Муниципалды қаржы жүйесі

 Бұл  мысалдардан арнаулы экономикалық  аймақтардағы шаруашылық жүргiзудi экономикалық-құқықтық реттеу тәртiбiн бақылап отыруға болады.

 Арнаулы  экономикалық аймақ орталық атқарушы  билiктiң жергiлiктi өкiлеттi және ақарушы  органдарының ұсынытарына негiзделген  шешiмдерi бойынша құрылады. Басқару  үшiн билiк пен басқарудың республикалық  және жергiлiктi органдарының, АЭА  аймағында тiркелген отандық және  шетелдiк кәсiпорындар мен ұйымдардың  өкiлдерiнен Әкімшілік кеңес құрылады, кеңесті төраға басқарады, оны  Президент таrайындайды жене к;ызметiнен  босатады. Аймақтың әкiмшiлiк кеңейі егер к»сiпорындар мен ұйымдардың оперативтiк шаруашылық - қаржы қызметi аймақты белгiленген құқықтық тәртiптемеге қайшы келмесе oған араласпайды. Жалпы аймақтың әкiмшiлiк кеңесiне шетелдiк капиталды тарту, ағымдағы және келешек кезеңге арналған аймақты дамытудың бағдарламаларын әзiрлеу және icкe асыру жөнiнде кең өкiлеттiктер берiлген; ол аймақтағы қаржы, кредит, кеден саясатын анықтайды; тауарларды, қызметтер көрсетудi, табиғи ресурстардың экспорты мен импортын лицензиялау мен үлестеудi жүзеге асырады; салықтар мен басқа төлемдердi өндiрiп алады, бағалы қағаздар шығарады; жердi, жер қойнауын, басқа табиғи ресурстарды, негiзгi капиталдарды жалға бередi қаржы рыногы мен оның инфрақұрылымын ұйымдастырады.

Аймақтың  отандық және шетелдiк заңы тұлғаларының аймақтық аумағынан тыс әрiптестерiмен кредит-есеп айырысу операциялары корреспонденттiк шоттар жүйесi арқылы ұлттық валютада жүзеге асырылады.

Әкiмшiлiк  кеңестiн: салық-службасы аймақ аумақтағы  салық операцияларының барлық түрлерiн  жүзеге асырады.

 АЭА  әкiмшiлiк кеңесi қаржы орын  ал аймақ шекараларының әкiмшiлiк-аумақтың бөлiнiстер шекарасымен ток;айласк;ан жаrдайда бюджеттi қалыптастырады, ол сонымен бiрге әкімшілік аумақ бөліністің бюджеті болып табылады. Аймақ аумағында тiркелген заңы және жеке тұлғалардан алынатын салықтар, алымдар және басқа мiңдеттi төлемдер есебiнен құрылады. Арнаулы қорларға түceтiн түсiмдер АЭА қаржы қорын (бюджетiн) қалыптастырудың көзi бола алмайды.

Қаржы қорының (бюджеттiң) жоғарғы бюджетпен өзара  қарым-қатынасы АЭА-ның қаржы қорына (бюджетiне) тceтiн кiрiстердiң жалпы  сомасынан аударылатын аударымдардың ұзак; мерзiмдi тұрлаулы нормативті арқылы анықталады.

Аймақтың  әкiмшiлiк кеңесi мақсатты қаржы қорларын, соның iшiнде АЭА-ның экономикалық және әлеуметтiк қорын құра алады, сонымен бiрге бос бюджет қаражаттары, салықтың емес сипаттағы аударымдар мен алымдар есебiнен оларды қалыптастырудың  көздерiн анықтай алады.

Аймақ аумағында  салық салу елдiң салық заңнамасына  сәйкес жүзеге асырылады. АЭА аумағында тiркелген және қызметiн жүзеге асырушы заңы ұйымдардан алынатын корпорациялық табыс салығының мөлшерлемесi модуiлгi төмен белгiленедi.

АЭА аумағында  еркін кеден аумақ режимі ic-әрекет етедi. Егер АЭА-ның құқықтық рижiмi өзгерсе  немесе ол мезгiлiнен бұрын таралса, оңда аймақ аумағында инвестициялық  қызметтi жүзеге асырып жатқан шаруашылық жүргiзушi субьектiлерге мұндай қызметтi инвестициялар салынған мезетке  сай келетiн жағдайда жалғастыра беру құқығы кепiлдендiрiледi. Мұндай құқық  АЕА құрылған мерзiмiнiң аяғына дейiн ic-әрекет етедi, бiрақ ол 10 жылдан аспауы тиiс, мерзiм айтылған құқықтық режiмдi жою немесе өзгерту күнінен есептеледi.

Сөйтiп, АЭА-да бизнестiң барлық сфераларындағы сан  алуан кәсiпкерлiк қызметтi күшейту үшiн қолайлы жағдайлар жасалады.

Басқа мемлекеттердегi АЭА-ның жұмыс істey практикасы дүниежүзiлiк  экономикадағы болып жатқан өзгерiстердi белсендi қабылдай отырып, аймақтардың  құрылымы өздiгiнше дамуға қабiлеттi eкeнiн және өз кезегiнде өз мемлекетiнiң  экономикасына оңтайлы әсер eтeтiнiн көрсетiп отыр. Бiрлескен кәсiпорындар жұмысының тәжiрбиесi бар, жоғарғы дайындықтың жобалары бар, инфрақұрылым мен көлiк жүйелерi дамыған, шет мемлекеттермен шекарасы бар аймақтар неғұрлым тиiмдiрек болады.

 

3.2Қазақстан Республикасының жергілікті қаржының мәселелері және оны шешу жолдары

 

Республика  экономикасының дамуы соңғы жылдары  аса кемелденіп, толығып келеді, оны реттеу жөнінде әр түрлі мүмкіндіктер едәуір баршылық. Біздің елімізді әлемдік  қоғамдастық рыноктық экономикасы  бар мемлекет ретінде мойындады. Қазақстан тәуелсіздігінің қысқа  тарихи кезеңінде әлемдік қоғамдастықпен ықпалдаса отырып, экономикада айтарлықтай  есуге қол жеткізді.

Әлеуметтік-экономикалық жүйенің әлемдік интеграция жағдайында дамуы әр түрлі саладағы жетістіктері деңгейімен, жалпы әлемдік жүйедегі белгілі бір міндетті іс-әрекет және орны болуымен байланыстырылады. Нақтылы  елдің даму деңгейі әлемдік қоғамдастықпен айкындалады, әр түрлі дәрежеде экономикаға  ықпал етеді. Бұл ең жоғары орынға жетуге ұмтылдырады, соған жету рейтингінің  өсуін ғана білдірмейді, сонымен  қатар келешекте шынайы дамуды бейнелейді. Кез келген экономиканың рейтингі даму деңгейінің белгілі бір көрсеткіші ретінде қаралады. Ол алдағы уақытта бәсекелес әлеуметтік-экономикалық жағдайын сипаттап қана қоймай, басқа экономика тарапынан интеграция ықпалымен болатын оның тартымдылық шарты болып табылады.

Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуында елеулі айырмашылық орын алатын болса кез  келген мемлекеттің бір қалыпты  дами алмайтынын әлемдік тәжірибе көрсетіп берді. Сондықтан да қандай да бір  елдің бәсекеге төтеп бере алатын қабілеті оның аумақтық деңгейде мемлекеттік  тұрғыдан ықпал етудің шаралар жүйесін, белгілі бір аумақтардың мүдделері  мен өзіндік ерекшеліктерін экономикалық даму тұрғысынан нығайтудың деңгейіне байланысты.

Аймақтардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы өзгешеліктер объективті тұрғыдан аумақтық даму теңсіздігінің  әмбебап экономикалық заң әрекеттеріне бағынышты. Сондықтан да бұл арадағы  міндет осы экономикалық заңның талаптарына  жекелеген аумақтардың даму деңгейлерін  тенестіру үдерісін бағындырып, осы  айырмашылықтарды біртіндеп жою болып табылады.

Аймақтық  бюджеттер Қазақстан Республикасы бюджет жүйесінің бір бөлігін  көрсетеді және елдің мемлекеттік  бюджет құрамына кіреді. Олар тек қана жергілікті салықтар мен алымдар  есебінен толтырылмайды, сонымен қатар  бюджеттік реттеу механизмдер арқылы қайта бөлінетін республикалық  салықтар мен алымдар бөлшектері есебінен де қалыптасады. Бірақ, жергілік-ті бюджетгердің кірістері өздік түсімдер, реттеуші салықтардан түсетін түсімдер, қаржылық жәрдем мен займдық қаражаттардан  қалыптасса да, аймақтар мен аумақтардың  әлеуметті-экономикалық дамуының ерекшеліктері  жергілікті билік органдарының мем-лекеттік қызмет керсету процестеріне тиімді әсерін қамтамасыз етуге ресурстардың жетпеушілігіне жеткізеді.

Қазақстан Республикасы экономикасының күрделі  кеңістіктік құрылымы мен жүргізіліп жаткан экономикалық саясаттың жемісті  болуы оның жергілікті деңгейге жүзеге асуына тікелей байланысты екендігін  ескерсек, осы орайдағы жергілікті бюджетті басқарудың маңыздылыгы да айқындала түседі. Олай болса, жергілікті деңгейдегі мәселелердің оңтайлы шешімін  табу жолдарының негізі болып табылатын  жергілікті бюджетті басқаруды жетілдіру, бюджетаралық қатынастарды оңтайландыру, мемлекеттік басқаруды орталықсыздандыру  тәрізді мәселелер ерекше зерттеуді қажет етеді.

Қазіргі кезеңдегі бюджет жүйесінің негізгі  проблемаларының бірі бюджетаралық қатынастардың жетілдірілмегені болып  табылады. Бүл проблеманың түп қазығы – орталық пен аймақтар арасындағы функциялардың нақты ажыратылып, бөлінбеуі. Осыған орай мемлекеттік басқару деңгейлері арасындағы өкілеттіліктерді шектеу және бюджетаралық қатынастарды жетілдіру жоғары мәнге ие болып отыр.

Бюджетаралық  қатынастар жұмылдырылған салықтар мен табыстарды бөлу бойынша және олдарды мемлекеттік әлеуметтік – экономикалық нысандарда пайдалану бойынша әр түрлі билік органдары арасындағы қатынастарды білдіреді.

Бюджетаралық қарым-қатынас  – бұл мемлекеттік билік органдары  мен жергілікті мемлекеттік органдары  арасында тиісті бюджетті қалыптастыру және атқару жөніндегі процесте туындайтын қарым-қатынас.

Қазақстан Республикасының  Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қарым-қатынас бюджет процесінде жоғары тұрған және төмен тұрған бюджет арасындағы қарым-қатынас болып табылады:

- республикалық, облыстық  бюджеттер, республикалық маңызы  қала, астана, аудан бюджеттері (облыстық  маңызы бар қалалардың) арасындағы;

- Қазақстан Республикасының  республикалық бюджеті мен Ұлттық  қоры арасындағы.

Бюджетаралық қарым-қатынасты анықтау  кезінде негізге мынадай принциптер алынады:

- бюджет жүйесінің түрлі деңгейі  арасындағы функциялар мен өкілеттікті  бөлу;

- әрбір бюджеттің жұмыс істеу  дербестігі;

- бюджет жүйесінің деңгейі арасындағы  табыс көздерінің тұрақты негізінде  бөлу;

- бюджет жүйесінің деңгейі бойынша  бюджет шығысын нақты бөлу  және бекіту;

- республиканың барлық өңірлері  үшін түсінікті және қолайлы  көзқарасқа негізделген бюджетаралық  қарым-қатынастың айқындығы, қаржылай  көмекке мұқтаж өңірлерге бөлінетін  қаржылай көмекті анықтау, олардың  бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін  түзету мақсатында.

Бюджеттік тәжірибеде осы принциптерді іске асыру жергілікті басқару органдарының орталыққа қаржылай тәуелді болуын төмендетуді қамтамасыз етуге бағытталған.

Бюджетаралық қарым-қатынас мемлекеттік  басқару деңгейі арасындағы функциялар мен өкілеттіктерді нақты бөлуге, республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық  маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттері арасында түсімдер мен шығысты тең бөлуге, сондай-ақ бюджетаралық қарым-қатынасты  анықтау әдісінің бірлігіне және айқындығына негізделген.

 

Бюджеттік процесте мынадай бюджет деңгейі арасындағы қарым-қатынасқа  жол берілмейді:

- республикалық бюджеттің аудан  (облыстық маңызы бар қала) бюджеттерімен;

- облыстық бюджеттің, республикалық  маңызы бар қала, астана бюджетінің  – басқа облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар қала  бюджеттерімен;

- аудан (облыстық маңызы бар  қала) бюджетінің бір-бірімен.

Бұдан басқа, шығысты немесе түсімнің жекелеген түрлерін бір бюджет деңгейінен басқаға көшіру Бюджет кодексіне  өзгерістер мен толықтырулар енгізген жағдайда ғана жүзеге асырылады.

Қазіргі жағдайда Қазақстанда жергілікті бюджеттерді  орталық бюджетпен байлап-матаған  бұрау-шынжырлар шамалы босап, жергілікті бюджеттердің табысын көбейтуге  дем беретін шешімдер қабылданды. Мысалы , жаңа салық кодексі бойынша заң түрінде бекітілген  11 салықтың 6-уы жергілікті бюджеттерге берілді. Олардың ішінде жер, ұйым -мекеме, жеке адамдардың мүлік және көлік салықтары, сондай-ақ сол ұйым-мекемелер мен жеке адамдар кәсібін тіркеу жинағы, т.б. бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қорытып айтқанда «орталық–облыс-жергілікті билік» арасындағы қатынастар негізінде жатқан экономикалық қағидалар мен нормаларды өзгертпей, жергілікті өзін-өзі басқару институтының тиімді жұмыс істеуі  мүмкін емес. Ең алдымен бұл қорытындының еліміздің бюджет және салық жүйесін реформалауға қатысы бар.

  Бұл  бағдарда алғашқы шаралар ретінде  мыналарды айтуға болады:

-бюджет  жүйесінде біртұтастығын бас  тартып, оны тиімді буындарға  бөліп , әр деңгейлі бюджеттерге  дербестік беру керек;

-Орталық, жергілікті билік және басқару органдары бюджеттік жауапкершілікті заңды түрде бөліп шектеу қажет;

-әр деңгейлі  билік және басқа органдары  қаржы қорларының  сол органдарлың  қызмет шектері мен өкілеттігіне  сәйкес болғаны жөн.

-жергілікті  өзін-өзі басқару жүйесі дамыған  елдердің тәжірибесін еске алып, салық кірістері үлес салмақтарын  жоғарыдан төменге қарай бөлу  нормаларын заңды түрде белгілеу  шарт.

Әрине,  жоғарыда көрсетілген еліміздің  бюджеттік салық жүйесі реформасының алғашқы қадамдарын мемлекеттік  басқару жүйесі реформасымен толықтырып нығайту қажет. Ондай реформа мынадай мәселелерді шешуге тиіс, атап айтқанда :

-мемлекеттік  сектордың басқару деңгейлерінің   орнықты (оптималды) санын;

-әлеуметтік  шығындардың ең орнықты қаржыландыру  деңгейін;

-орталық  үкіметтің жергілікті билік органдарының  басқару жұмысына араласу дәрежесін;

-«мемлекеттік  экономиканың» барлық деңгейлеріндегі  шығындарды бақылау түрлерін;

-басқару  міндеттерін бөліп ретеу дәрежесін  белгілеу керек.

Міне, бұл шаралар елдің экономикаын көтерудің басты тұтқаларының бірі. Қайсыбір реформаны жүргізсеңіз де, оның түп төркіні қаржы мәселесіне келіп тірелері анық. Сондықтан да жоғарыда сөз болған,  өмірдің өзінен туындап отырған жағдайларды есепке алмайынша, алға басуымыз қиын болмақ.

Әрбір аймақтың экономикаға қаржылық ресурстарды  жұмылдыру үшін өз мүмкіндіктерін пайдалануы қажет. Бұл тигізер пайдасы бар  табиғи кені жоқ аумақтар үшін ерекше маңызды. Тиісті талдау негізінде аумақ  үшін, соған орай, тұтас экономика  үшін алдағы болашақты қамтамасыз ететін, үнемі ілгері басатын, аумақтық даму мүмкіндіктерін анықтаудың маңызы зор. Бұдан шығатын қорытынды, әр түрлі  деңгейдегі экономиканың дамуын макро-және аумақтық қамтамасыз ету Қазақстан  үшін бүкіл болашақтың негізі болып  табылады