Кәсіпорынның қаржылық ресурстарын қалыптастыру және оларды пайдалану

Шикізат пен материалдардың үлкен қоры кәсіпорынды өндіріс  процесінің тоқталуымен байланысты сәйкес запастардың күтілмеген жеткіліксіздігінен және қымбат материал-ауыстырушыларды  сатып алудан құтқарады. Шикізат  пен материалдарды сатып алуға  тапсырыстың жоғары болуы үлкен қорлардың пайда болуына әкелумен бірге, жабдықтаушылардың бағасын төмендету мүмкіндігін де береді. Сол себептер салдарынан кәсіпорын дайын өнімнің жеткілікті қорының бар болуын қалайды, ол өндірісті үнемді басқару мүмкіншілігін тудырады. Осының нәтижесінде кәсіпорын өзі өз клиенттеріне жеңілдіктер ұсына алады.

Айналым қаражаттарының айналымдылығын жоғарылату қорларды сақтаумен байланысты шығындар мен нәтижелердің анықталуына және қорлар мен шығындардың дұрыс балансына әкеледі. Айналым қаражат-тарының айналымдылығын жылдамдату үшін кәсіпорында келесілерді жасау қажет:

• қажетті материалдарды сатып алуды жоспарлау;
• қатаң өндірістік жүйелерді жүргізу;
• қазіргі кезеңгі қоймаларды пайдалану;
• сұранысты болжауды жетілдіру;
• шикізат пен материалдарды тез жеткізу.

Айналым капиталының  айналымдылығын жылдамдатудың екінші жолы дебиторлар шотын төмендетуге  негізделеді.

Дебиторлық қарыз деңгейі  көптеген факторлармен анықталады: өнім түрі, нарық сыйымдылығы, нарықта берілген өнімнің тарау деңгейі, кәсіпорында қабылданған есептесу жүйесі және т.б. Дебиторлық қарызды басқару ең алдымен есептесулердегі қаражаттардың айналымдылығын бақылауды ұсынады. Динамикада айналымдылықтың жылдамдауы жағымды беталыс ретінде қарастырылады. Потенциалды сатып алушыларды таңдау мен келісімшартта қарастырылатын тауарлар үшін төлемінің шарттарын анықтау маңызды мәнге ие.

Таңдау формальды критерийлер  көмегімен жүргізіледі: өткен кезде  төлем тәртібін сақтау, сатып алушы  сұрайтын тауар көлемі үшін төлем  бойынша оның болжамды қаржылық мүмкіндіктері, ағымдағы төлемқабі-леттілік деңгейі, қаржылық тұрақтылық деңгейі, сатушы кәсіпорынның экономикалық және қаржылық жағдайы (тауарларының бар болуы, ақшалай қаражатқа қажеттілік деңгейі және т.б.).

Тұрақты клиенттердің тауарлар үшін төлемі жиі несие бойынша жүргізіледі, несие шарттары көптеген факторларға байланысты болады. Экономикалық дамыған елдерде «2/10 толық 30» сызбасы кең тараған /14, 98-99б./. Оның мәні:

• сатып алушы алынған тауар үшін несиелеу кезеңінің басынан он күн ішінде төлем жүргізсе, екі пайыздық жеңілдік алады;
• несиелік кезеңнің 11-ші күнінен 30-шы күніне дейін төлем жүргізілсе, сатып алушы тауардың толық құнын төлейді;
• бір ай ішінде тауар үшін төлем жүргізілмесе, сатып алушы қосымша айыппұл төлеу тиіс болады, оның  мөлшері төлем кезіне байланысты өзгеруі мүмкін.

Қарызды өтеу мақсатымен дебиторларға әсер етудің ең қолданылмалы әдістері хаттар жіберу, телефондық қоңыраулар, персоналды ресми сапарлар, арнайы ұйымдарға қарыздарды сату (факторинг) болып табылады.

Айналым капиталының шығындарын төмендетудің үшінші жолы қолда бар ақшаны жақсы қолдануға негізделеді. Инвестициялау теориясы бағытынан ақшалай қаражаттар өзімен бірге тауарлы-материалық құндылық-тарға инвестициялаудың жеке жағдайлардың бірін ұсынады. Сондықтан оларға жалпы талаптар қолданбалы. Біріншіден, ағымдағы есептесулерді жүргізу үшін ақшалай қаражаттардың базалық қоры қажет. Екіншіден, қарастырылмаған шығындарды өтеу үшін белгілі бір ақшалай қаражаттар қажет. Үшіншіден, қызметті мүмкін және болжамды кеңейтуді қамтамасыз ету үшін белгілі бір мөлшерде бос ақшалай қаражаттар болған дұрыс.

Сонымен, ақшалай қаражаттарға қорларды басқару теориясында жасалған және ақшалай қаражаттар көлемін  оптимизациялауға мүмкіндік беретін  модельдер қолданылуы мүмкін. Ол келесілерді  бағалау болып табылады:

• ақшалай қаражаттар және оларды эквиваленттердің жалпы көлемін;
• есептесу шотында ақшалай қаражаттардың қай үлесін ұстау, ал қай үлесін тез өтімді бағалы қағаздар түрінде үстау қажет екенін;
• қашан және қай мөлшерде ақшалай қаражаттар және тез өтімді активтердің  өзара трансформациясын жүргізу қажет екенін.

Кәсіпорындар өз өтімді активтерін ұстайтын банктік шоттар бойынша пайыздар төленбейді. Бірақ басқа өтімді активтер (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, депозиттік сертификаттар, сатылатын келісім деп аталатын бір уақытылы қарыз түрлілігі) пайыздар түрінде табыс әкеледі.

Батыс елдер тәжірибесінде  Баумоль, Миллер-Орр, Монте-Карло, Стоун  модельдері кең тараған. Отандық  тәжірибеде күшті инфляция кезінде, есептік мөлшерлемелер, бағалы қағаздар нарығының дамымауы жағдайында бұл модельдерді тікелей қолдану қиын. Сондықтан төменде берілген модельдердің қысқаша теориялық сиапттамасы берілген.

Баумоль моделі. Кәсіпорын ақшалай қаражаттардың максималды деңгейіне ие бола отырып, жұмыс жасай бастайды деп болжанады және кейін белгілі уақыт кезеңі ішінде оларды әрқашан шығындайды. Кәсіпорын тауарлар мен қызметтерден түсетін барлық қаражаттарды қысқа мерзімді бағалы қағаздарға салады. Ақшалай қаражаттар қоры біте бастағанда, яғни нөлге тең болғанда немесе қауіпсіздіктің белгілі бір деңгейіне жеткен кезде, кәсіпорын бағалы қағаздардың белгілі бір бөлігін сатады және осылай ақшалай қаражаттар қорын алғашқы мөлшеріне дейін толықтырады. Сонымен, есептесу шотында қаражаттар қалдығының динамикасы өзімен бірге келесі графикті ұсынады (сурет 4.).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

       

Баумоль моделі бойынша 

 

,                                                                   (1)

 

мұндағы, V – ақшалай қаражаттарға болжамды қажеттілік;  
C – бағалы қағаздарға ақшалай қаражаттарды конвертациялау бойынша шығындар; 
r – кәсіпорын үшін мүмкін қысқа мерзімді қаржылық салымдар бойынша %-дық табыс көлемі;

графиктегі Q/2 – ақшалай қаражаттардың орташа қоры.

Баумоль моделі ақшалай  шығындары тұрақты және болжамды кәсіпорындар үшін қарапайым және жеткілікті деңгейде қолданбалы болып табылады. Іс жүзінде мұндай жағдай сирек кездеседі; есептесу шотындағы қаражаттар қалдығы кездейсоқ бейнеде өзгереді /15, 251-252б./.

Миллер-Орр моделі өзімен бірге қарапайымдылық пен нақтылық арасындағы компромиссті ұсынады. Ол келесі сұраққа жауап беруге тырысады: ақшалай қаражаттардың кірісі мен шығысын алдын-ала білу мүмкін болмаған жағдайда ақшалай қаражаттарды қалай басқару қажет.

Есептесу шотындағы  қаражаттар қалдығын басқару бойынша қызметтердің логикасы 5 суретте көрсетілген. 

Есептесу шотындағы  қаражаттар қалдығы жоғарғы шекке жеткенше өзгереді. Бұл жүзеге асқаннан кейін кәсіпорын ақшалай қаражаттар қорын қалыпты қайтару нүктесіне жеткізу мақсатында бағалы қағаздардың жеткілікті мөлшерге сатып ала бастайды. Егер ақшалай қаражаттар қоры төменгі шекке жетсе, онда бұл жағдайда кәсіпорын өз бағалы қағаздардарын сатады және осылай олар ақшалай қаражаттар қорын қалыпты шекке дейін толықтырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Вариация қадамы (жоғарғы және төменгі шектер арасындағы айырмашылық) туралы сұрақты шешуде келесі саясатқа негізделу ұсынылады: ақшалай қаражаттар ағымының күнделікті өзгерісі жоғары және бағалы қағаздарды сату мен сатып алумен байланысты тұрақты шығындар жоғары болса, онда вариация қадамын арттыру қажет. Сонымен қатар егер бағалы қағаздар бойынша жоғары пайыздық мөлшерлемелерге байланысты табыс алу мүмкіндігі бар болса, вариация қадамын төмендету ұсынылады.

Стоун моделі. Миллер-Орр моделінің дамыған түрі болып табылады. Бұл модельдің мақсаты – ақшалай қаражаттардың трансформациялану операциялар көлемін төмендету. Миллер-Орр моделі ақшалай қаражаттардың жоғарғы шегіне жеткендегі уақытта өте өтімді активтерге немесе активтерді сатуға арналады. Стоун моделінде трансформациялану операциялары жақын күндердегі ақшалай қаражаттардың қозғалысын болжамдауға тәуелді болады. Мұнда тағы да бір Q шектеуі және (Q_в – Q^*), (Q_н + Q^*) интервалдары енгізіледі. Стоун моделінің графигі 6 суретте берілген./16, 63б./

Миллер-Орр моделі бойынша  фирма А нүктесінде бағалы қағаздарды сатып алады. Стоун моделі бойынша ақшалай қаражаттарды трансформациялану өлшемі жақын күндердегі болжамды қалдықтарына тәуелді болады. Ақша қалдықтарын болжамдаудың 3 варианты бар:

1. Қалдықтардың кейінгі өсімі және (t + 7) мерзімінде Д нүктесіне жету болжамданады. Осы жағдайда t уақытында (Q_в–Q^*) өлшемінде бағалы қағаздарды сатып алу ұсынылады.

2.(Q_в–Q^*) өлшемінде С нүктесінен аспайтын деңгейге дейін қалдықтарды төмендету қажет. Мұнда қалдықтарды басқару бойынша шаралар қолданылмайды. t уақытында бағалы қағаздар сатып алынбайды.

3. (t + 7) мерзімінде В нүктесіне дейін ақша қалдықтарын төмендетуді болжамдау көзделеді. Мұнда бағалы қағаздарды Q^* өлшемінде В нүктесінде сатып алуды ұсынады. Q өлшемінің мәндерін Миллер-Орр моделі бойынша анықтау қажет.

Сурет 6. Стоун моделі

Монте-Карло  моделі. Бұл модельді 1980 жылы Лернер ұсынған. Бұл модель иммитациялық модельдеу әдісіне негізделеді. Мұнда ақшалай қаражаттардың қалдықтарының оптималды өлшемін бағалау үшін қолданы-луы мүмкін. Ақшалай қаражаттар қалдығы екі көрсеткіштің функциясы ретінде қарастырылады: өткізу көлемі мен ақшалай қаражаттар түсімі. Ақшалай қаражаттардың қалдығын модельдеу кезінде Лернер келесі реттілікті анықтаған:

1. Ай сайынғы өнімді  өткізу көлемдері және өнімді  өткізуден түскен табыс болжамданады.

2. Әр бір ай сайынғы  өнімді өткізуден түскен табыс  көлемі кездейсоқ өлшем ретінде  алынады. Өйткені өткізу көлемі  математикалық кездейсоқ өлшемге  тәуелді.

3. Кез келген айға  бірдей болатын вариациялау коэффициенті  енгізіледі. Мұнда оның шамасы жуықтап 0,1 алынады.

4. Өткізу көлемдерінің  стандарттық ауытқулары есептелінеді.

5. Келесі айдағы ақшалай қаражаттардың түсімі алдыңғы айдағы өткізу көлемдернің ақшалай түрдегі 60% алынады.

6. Мүмкін өткізу көлемдерінің  ай сайынғы ақшалай түсімдері тұрақты шығындармен салыстырылады.

7. Ай сайынғы ақшалай қаражатқа қажеттілік анықталады. Әрбір ай сайынғы ақшалай қаражаттардың қалдығы Q_в мәнінің 90%-нан аспайды және төменгі шек Q_н өлшемінің 10%-на дейін төмен болмайды /17, 89-93б./.

Қаржы ресурстарын қолданудың тиімділігін жоғарылатудың маңызды құралдарының тағы біреуі кәсіпорынның негізгі өндірістік қорларын және материалды емес активтерді басқару болып табылады. Оларды басқаруда негізгі сұрақ амортизацияны есептеу әдісін таңдау болып табылады.

Амортизацияны есептеудің үш әдісі бар: біркелкі жазу, жасалған жұмыс мөлшеріне және жеделдетілген амортизация.

Біркелкі жазу негізгі  құралдар қызметінің қалыпты мерзіміне  негізделеді. Амортизациялық аударымдар нормалары еңбек құралдар қызметінің физикалық және моральді мерзімне байланысты бекітіледі және олардың құнын өтелуінің қалыпты мерзімін бейнелейді. Амортизациялық аударымдардың экономикалық негізделген мөлшерін анықтау негізгі құралдардың дұрыс құнды бағалауын талап етеді. Кезең арасында негізгі құралдардың қалпына келтіру құнын анықтау мақсатыда оларды қайта бағалау қажеттілігі туындайдайды. Инфляция деңгейі қаншалықты жоғары болса, соншалықты қайта бағалау қажет болады.

Амортизацияны есептеудің екінші әдісі – жасалған жұмыс  мөлшеріне амортизация. Оның мәні қаншалықты тозу көп болса, соншалықты жасалған жұмыс көлемі көп болатынына негізделеді, яғни амортизация объектіні пайдаланудың нәтижесі болып табылады. Мұнда уақыт кезеңі маңызды емес.

Үшінші әдіс – жеделдетілген  амортизация, ол амортизацияның негізгі сомасы пайдаланудың бірінші жылдары есептелінеде деп қарастырылады. Бұл негізгі қорларды жаңартуды жеделдетіп ғана қоймай, сонымен бірге инфляциялық жоғалтуларды төмендету әдісі де болып табылады. Жеделдетілген амортизация әдісі шығындардың маңызды бөлігін тез өтеуді қамтамасыз етеді. Бірақ жеделдетілген амортизация саясаты өзіндік құнның жоғарылауына әкеледі, сәйкесінше өткізу бағаларының жоғарылауына да әкеледі. Бұл әдісті қолданудан алынған амортизациялық аударымдар қатаң мақсатты бағытқа ие. Олардың бағыты бойынша жұмсалмауы жағдайында салық салынатын табысқа енгізіледі.

Қаржы ресурстарын басқарудың сәттілігі кәсіпорын капиталының құрылымына тікелей тәуелді. Капитал құрылымы кәсіпорынның активтерінің жоғарылауына жағымды немесе жағымсыз әсер етуі мүмкін. Ол сонымен қатар табыс нормасына тікелей әсер етеді, өйткені қарыздық міндеттемелер бойынша төленетін тұрақты пайыздарынан табыс компоненттері компанияның белсенділігінің болжанатын деңгейіне тәуелді емес. Егер кәсіпорында қарыздық төлемдердің  жоғары үлесі бар болса, қосымша капиталды іздеумен қиындықтар болуы мүмкін.

Капитал құрылымы компанияның  қызмет түрі мен талаптарына сәйкес болуы тиіс екені аксиома деп  есептеледі. Қарыздық қаражаттар мен  тәуекелді капитал арасындағы қатынас  акционерлерге инвестициялардан қанағаттандырушы табысты қамтамасыз ететіндей болуы тиіс. Капитал құрылымының өзгерістерінде икемділік сәттіліктің қажетті элементі болуы мүмкін. Орта және ұзақ мерзімді қарыздарға қарағанда, жиі қысқа мерзімді қарызға келісу оңай. Қысқа мерзімді капитал қолда бар қаражат ағымының күтілетін не күтілмейтін өзгерістерін қамтамасыз етуі мүмкін, ал орташа ұзақ мерзімді капитал негізінен ұзақ жобалар үшін талап етіледі (мысалы, шет елдік экспансия бағдарламасы).