Муниципалды қаржы жүйесі

Жергілікті  бюджеттердің күнделікті кірістерінің ішіндегі трансферт үлесіне қарай  олардың орталық әкімшілікке  қалай тәуелді екенін байқауға болады. Орталық бюджеттен жергілікті бюджеттерге аударылған трансферттердің көлемі неғұрлым азырақ болса, жергілікті бюджеттердің қаржылық автономиясы соғұрлым күштірек болғаны. Мысалы  Исландияда , АҚШ, Люксембург, Испания, Австрия, Швеция және тағы басқа кейбір елдерде жергілікті бюджеттер автономиясы өте күшті, оның деңгейі 99-70! арасында . Өзін-өзі басқару органдарының жергілікті бюджеттерінң мұндай өте жоғары деңгейлі дербестілігі сол органдардың өзіндік табыстарына байланысты . Ол табыстардың негізі – жергілікті салықтар және бүкіл мемлекеттік салықтарға қосылған қосымшалар . Ал орталық бюджеттен жергілікті бюджетке келетін трнасферттерге келсек, олар көбінесе нақтылы мақсаттарға байланысты және оларды үкімет қатал бақылап отырады .

Жергілікті  бюджеттерге орталық бюджеттен  трнасферттік қаржылындырудың үлесі  көп елдерде  бюдже табыстары  орталық әкімшіліктің бюджетіне  тура түсетін барлық негізгі салықтардан  құрылады, ал орталық әкімшілік бүкіл  халық табысын  аймақтарға қайтадан өзі бөліп отырады . Мұндай бюджет жүйесі аймақтардың қаржылық дербестігін төмендетеді, сондықтан жергілікті өзін -өзі басқарудың экономикалық мүмкіндіктері шамалы , орталық билікке тәуелді . Сонымен қатар іс жүзінде ондай бюджет жүйесі жергілікті биліктердің өзінің аумағын дамытып , бюджетті толтыру үшін жаңа мүмкіндіктер табуға даген ынталылығын төмендетеді, айақтарда масылдық пиғыл қалыптастырып , бай аймақтарды ңқаржы қорларын кедей аймақтарға бөліп беруін әділеттсіз анап, ішке реніш туғызыды.Өте күшті орталықтандырылған бюджет жүйесінің тек әлеуметтік- экономикалық қана емес, саяси да ұтылыстары болатыны белгілі . Мұндай жағдай халықтар арасында орны алған сепараттық көңіл-күйге экономикалық тұрғыдан дем береді.

Осы арада  « Орталықтандырылған бюджет жүйесін  айақтардың өзіндік басқаруының  экономикалық негізі, олардың өзін-зі қаржыландыру негізі болатын орталықтандырылмағае бюджет саясатына қалай көшуге болады?» -деген сұрақ туындайды.

50-60-шы  жылдары АҚШ-тың эконометрия бағдарына  бейімделген ғалым-экономистері  Ш.Тьебу, В. Баумоль, К.Белл, ал 70-80-ші жылдары Д. Фридмен, Дж.О  Коннор, Дж. Хобермас, Х.Либенетайн, т.б. орталықтандырылмаған бюджет теориясының принциптерні негіздеуге үлкен үлес қосты. Бұл теорияның мәні- әлеуметтік шығындарды қардыландыру міндеттерін орталық және жергілікті бюджеттер арасында бөліп, соңғылардың есебіне жатқызу. Бқл үшін жергілікті биліктерге жергілкті салықтардың және олрадың мөлшерін көбейту арқылы жергілкті бюджеттер табыстарының қосымша жолдарын өздері белгілеуге өкілеттік беріледі. Жергілкті салықтардан құрылған бюджет табыстары жергілікті өзін-өзі басқару органдарының меншігі саналып, оны жұмсау да өз биліктеріне болады. 70-80 –ші жылдарда үкімет «жаңа федерализм» саясатын қолданғанының нәтижесінде АҚШ-та қазір жергілікті билік органдарын өте тиімді қаржылау жүйесі қалыптасты: жергілікті бюджеттердің  90% –ы өзіндік табыстардан құралады. Оның ішінде 90%-ы –жергілікті салықтар.

«Салық-федерализм теориясын қолданып, ұлттық табысты орталық бюджет арқылы бөлудің деңгейін төмендеткен елдің бірі –Италия. 70-ші жылдары бүкіл елде де бюджет жүйесі біздің еліміз сияқты өте орталықтандырылған еді: орталық бюджеттің үлесә 70 % шамасына жеткен, ал жергілікті бюджеттердің  өзіндік табыстары 20% –дан аспайтын, оның ішінде жегілікті бюджеттің үлесі 11%  -ана болатын . Сол жылдары Италияда жергілікті салықтардың 97% жойылып , олардың орнына үкімет қазынасына түсетін жалпы мемлекеттік табыс салығы бекітілген . Осының нәтижесінде жергілікті билік органдары үлкен қаржы дағдарысына ұшырады. Себебі  жауапкерілігі жоқ коммуналдар  тиісті саясат жүргізді. Бұл жағдайдың сазайын тартқан орталық үкімет болды. 80-ші жылдары жаңадан келген үкімет жергілікті билік органдарынң салық автономиясын қалпына келтірді. Қазір орталық облыстық , жергілікті билік органдарының міндеттерні, өкілеттігі мен жауапкершілігі анық –айқын белгілеп, жергілікті бюджеттер автономиясын кеңейткенің нәтижесінде тек олардың ғана емес, орталық үкіметтің де бюджет тапшылығы елеулі түрде қысқарады. Коммуналдар дың дербестігі іс жүзінде кеңіген соң халықты сапалы тұрмыстық қызметпен қамтамасыз ету жұмысы да жақсарған .

Дүниежүзілік  және отандық тарих жергілікті шаруашылықты дамытудағы , әкімшілік – аумақтық бөліністерді абаттандыру мен олардың  санитарлық жағдайын жақсартудағы , сондай-ақ әлеуметтік сфера мекемелерін ұстаудағы  жергілікті (муниципалды) қаржының маңызын  дәлелдеп отыр . Осылай әлдеқашан болған және бұл тенденциялар жиырасыншы ғасырдың 80-90 жылдары күшейді.

Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде  биліктің жергілікті органдарының бюджеттері мемлекеттің бүкіл қаржы ресурстарының 30-дан 60% қайта бөледі(Англия, АҚШ, Жапония, Германия және т.б.) және айақтық өндіргіш күштерін, бүкіл әлеуметтік сферасын дамытуда, нарықтық инфрақұрылым құрып, кеңейтуде мағызды рөл атқарады:

-олар  арқылы өндірістік ортаны қаржыландыруға  жұмсалатын шығындардың үлкен  бөлігі өтеді(жегілікті өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын , су шаруашылығын , көлікті және басқаларын қаржыландыруға жұмсалады);

-жергілікті  бюджет арқылы өндірістік емес  ортаның дамуы қаржыландырылады, сөйтіп , қоғамдық өндіріске жанама  ықпал жасалады;

-тұтынудың  қоғамдық (әлеуметік) қорларын бөле отырып, жергілікті бюджеттер жұмыс күшін ұдайы молайтып отыруға мүмкіндік туғызады.

Дүниежүзілік  қаржы теориясы мен практикасы жергілікті бюджеттер бюджет жүйесінің дербес бөлігі ретінде жұмыс істейтіндігі айқындайды. Бюджеттің дербестігі деп  аймақтық басқару органы бекітіліп  берілген кіріс базасының негізінде бюджкттің көлемін, баптар бойынша кірістер мен шығыстардың нақтылы құрылымы мен мөлшерін өзі анықтайтын қағида ұғынылады . Оның атқарылуы басқарудың аймақтық органдарының бұл саласындағы құқықты анықтайтын республикалық заңнаманың негізінде  жүзеге асырылады.

Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде  ұлттық табысты бюджет арқылы қайта  бөлу «фискалдық федерализм» теориясы негізінде жүзеге асырылады.

Теорияның мәні мынада. Бүкіл мемлекеттік шаруашылық жалпы (экономиканың мемлекеттік секторына  барлық кәсіпорындар, мекемелер және әкімшілік құрылмыдар ) көпдеңгейлі  жүйе болып келеді, онда басқарудың функцияларын деңгейлер арасында бөлу және олардың сатылас бойынша  заңды бағынышы болады. Осыған байланысты назар аударылатын мәселелер  мыналар:

1.мемлекеттік  секторды басқару деңнейлерінің  оңтайлы саны;

2.басқару  деңгейлерінің арасында өкілеттіктерді  оңтайлы бөлу;

3.әлеуметтік  шығыстарды неғұрлым тиімді қаржыландыру  деңгейі;

4.биліктің  жергілікті органдарын басқаруға   және қаржыландыруға орталық  үкіметтің араласу дәрежесі;

5.билік  пен басқарудың жергілікті органдарының  шығыстарын қаржыландырудағы   меншікті қаражаттардың үлесі;

6.мемлекеттік  экономиканың барлық деңгейлеріне  қаражаттарды жұмсауға бақылау  жасаудың нысаны.

Фискалдық федерализм саясаты басқарудың жегілікті  органдарының орталыққа қаржылық тәуелділігін азайтуға бағытталған . Бұл жкргілікті бюджеттердің ғана емес , сонымен бірге  жалпы мемлекеттік бюджеттің  де  тапшылығын төмендетудің жолы, жергілікті әлеуметтік поблемаларды шешудегі нақты дербестікке апаратын жол. Бұған аймақтардың салықтық автономиясын дамыту, жалпымемлекеттік салықтарды (экологиялық, мүлік салықтары, мұраға салынатын салық, тұтынуға салынатын салық ) белгілеу жөніндегі оларға құқық беру есебінен  жетеді. Бқл орайда жергілікті органдары қаражаттарды тиімді пайдалануға ынталандырылмайтын , оларды қаржылық дербестігінен айыратын орталық бюджеттен жүргізілетін трансферттік қаржыландыру қысқарады.

    Басқа елдердегі аумақтық басқаруды  дамытудың тәжірибесі басқаруды  орталықсыздандырудың, ведомстволық  бағыныштағы аумақтарды дамытудың  әлеуметтік және экономикалық  проблемаларын шешуде биліктің  жергілікті органдарына кең құқықтар  берудің қажеттігін қолдайды. Унитарлық  мемлекеттің жағдайына Қазақстанға  сәйкес фискалдық федерализм  ұғымының мәні сақталған кезде  «фискалдық регионализм» ауыстырылуы  мүмкін.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ ҚР МУНИЦИПАЛДЫ ҚҰРЫЛЫМДЫРДАҒЫ БЮДЖЕТТІҢ  ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ

 

2.1 Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттері кірістерінің көлемі мен құрылымы

 

Кез келген бюджеттің маңызды құрауышы кірістер мен шығыстардың жоспары болып табылады, ол бір күнтізбелік жылға арналып нормативтік-құқықтық акт – Республикалық бюджет туралы заң түрінде жазбаша нысанда міндетті түрде жасалады. Шындығында, кез келген осындай жоспар кірістер мен шығыстар тең болатындай үлгіде жасалуға және орындалуға тиіс.

"Қазақстан  Республикасының бюджет кодексiне", "Қазақстан Республикасының жергiлiктi мемлекеттiк басқару туралы" Қазақстан Республикасының заңына сәйкес жалпы жергiлiктi бюджеттерге түceтiн түсiмдер республикалық бюджеттiң түсiмдерiне ұқсас және мыналарды кiрiктiредi:

1) салықтардың,  алымдардың және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердiң түсiмдерi 

2) салықтық  емес түсiмдер (комуналдық меншiктен  тyceтiн түсiмдер; облыстық бюджеттен,  республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджеттерiнен қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелердiн. тауарлар (жұмыстар, көрсетiлетiн қызметтер) өткiзуiнен түceтiн түсiмдер; жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттiк сатып алулар өткiзуден түceтiн ақша түсiмдерi; осы мемлекеттiк мекемелер салатын айыппұлдар, өсiмпұлдар, санкциялар, өндiрiп алулар; жергiлiктi бюджеттерге түceтiн салықтық емес басқа да түсiмдер);

3) жергiлiктi бюджеттерге түceтiн түсiмдер (жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын мемлекеттiк мекемелерге бектiлiп берiлген мемлекеттiк мүлiктi сатудан түceтi тусiмдер);

4) жергiлiктi бюджеттерге түceтiн ресми трансферттердiң  түсiмдерi.

Жергiлiктi бюджеттерден берiлген кредиттердi өтеуден, коммуналдық меншiктегi мемлекеттiң қаржы активтерiн сатудан, жергiлiктi атқарушы органның қарыздарынан түceтiн түсiмдер жергiлiктi бюджеттерге есептеледi.

Дамудың қазiргi кезеңiнде Қазақстан Республикасының  жергiлiктi бюджеттерi кірістерініңнегiзiн  аумақтағы шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халықтың салықтық түсімдері(96,7%) құрап отыр (1 кестені қараңыз).[8]

 

 

 

 

1кесте - Қазақстан Республикасының жергiлiктi бюджеттерi кiрiстерiнiң көлемi мен құрылымы.(2010ж)(агымдагы багамен)

 

Түсiмдердің атауы	млн. тенге	%
ТҮСIМДЕР	986298	100,0
І. КIPICTEP	855676	83,00
Салықтық  түсімдер	743855	96,7
оның iшiнде:
корпоративтiк та6ыс салығы	-	-
жеке салық	193281	57,1
әлеуметтiк салық	657676	65,9
қосылған  құн салығы	19177	32,7
акциздер	60967	16,1
Салықтық  емес түсімдер	9575	18,6
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер	8245	11,7
ІІ.АЛЫНFАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕРРЕСЛОЫВМТРАТРАТРАНСФЕРТТЕР ТРАНСФЕРТТЕР ТРАНСФЕРТТЕР ТРАНСФЕРТТЕРТРАНСФЕРТТЕР	422926	35,3
Ш. НЕСИЕЛЕРДІҚАЙТАРУ	17696	9,3
Ескертпе: www.minfin.kz

 

Түсімдердің екінші көзі республикалық бюджеттен  берілетін трансферттер болып табылады. Әйтседе, орта есеппен, олар түсімдердің 20% құрғанмен, бірқатар субвенциялық облыстардыңбюджеттерiнде әлеуметтiк экономикалық қажеттiктердi каржыландырудың қолайлы деңгейiне жету үшiн меншiктi салықтың және басқа түсiмдердiң жетiспейтiндiгiнен бұл түciм көзi 50 пайызға дейiн барады. Бұл мұндай облыстардың салық базасының нашарлығымен байланысты. Бұл жағдайда республикалық бюджет арқылы бюджеттiк алымдар мен субвенциялар тeтігінің, көмегімен түсiмдердi қайта бөлу проблемасы көкейтестi болып табылады, яғни бұл тeтік объективтi негiзделген жетiлдiрудi қажет етедi.

Жергiлiктi бюджеттердiң проблемасы сондай-ақ олардың меншiгiн құрайтын шаруашылық салалары (тұрғын үй шаруашылығы, мәдениет және шығармашылық мекемелерi, коммуналдық  инфрақұрылым - су құбыры, көлiк, тазалау  службасы және басқалары) бюджеттердi қалыптастыруға кipic бермек түгiл залалды болып табылады және жергiлiктi бюджеттер қаражаттарының едәуiр бөлiгiн жеп қоятындығында болып отыр. Меншiктi республикалық және коммуналдық етiп білген кезде билiктiң жергiлiктi органдарының басқаруына залалды касiпорындар немесе шамалы кipic әкелетiндерi берiлдi.

 

 

22 Қазақстан Республикасының жергілікті бюджеттері шығыстарының көлемі мен құрылымы

 

Жергiлiктi бюджеттердiң шығыстары да республикалық бюджеттiң шығыстары сияқты негiзiнен мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады:жалпы сипаттағы мемлекеттiк қызметтер көрсету, қорғаныс, қоғамдық тәртiп және қауiпсiздiк бiлiм беру, денсаулық сақтау, әлеуметтiк көмек және әлеуметтiк қамсыздандыру, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы, мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңiстiк, ауыз су орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау өнеркәсiп және құрылыс көлiк және байланыс экономикалық қызметтi реттеу (кәсiпкерлiк қызметтi қолдау) басқа да бағыттар: аудандар (облыстың маңызы бар қалалар) бюджеттерiне берiлетiн ресми трансферттер, республикалық бюджетке берiлетiн ресми трансферттер, жергiлiктi атқарушы органдардың борышына қызмет көрсету. Аудан (облыстың маңызы бар қала) бюджетiнiң шығыстарында денсаулық сақтау, сәулет, қала құрлысы және құрлыс қызметi, экономикалық қызметтi реттеу бағыттары бойынша жүзеге асыру көзделiнбейдi .

Жергiлiктi бюджеттерден кадрларды қайта даярлауды және мемлекеттiк мекемелер қызметкерлерiнiң бiлiктiлiгiн арттыруды қоса алғанда, қызмет түрлерiн орындайтын мемлекеттiк мекемелердiңқызметiн қамтамасыз етуге, бюджеттiк инвестициялық жобаларға (бағдарламаларға), жергiлiктi басқару органдарының заңдарында көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да қаржыландырылады.

Жергiлiктi бюджеттерден қаржыландырылатын жергiлiктi атқарушы органдарды ұстауға арналған шығындар үкімет бекiтетiн штат санының жалпы лимитi және заттай нормалар негiзiнде жоспарланады.