Мемлекеттік билік экономикалық және саяси жүйенің қалыптасуына ықпал етуші негізгі фактор ретінде

Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары –  бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың қызмет етуінің негізгі бағыттарын анықтайтын бастамашылық ережелер. Оларға мыналар жатады:

1)      адам мен  азаматтың құқықтары мен бостандықтарының  артықшылығы қағидасы, бұл қағидаға  сәйкес, мемлекеттік қызметшілер  аталған құқықтар мен бостандықтарды  мойындауы және қорғауы тиіс;

2)      демократиялық  қағидасы, бұл қағида мемлекеттік  органдар қызметін қалыптастыру  мен ұйымдастыруға азаматтардың  кең көлемде қатысуын білдірді;

3)      биліктің  тармақтарға бөліну қағидасы, бұл  қағида билік органдары мен  лауазымды тұлғалар тарапынан  заңсыз әрекеттерді болдырмауға  негізделген;

4)      заңдылық  қағидасы, бұл барлық мемлекеттік  қызметшілердің Конституцияны, заңдар  мен заңға сәйкес актілерді  сақтау міндеттілігін білдіреді;

5)      жариялылық  қағидасы, бұл қағида нақты бір  мемлекеттік органдардың тәжірибелік  қызметіне қатысты құқық субъектілерінің  ақпараттармен танысуын білдіреді;

6)      кәсібилік  қағидасы, бұл қағида мемлекеттік  аппарат қызметінде мейлінше  кәсіби қызметкерлерді пайдалануға  қолайлы жағдайлар жасайды;

7)      алқалық  пен жалғызіліктіліктің үйлесу  қағидасы, бұл қағида мемлекеттік  аппараттың демократиялық және  бюрократиялық бастамаларының саналы  сәйкестігін қамтамасыз етеді;

8)      сайлаушылық  пен тағайындаушылықтың үйлесіру  қағидасы, бұл қағида мемлекеттік  басқарудағы орталықтандыру мен  орталықсыздандырудың тиімді байланысын  білдіреді;

9)      бағыныстылық  қағидасы, бұл қағида мемлекеттік   органдардың мемлекеттік аппараттағы  әртүрлі деңгейде орналасқанын  білдіреді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.1Мемлекеттік билік органындағы заң шығарушы органының

құрылымы және атқаратын қызметі

 

 

Заң шығарушы дегеніміз-ол, мемлекет билігінің тізбегі ретінде  және оның міндетін Қазақстан Республикасының  Парламенті орындайды.

Парламент — Қазақстан  Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкілді органы. Парламент тұрақты  негізде жұмыс істейтін екі Палатадан: Сенаттан және Мәжілістен тұрады.

 Сенат әр облыстан, республикалык, маңызы бар каладан  және Қазақстан Республикасының  астанасынан екі адамнан, тиісінше  облыстан, республикалық маңызы  бар қаланың және Республика  астанасының барлық өкілді органдары  депутаттарының бірлескен отырыстарьшда  сайланатын депутаттардан құралады. Сенатты жеті депутатын Сенат  өкілеттігі мерзімше Республиканың  Президенті тағайындайды. Сенат  депутатгары жанама сайлау құқығы  негізінде жасырын дауыс беру  жолымен сайланады. Қазақстан  Республикасының кемінде бес  жыл азаматы болған, жасы отызға  толған, жоғары білімі және кемінде  бес жыл жұмыс стажы бар,  тиісті облыстың, республикалық  маңызы бар қаланың не Республика  астанасынын, аумағында кемінде  ұш жыл тұрақты тұрған азаматы  алты жыл өкілеттік мерзімге  Сенат депутаты бола алады.

 Сенаттың ерекше қарауына: Қазақстан Республикасы Президентінің  ұсынуымен Республика Жоғарғы  Сотының Төрағасын, Алқалар төрағаларын  және Жоғарғы Соттын судьяларын  сайлау және қызметтен босату, олардың антын қабылдау; Республика  Президентінің Республиканың Бас  Прокурорын және Үлттық Қауіпсіздік  комитетінін Төрағасын тағайьшдауына  келісім беру және Қазақстан  Республикасы Конституциясының 55-бабында  көзделген басқа да мәселелер  жатады.

  Мәжіліс— Парламенттің төменгі палатасы. Ол жетпіс жеті депутаттан тұрады. Алпыс жеті депутат Республиканын әкімшілік-аумақтық бөлінісі ескеріле отырып құрылатын және шамамен сайлаушылардың саны тең бір мандатты аумактык сайлау округтері бойынша сайланады. Он депутат бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас Жалпыұлттық сайлау округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде саиланады. Мәжіліс депутаттарын сайлау жалпыға бірдей тең және төте сайлау құқығы негізіңде жасырын дауыс беру арқылы жүзеге асырылады. Республиканың жасы жиырма беске толған азаматы бес жыл екілеттік мерзімге Мәжіліс депутаты бола алады.

Парламент Палаталарының  бөлек отырысында мәселелерді әуелі  Мәжілісте, ал содан соң Сенатта  өз кезегімен қарау арқылы: зандар қабылдайды; республикалық бюджетгі және оның атқарылуы туралы есептерді, бюджетке енгізілетін өзгерістер мен  толықтыруларды талқылаиды, мемлекеттік  салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды; Қазақстан  Республикасының әкімшілік-аумақтық құрылысының мәселелерін шешу тәртібін белгілейді; азаматтарға рақымшылық жасау туралы актілер шығарады және Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабында көзделген басқа да өзгерістерді жүзеге асырады.

  Мәжілістің ерекше қарауына: заддардың жобаларын қарауға кабылдау және қарау; Республика Парламенті кабылдаған заңдарға Қазақстан Республикасы Президентінің қарсылықтары бойынша ұсыныстар әзірлеу; және т.б. (Қазақстан Республикасы Конституциясьшың 56-бабы) жатады.

 Палаталардың бірлескен  отырысында Парламент

1) Қазақстан Республикасы Президентінің ұсынысы бойынша Конституцияға өзгертулер мен толықтырулар енгізеді; Конституциялық заңдар кабылдайды, оларға өзгертулер мен толыктырулар енгізеді;

2) Республикалық бюджетті  және Үкімет пен Республикалық  бюджеттің атқарылуын бакылау  жөніндегі есеп комитетінін бюджеттің  атқарылуы туралы есептерін бекітеді, бюджетке өзгертулер мен толықтырулар  енгізеді;

3) Республика Президентінің  қарсылығын туғызған зандар немесе  заңның баптары бойышпа ол  қарсьтлық жіберген күннен бастап  бір ай мерзім ішінде қайталап  талқылау мен дауысқа салуды  өткізеді. Бұл мерзімнің сақталмауы  Президент қарсылығының қабылданғанын  білдіреді. Егер Парламент әр  Палата депутаттарының жалпы  санының үштен екісінің көпшілік  даусымен бұрын кабылданған шешімді  қуаттайтын болса, Президент жеті  күн ішінде заңға қол қояды.  Егер Президенттің қарсылығы  еңсерілмесе, заң қабылданбады  немесе Президент ұсьшған редакцияда  қабылданды деп есептеледі;

4) Президентке оның бастамасы  бойынша әр палата депутаттары  жалпы санының үштен екісінің  даусымен бір жылдан аспайтын  мерзімге заң шығару өкілеттігін  беруге хакылы;

 5) Президенттін. Республика Премьер-Министрін, Республика Ұлттық Банкінің Төрағасын тағайындауына келісім береді;

6) Премьер-Министрдің Үкімет  бағдарламасы туралы баяндамасын  тындап, бағдарламаны мақұлдайды  немесе қабылдамай тастайды, бағдарламаны  кайтадан кабылдамаи тастау әр  Палата депутаттарының жалпы  санының үштен екісінің даусымен  жүзеге асырыла алады және бұл Үкіметке сенімсіздік көрсетілгенін білдіреді. Ондай көпшілік дауыстың болмауы Үкімет бағдарламасының мақұлданғанын білдіреді;

7) Әр Палата депутаттары  жалпы санының үштен екюінің  көпшілік даусымен, Парламент депутаттары  жалпы санының кемінде бестен  бірінің бастамасы бойынша немесе  Конституцияда белгіленген жағдайларда  Үкіметке сенімсіздік білдіреді.

 Парламент бұдан басқа  да өкілеттіктерді жүзеге асырады  (Конституцияның 53-бабы).

 Парламент Республиканың  бүкіл аумағында міндетті күші  бар Қазакстан Республикасының  Заңдары, Парламенттің Қаулылары,  Сенат пен Мәжілістін, Қаулылары  түрінде Заң актілерін қабылдайды.

 Зандар, аса маңызды  қоғамдық қатынастарға реттейтш, мынадай мәселелер бойынша шығарылуы  тиіс:

1) жеке және занды түлғалардың  құқық субъектілігіне, азаматтардын  құқыктары мен бостандыктарына,  жеке және заңды тұлғалардын  міндеттері мен жауапкершілігіне;

2) меншікрежиміне және  өзге де мүліктік құқықтарға;

3) мемлекеттік органдар  мен жергілікті өзін-өзі басқару  органдарын ұйымдастыру мен олардың  қызметінің, мемлекеттік және әскери  қызметтің негіздеріне;

4) салық салуға, алымдар  мен басқа да міндетті төлемдерді  белгілеуге;

5) республикалык бюджетке;

6) сот қүрылысы мен  сотта іс жүргізу мәселелеріне;

7) білім беруге, денсаулык  сақтауға және әлеуметтік камсыздандыруға;

8) көсіпорындар мен олардың  мүлкін жекешелендіруге;

9) айналадағы ортаны қорғауға;

10) Республиканың әкімшілік-аумақтық  құрылысына;

11) мемлекет қорғанысы  мен қауіпсіздігін қамтамасыз  етуге қатысты негізгі принциптер  мен нормаларды белгілеуге катысты.

 Өзге қатынастардың  барлығы заңға тәуелді актілермен  реттеледі.

  Республиканың мұндай заңдары Республика Президенті қол қойғаннан кейін күшіне енеді. Парламент пен оның Палаталарының Заң актілері, егер Конституцияда өзгеше көзделмесе, Палаталар депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен қабылданады, ал конституциялық заңдар Конституцияда көзделген мәселелер бойынша әр Палата депутаттарының жалпы санының кемінде үштен екісінің көпшілік дауысымен қабылданады.

  

 

 

3.2Атқарушы билік органдарының  жүйесі және кұрылымдары

 

Атқарушы билігі дегеніміз-ол,мемлекеттік  биліктің бір тізбегі ретінде  мемлекеттің мәселесін шығарылған заңмен басқа нормативтік-құқық  актілерін жүзеге асыруын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасының  Үкімет органын айтады.

 Атқарушы билік органдары  - бұл қоғам мен мемлекеттің  әкімшілік-саяси, әлеуметтік -мәдени, шаруашылық және сала  аралық  аумақтық міндеттерді жүзеге  асыру үшін атқарушы-бұйырушы  өкілеттілік берілген және құрылымы  болатын әлеуметтік құрылым немесе  ұйым.

Атқарушы билік органдарының өз құрылымы, құзырығы бар мемлекеттік  аппараттың бір бөлігі болып табылатын  ұйым және заңнамаға сәйкес құрылады. Мемлекеттің тапсырмасы бойынша  қызмет етуге қатысуға құқық берілген, атқарушы-бұйырушы қызмет ету тәртібінде шаруашылық, әлеуметтік-мәдени, әкімшілік-саяси  сфераларға күнделікті жетекшілік етуге, сала аралық басқарумен шұғылдануға  арналған.

Атқарушы билік органдарының әкімшілік -құқықтық мәртебесі  мына белгілер бойынша анықталады:

1) оперативті дербестілік  берілген;

2) жоғарғы органдар құрады;

3) төменгі атқарушы билік  органдарының жоғарғы  атқарушы  билік органдарына есеп беруі  және бақылауда болуы;

4) атқарушы билік органдарының  қызметі заң күшіндегі сипатта  болады.

5) нормативті-құқықтық актілерді  шығаруы, мысалы, қаулы, өкімдер.

Атқарушы билік органдарының негізгі белгілері:

1) атқарушы-бұйырушы қызметті  жүзеге асыру;

2) мемлекеттік-биліктік өкілеттілікке  ие;

3) белгіленген құзыреті  бар;

4) ішкі ұйымдық құралымы, яғни тұрақты шаттары болады;

5) бюджетті орындау мәселелері  бойынша белгіленген өкімді органдардың   бақылауында болуы.

ҚР атқарушы билік органдарының жүйесі мына схема бойынша  құрылады:

Жоғарғы атқаушы билік  органдары (ҚР Үкіметі) - Үкіметтің құрамына кіретін орталық  атқару органдары (ҚР министрліктері, ведомстволары) - Үкіметтің  құрамына кірмейтін орталық атқарушы билік органдары - жергілікті атқарушы билік органдары (облыстық, қалалық, аудандық әкімшіліктер).

Үкімет -  ҚР Конституциясына  сәйкес Қазақстанда атқарушы билікті  жүзеге асырады, атқарушы  билік  оргадарының жүйесін басқарады  және олардың қызметтеріне басшылық етеді. ҚР Үкіметі өз қызметінде ҚР Президенті алдында жауапты, ол ҚР Парламентіне есеп береді. Үкіметті ҚР Президенті құрады. ҚР Үкіметінің құрамы мынадай мүшелерден тұрады: Премьер - министр, оның орынбасарлары, министрлер және өзге де лауазымды  тұлғалар. Премьер -министрді ҚР Президенті Парламенттің келісімімен тағайындайды. Үкіметтің құрылымы және құрамы  туралы ұсынысты  ҚР Премьер - министрі тағайындалғаннан кейін 10 күннің ішінде ҚР Президентіне ұсынады.  Үкіметтің  қызмет ету тәртібі 1995 жылдың 18 желтоқсанында  қабылданған "Үкімет туралы"  ҚР конституциялық заңымен анықталады. ҚР Үкіметі өз құзырылығындағы сұрақтар бойынша  ҚР барлық территориясында  міндетті күші бар қаулылар шығарады.

ҚР Министрлігі - мемлекеттік  саясатты жүргізетін  және белгіленген  қызмет аясында басшылық ететін орталық  атқару органы. Министрліктерді  ҚР Президенті құрады, қайта құрады және таратады. Оның басшысын - министрді  ҚР Президенті тағайындайды және босатады. Министрліктердің құқықтық мәртебесі  қандайда болмасын сфераны реттейтін  әртүрлі заңдарда, заң күшіндегі  актілерде, мысалы, Министрліктер туралы Жағдайда бекітіледі.  Министрлердің  орынбасарлары, премьер - министрдің ұсынысы  бойынша үкіметпен тағайындалады, сонымен қатар министрліктердің кеңес берушілік-үйлестіруші және кеңесуші бөлімдер де ашылады, олар министрдің бұйрығын  іске асыру үшін  шешім  қабылдауға көмектеседі.  Министрліктің  құрамында  департаменттер, бас  басқармалар, комитеттер құрылады. Министрліктердің, ереже бойынша, екі жақты сәйкес бағыныштылықта болатын, министрлііке вертикаль бойынша, жергілікті әкімшіліктерге - горизонталь бойынша бағынатын  аумақтық бөлімдері болады, мысалы, білім беру  бөлімдері және т.б.