер Кабинеті 1992 жылы “Халық шаруашылығы жұмысшыларының барлық категорияларына арналған бірегей тарифтік тор негізіндегі еңбек ақы төлеудің жаңа шарттары туралы” қаулы қабылдады, осы қаулыда меншік формасына қарамастан барлық ұйымдар мен кәсіпорындарға 21 разрядты БТТ-ды енгізу көрсетілген. Және де тарифтің жоғары шегі орталықтан шектелмеген, ол тарифтік ставка деңгейлері мен қызметтік окладтар кәсіпорында белгіленетін болды. Бұл алдыңғы қолданылған тәртіптен еңбек ақы ұйымдастыруды тиімді жасаудың алғы шарттары болды. Бірақ та жоғарыда келтірілген заңнамалық акт 1999 жылы өз күшін жоғалтқан деп табылса да, экономиканың нақты секторындағы шаруашылық субъектілері БТТ-ды қолданып келеді.

Өндірістік сала мен  өндірістік емес сферада қатынастарды белгілеудегі тарифтік тордың жетілмегендігін  айту керек. Бір разрядқа жататын  жұмысшылардың жалақыларының көлемі оның минималды деңгейіне емес, сонымен  қатар материалдың өндірісте еңбек ақы көлемін сыйақылар есебінде көбейту мүмкіндігі бар екендігімен өзгешеленеді.

Бюджеттік сферада мұндай төлемдер аз таралған. Біркелкі емес жағдай жалақы қоры құрылымының динамикасында  да байқалады. Белгілі болғандай, жалақы негізгі және қосымша бөліктерден тұрады. Негізгі жалақы оның күнделікті бөлігіне қатысты негізінен жұмысшылардың тарифтік ставкаларына байланысты төмен және қызметкерлердің қызметтік окладтарынан тұрады.

 

5 – сурет - Жалақы қорының құрылымы

 

Қосымша жалақының құрамалық  элементтеріне қосымша төлемдер кіреді. 2003-2005 жылдар аралығындағы жалақы қорының динамикасына талдау жасағанда  негізгі жалақының үлес салмағының төмендей үрдісін байқауға болады.

 

4 – кесте - 2003-2005 жылдар аралығындағы жалақы қорының құрылымының динамикасы               (пайызбен)

Жыл	Жалақы қоры	Негізгі жалақы	Ынталанд. төлемдер	Өтемдік төлемдер	Жұмыс істемеген уақытқа  төлем	Төлемге есептелмеген басқа  да ақшалай сома
2003	100	64,9	15	8,1	7,5	4,5
2004	100	67,0	13,9	7,7	8,0	3,4
2005	100	67,1	14,1	7,5	7,8	3,5

  «Жалақы қоры құрылымы туралы» негізінде есептеледі, 2003-2005 жылдар ҚР-ның статистикасы жөніндегі Агенттігі.

 

Көрініп тұрғандай, іс жүзінде жұмыс  күшіне  шығынның жартысын жалақының  қосымша  бөлігі құрайды. Жалақының  қосымша бөлігінің басым көпшілігін сыйақылар, төлемдер құрайды, бұл еңбек  ақының аймақтық реттеулерімен байланысты. Жоғарыдағы кестедегі мәліметтерді біз оны кеңірек 5-суреттен айқын көрдік.

 

2.2. «Адал» Акционерлік  Қоғамының технико-экономикалық сипаттамасы.

 

«Адал» Акционерлік  қоғамы 1999 жылы құрылған. Қазіргі кезде  компания сүт өнімдерін өңдеумен  айналысатын еліміздегі ірі кәсіпорындардың  бірі. Өндірілетін өнім Алматы және Алматы облысы, сондай-ақ Қазақстанның басқа да аймақтарына таралады. "Адал" акционерлік қоғамы өз қызметін Қазақстан Республикасының Конституциясы, азаматтық кодекс, салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының кодексі (салық кодексі), кәсіпорынның жарғысы, ұйымдастырушы құжаттар және басқа да заң актілері негізінде жүзеге асырады. Қоғамының жеке қоғамның жеке фирмалық атауы көрсетілген мөр таңбасы, арнайы мүлкі бар. Ол Қазақстан Республикасының заңына сәйкес өзінің барлық мүлкімен өз міндеттемелері бойынша жауап береді. Кәсіпорынды құру мен қызметінің басты мақсаты тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыру, сапалы сүт өнімдерін өндіру және өткізу арқылы табыс табу. Табыс табу негізінде кәсіпорын қатысушыларының экономикалық-әлеуметтік мүдделерін жүзеге асыру.

Компания Алматы облысы, Еңбекшіқазақ ауданы, Космос селосында  орналасқан. Қызметінің жарғысы бойынша  негізгі бағыттары:

• сүт өнімдері;
• ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру;
• егістік дақылдарын өсіру;
• жем-шөп дайындау және т.б.

Кәсіпорынның өндірістік базасы қызметінің табысты жұмыс  жасауға қажетті алаңдары мен  құрал-жабдықтары бар. Дайын өнімді өндіруге және олардың шикізаттарын сақтауға арналған цехтар мен қоймаларға ие. Өндіріске пайдаланатын шикізаттары сертификатталынған және үнемі қадағаланып, бақыланып отырылады. Компания сапалы шикізат өнімдері мен сүтті тұрақты жеткізу бойынша келісімдер жасасқан.

2000 жылы "Адал" акционерлік  қоғамында тәулігіне 50 тонна сүт  өңдейтін өнімділіктегі зауытты іске қосқан. Ал 2004 жылы зауытта реконструкция жұмыстары жүргізіліп, қазіргі кездегі бәсекеге қабілетті өнім шығару мақсатында жаңа құрал-жабдықтарды іске қосады. Олар 28 түрлі сүт өнімдерін құрайды. Соның ішінде: сүт, айран, қаймақ, сүзбе, йогурт және т.б. Бұл ауыл шаруашылық өнеркәсіптік кешенінде дайын өнімдерін өткізу жолдары жақсы іске асырылуда. Сүт өнімдері Алматы қаласында 670 дүкендер мен сауда орындарында сатылады. Ал облыс бойынша 100-ден аса дүкендерді қамтиды.

 

 

 

 

 

6 сурет – кәсіпорынның басқару құрылымы.

Зауыттың еңбек ұжымы  тәжірибелі және осы салада көп жыл  еңбек істеген өндірісті өз дәрежесінде  білетін қызметкерлерден құрылған. Негізгі өндірісті ұйымдастыру  жалпы қағидаларды ұстанады. Ол ұйымдастырудың ағымдық әдісі, яғни жұмыс процесі үзіліссіз қозғалыста және жиілікті қарастырады.

Кәсіпорында жұмыс істейтін 122 қызметкердің 14-нің жоғары білімі бар. Олар: Президент, вице президент, бас  инженер, бас технолог, бас бухгалтер, юрист, дайын өнімнің қойма меңгерушісі, өндірістік лаборатория меңгерушісі, тазалау бөлімінің мастері, өндірістік цех мастері, құю-жуу участогінің мастері, ыдыс-тара участігінің мастері, химик микробиолог.

"Адал" акционерлік  қоғамының өнімдері тұтынушыларға  салыстырмалы түрде төмен бағамен жеткізіледі. Зауыт ұжымы үнемі жаңа өнім түрлерін шығаруды алға қойып отырады. ? кестеден компанияның өндіретін негізгі өнім түрлерінің жоспарды орындауын көреміз.

5 кесте - өнім ассортиментері бойынша жоспарды орындау көрсеткіштері.

 

Өнім атауы	Жоспарланған есеп кезеңінде	Нақты есеп беру кезеңінде	Жоспар орындалуы
	Л	Л	%
Сүт 2,5%	10000	8000	80
Сүт 3,5%	8200	8600	104,9
Айран	7600	7600	100,0
Йогурт	5000	6500	130,0
Сливки	10000	10800	108,0
Ряженка	19200	18200	94,8
Қаймақ	18371	18400	100,2
Май	16800	10600	63,1
Сүзбе	12100	15500	128,1
Творошки (сүзбеше)	15900	17670	111,1
Бифилайф	5000	6200	124,0
Барлығы	128171	129070	100,7

 

Деректер кәсіпорын  мәліметтерінен алынды.

Бұл кестеден компания жоспарды орындау коэфициенті 100,7% құрағанын көреміз. Жоспарды орындауда йогурт өнімі ең жоғары көрсеткіш 130,0% болса, май өнімі жоспар көрсеткішіне жетпей 63,1% құраған.

2004 жылғы өндіріс ырғақтылығын ? кестеде ұсынылады.

 

6 кесте - "Адал" акционерлік қоғамының 2004 жылғы өндіріс ырғақтылығы.

 

Тоқсандар	Жоспарланған өндіріс  көлемі, л	Нақты өндіріс көлемі, л
1	35160	35564
2	25290	25369
3	27571	27596
4	40150	40541