Материалдық емес активтердің есебі

                                                           Кiрiспе

      Бүгiнде  бухгалтерлiк есебi басқару жүйесiнде  ең басты бiр орын алады. Ол кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешiмдi қабылдау үшiн негiз баса отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндiрiс процесiн шынайы көрсетiп бередi. Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есебi бухгалтерлiк есеп стандарттарында және субъектердiң қаржылық шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк есеп шоттарының бас есеп жоспарында бекiтiлген жалпы қағидалары мен ережелерiнiң негiзiнде құрылады және ол бүкiл алынған ақпараттарды пайдаланушылыардың талайына, қызметтiң құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелiгiне есептiң сәйкес келуiн қамтамасыз етедi.

      Шаруашылық  жүргiзудiң қазiргi жағдайында шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң күрделi экономикалық тетiгiн нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай – ақ толық, сенiмдi ақпаратсыз басқару жүйесiн iс жүзiнде жүзеге асыру мүмкiн емес.

      Экономиканық  барлық саласындағы кәсiпорындардың  иелерiмен еңбек ұжымдары шикiзат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюып, бәсекеге жарамды, өзiндiк құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға тырысады. Бұл орайда, шаруаға қырсыздыққа, кәсiпорынның материалдың құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиiмсiз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен мәнiн айрықша бағалауға болады.

      Есепке  алынған ақпараттардың көмегiмен  шаруашылық жүргiзушi субъектердiң және олардың құрылымдық бөлiмшелерiнiң қызметiн жедел басқару үшiн, экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлар жасау үшiн, сөйтiп, ел экономикалық даму заң қылықтарын зерделеу және зерттеу экономикалық тетiктiң бiрi ретiнде пайдаланады.

      Экономиканың  саласындағы мамандар, оның iшiнде, бiрiншi кезекте бухгалтерия қызметкерлерi есепке алудың және есеп берудiң барлық жүйесiн жақсы бiлулерi, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметтiң бухгалтерлiк және салықтық есепке алуды ұйымдастырудың ережелерiн, нұсқауларын және басқа нормативтiк актiлерiн қатаң сақтаулары керек.

      Орташа  және iрi кәсiпорындарда өндiрiс шығындарын есепке алу және өнiмнiң өзiндiк  құнын калькулияциялау үшiн кәсiпорынның бухгалтериясы құрамында, бiртұтас болып келетiн екi бухгалтерия, яғни қаржылық және басқару бухгалтериясы болуы мүмкiн.

      Қаржылық  бухгалтерия бухгалтерлiк есептi  ұйымдастырудың қағидалары, онда бухгалтерлiк  есептiң әрекет етiптұрған стандарттарына сәйкес, түпкi нәтижеде, пайдаланушыларға қаржылық есеп берудiң сенiмдi ақпараттың беруiмен танылады. Бұл үшiн қаржылық бухгалтерия кәсiпорынның белгiленген тәртiбi бойынша өндiрiс шығындарын есепке алатын шоттардан тыс, яғни активтер мен мiндеттемелердiң есебiн жүргiзедi. Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 10–80-бөлiмшелерiне енетiн шоттарын жүргiзiп, есептiң бас кiтабын, кәсiпорынның балансын және қаржылық есеп берудi жасайды.

      Өндiрiстiк  бухгалтериясы, бухгалтерлiк есептi ұйымдастырудың қағидалары көрсетiлген, бiрақ ол кәсiпорынның жалпы бухгалтериясының бiр бөлiгi болып табылады, онда әр түрлi басқарушылар шешiмдi қабылдау үшiн ақпараттар әзiрленедi, өнiмнiң өзiндiк құны мен өндiрiс шығындары туралы есеп беру мәселелерi қарастырылады, көрсетiлген қызметтiң атқарылған жұмыстың, өндiрiлген өнiмнiң өзiндiк құны калькулияцияланады, өндiрiске кеткен шығындар есебi танылады. Басқару бухгалтериясы шоттардың бас жоспарының 90-бөлiмшелерiне енетiн шоттарды пайдаланады. Басқару бухгалтериясы жабық болып келедi. Бұл өз билiгiнде қандайда болмасын бiр «ноу-хоуды» және өндiрiстi басқарудың озық деңгейiн ұйымдастыруды, «жаңалықтарды» өз бәсекелестерi өздерiнен бұрын пайдаланып кетпеуiн қамтамасыз етедi.

      1.0. Бухгалтерлiк есептi ұйымдастыру

      Бүгiнде  бухгалтерлiк есебi басқару жүйесiнде  ең басты бiр орын  алады. Ол кәсiпорынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылың шешiмдi қабылдау үшiн негiзгi бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндiрiс процесiн шынайы көрсетiп бередi. Қазақстан Республикасының бухгалтерлiк есебi бухгалтерлiк есеп Стандарттарында және субьектiлердiң қаржылық-шаруашылық қызметiндегi бухгалтерлiк есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекiтiлген жалпы қағидалар мен ережелерiнiң негiзiнде құрылады және ол бүкiл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтiң құрылымына, ұйымының нысанына, айрықша ерекшелiгiне есептiң сәйкес келуiн қамтамасыз етедi.

      Шаруашылық  жүргiзудiң қазiргi жағдайында шаруашылық жүргiзушi субьектiнiң күрделi экономикалық тетiгiн нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық сенiмдi ақпаратсыз басқару жүйесiн iс жүзiнде жүзеге асыру мүмкiн емес.

       Экономиканың барлық саласындағы  кәсiпорындардың иелерi мен еңбек  ұжымдары шикiзат пен материалдарды  ұқыпты жұмсауға, өндiрiс қалдықтарын  азайту, ысырапты жоюға, бәсекеге  жарамды өнiмдерiн өндiруге, оның  сапасын көтеруге, өзiндiк құнын  төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделi. Бұл орайда,  шаруаға қырсыздыққа, кәсiпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиiмсiз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлiк есептiң маңызы мен мәнiн айрықша бағаламауға болмайды.

   Есепке алынған ақпараттардың  көмегiмен шаруашылық жүргiзушi  субьектiлердiң және олардың құрылымдық  бөлiмшелерiнiң қызметiн жедел  басқару үшiн, экономикалық болжамдар  мен ағымдық жоспарлар жасау  үшiн, ел экономикасының даму заңдылықтардың зерделеу және зерттеу экономикалық тетiктiң бiрi ретiнде пайдаланады.

         Бухгалтерлiк есеп екi бөлiмнен  тұрады: “Қаржылық есептi” және  “өндiрiстiк есептi". Қаржылық бухгалтериясы  деп  аталатын бухгалтерлiк  есептi ұйымдастырудың қағидалары, онда бухгалтерлiк есептiң әрекет етiп тұрған стандартына сәйкес, түпкi нәтижесiнде, пайдаланушыларға қаржылық есеп берудiң сенiмдi ақпаратын “берумен”  танылады.

      Бұл үшiн қаржылық бухгалтерия кәсiпорыннын белгiленген тәртiбi бойынша өндiрiс  шығындарын есепке алатын шоттардан тыс, яғни активтер мен мiндеттемелердiң есебiн жүргiзедi. өндiрiс бухгалтериясы деп аталатын, бухгалтерлiк есептi ұйымдастырудың қағидалары көрсетiлген, бiрақ ол кәсiпорынның жалпы бухгалтериясының бiр бөлiгi болып табылады, онда әртүрлi басқарушылың шешiмдi қабылдау үшiн ақпараттар әзiрленедi, өнiмнiң өзiндiк құны мен өндiрiс шығындары туралы есеп беру мәселелерi қарастырылады, көрсетiлген қызметтiң, атқарылған жұмыстың, өндiрiлген  өнiмнiң өзiндiк құны калькуляцияланады, өндiрiске кеткен шығындар есебi танылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.1. Есеп саясатын  дайындау.   

      Қазақстанның  бухгалтерлiк есеп стандарттарында  және ол бойынша жасалған әдiстемелiк  ұсыныстарында басқарушылық пен  қаржылық есебiн жүргiзудiң қоғамдық тұрғысынан танылған тәсiлдерi мен әдiстерi ережелерi мен қағидалары белгiленген, онда әрбiр кәсiпорындардың техникалық бағасына, олардың шешетiн мiндеттемелерiнiң күрделiлiгiне, басқарушы қызметкерлердiң бiлiктiлiгiне қарап нақтыланған.

 Кәсiпорынның  бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшiн таңдап алынған тәсiлдер жиынтығы, құндық өлшемдерi, ағымдақы топтастыруы және бухгалтерлiк есептегi  шаруашылық қызметiне жасалған қорытынды шалу фактiлерi кәсiпорынның есептiк саясатында көрiнiс табуы тиiс. Басқаша айтқанда, есептiк  саясат-бұл бухгалтерлiк есептiң әдiсiн жүзеге асыратын тетiгi.

 Есептiк  саясаты келесiдей жорамалдардан  алынғаны жөн:

• Кәсiпорын өз мүлкiмен өзiмен-өзi болушылығы;
• толассыз қызметi;
• есеп саясатын пайдаланудың жүйелiгi;
• шаруашылық қызметiндегi фактiлердiң мерзiмдiлiк анықтылығы.

 Пайдаланатын  есеп саясатының басты мiндетiмен  негiзгi арналымы-кәсiпорынның қызметiн  барынша пара-пар көрсету, iс мүддесi үшiн осы қызметтiң  тиiмдiлiгiн  реттеу мақсатында толық, объективтi  және шынайы  ақпаратпен қаптастыру.

 Ол  есеп процесiнiң барлық тараптарын қамтуы керек; әдiстемелiк, техникалық, ұйымдық жақтарын.

 …Әдiстемелiк  аспектiсi деп кәсiпорында өнiмнiң  өзiндiк құнын есептеу,

амортизацияны шығару, мiндеттеме мен мүлiктi бағалау  үшiн пайдаланатын әдiстерiн айтады; техникалық деп осы әдiстердiң  синтетикалық шоттарында көрсету сызбасы, есеп регистрлерiнде осы әдiстiң қалай жүзеге асқандығын айтады; ұйымдық деп осы әдiстердiң бухгалтерлiк қызмет тұрғысынан жүзеге асқандығын, кәсiпорынды басқару құрылымындағы алатын орнын айтады.

 Кәсiпорын  бухгалтерлiк есептiң келесiдей  ережелерiн өз бетiнше шешуiне  болады:

-келiп  түскен негiзгi құралдар обьектiсiн  бағалау-бухгалтерлiк есептiң 

№6-шы «Негiзгi құралдардың есебiнiң» стандарттарындағы  әдiстемелiк ұсынысына сәйкес, пайдалануға  берiлген және кәсiпорынның сатып алуға төлеген нақты шығындар негiзiнде, негiзгi құралдар обьектiсiнiң бастапқы құны анықталады.

 Құнын  есептеп шығарудың бiрқалыпты  әдiсi; құнын есептеп шығару үшiн  орындалған жұмыстардың пропорционалды  түрде есептелiнетiн әдiсi:

құнын есептен шығарудың сандық сомасы бойынша есептелiнетiн әдiсi. Екi және одан да көп әдiстi пайдаланған кезде, амортизацияны есептейтiн тәсiлiн және негiзгi құралдың қандай түрi бойынша пайдаланатындығын  көрсету керек. Негiзгi құралдың бiр түрi бойынша  амортизацияны есептеудiң бiр ғана әдiстi пайдаланады.

-негiзгi құралдарды өндеу-жөндеу жұмысын  жүргiзудiң кезеңдiгi 

мен жөндеу  жұмысының мерзiмi; негiзгi құралды  жөндеуге арналған

резерв  қорларын жасауы; жөндеудi жүргiзудiң  тәсiлi туралы мәселенi кәсiпорынның өзi шешедi;

-материалдық  емес активтердiң амортизациясы-әрбiр  материалдық емес активтердiң  әрбiр түрiнiң пайдалануына қарап  пайдалы мерзiмi және амортизацияны  есептеу әдiсiн әрбiр кәсiпорын  өз  бетiнше алады.

-болашақ  кезеңнiң шығыстары-кезеңдерi нақты анықталмаған жағдайда, кезең барысында ол өнiмнiң өзiндiк құнына жатқызылуы мүмкiн, немесе басқа да көздерiнiң есебiнен есептеп шығарылуы мүмкiн, бiрақ аталған жағдайлардың барлығы да, яғни олардың кезеңiн және есептеп шығару тәртiбiн кәсiпорынның өзi анықтайды;          

-алдағы  шығыстар мен төлем резервтерi-кәсiпорын  қандай резервтердi және қандай  көлемде құруды және олардың  пайдалану тәртiбiн анықтап өзi шешедi,

-күмәндi қарыздар бойынша резервтерi-кәсiпорын  түгендеу мәлiметтерiнiң негiзiнде дебиторлық қарыздардың қандай күмәндi болып  табылмайтындығы,  резервтердi құрудың әдiсiн және резервтеуге жататын шығындарын өзi таңдай алады;

    Аталған барлық жағдайды табысты  тек есептеу әдiсi бойынша танылатындығы  қарастырылған. Есеп саясатының  техникалық бөлiгiн әзiрлеген кезде  келесiдей мәселелер қарастырылуы тиiс:

-Негiзгi құралдарды  жөндеу есебi. Негiзгi құралды жөндеу бухалтерлiк есепте, оның  құнын өсiрмейтiн сызбасының  бiрiн қолдануы мүмкiн: жөндеу  жұмысының атқарылуына қарап  ол өнiмнiң нақты өзiндiк құнына жатқызылуы мүмкiн немесе алдын ала құрылған жөндеу қорына жатқызылуы мүмкiн Аталған схемалардың бiрiн таңдау, кәсiпорының қай салаға жататындығымен де байланысты болып келедi;

  -Материалдық  есебi. өндiрiске жатқызылатын, материалдық  ресурстарының нақты өзiндiк құнын анықтау тәсiлi туралы шешiм қабылдау қажет: орташа өлшенген құны бойынша әдiсiн, ФИФО әдiсiн, ЛИФО әдiсiн немесе арнайы  теңестiрiлген әдiсiн таңдайды.

-Басқарушы  есеп. Есептiң  бұл сыртқы  пайдаланулардың   кең  түрде  пайдалануына  арналмаған, сонымен қоса, оның есеп  беру талабына сай  келетiн регистрлерi  де жоқ,  сондықтан оны iшкi бақылау мен жоспарлау мақсатында пайдаланады.

-өндiрiске  кеткен  шығындар мен  өнiмнiң   өзiндiк  құнын  калькуляциялау  есебiнiң  әдiсi.

      Кәсiпорын  калькуляциялау мен есеп объектiсiн, жанама  мен тiкелей  көрсету  тәртiбiн анықтайды.

-үстеме  шығыстарын  есептеу  және тарату.  Кәсiпорын  №7 “Тауарлы-материалдық  запастардың” бухгалтерлiк есеп  стандартында келтiрiлген  әдiстемелiк   ұсынысында үстеме  шығыстарын  құрайтын  шығындар  тiзiмiне  өндiрiс қызметiнiң  ерекшелiктерiн ескере отырып,  қосымшалар мен өзгерiстердi енгiзуге құқылы.

-Мүлiктер  мен мiндеттемелердi түгендеу.  Мiндеттi  түгендеумен қоса, құндылықтардың  нақты барын тексеру үшiн бiршама қосымша түгендеулер де жүргiзiлуi мүмкiн.  

-Нақты  пайдаланатын шоттар жоспары.  Кәсiпорын шоттардың Бас жоспарын  басшылыққа  ала отырып, өздерiне  пайдаланатын шоттарын iрiктей алады,  яғни оның құрамына кәсiпорынның  қаржылық-шаруашылық   қызметiн  және қаржылық жағдайын  мүлiктiк құрамын  көрсететiн синтетикалық шоттарын енгiзедi. Қажет болған жағдайда, арнайы операцияларды көрсету үшiн, шоттардың  Бас жоспарына кәсiпорын  қосымша шоттарды пайдалануына болады.